Nakaáwang na bintanà ang anghél; ang hángin ay kasínglamíg ng mga pilósopóng humahámak sa láson. Dumadálaw ang pangitàín ng karunúngang itím sa maligamgám na tsaáng naghíhintáy sa kung sínong nauúhaw, nabíbingí. Nakábuyangyáng sa sahíg ang mga esotérikóng papéles na nginángatâ ng bubuwít at ípis. Tinakpán ng ípuípo ng mga gamúgamó ang bombílya doón sa lumálayláy na kísamé. May kumákaluskós sa iyóng guníguní. Nang lumingón ka, mag-ináng magkayákap nang walâng imík ang umampiyás sa silíd.
10 Enero 2023
Alimbúkad: Epic unstoppable poetry in search of humanity. Photo by Nicolas Postiglioni on Pexels.com
Ang Pagpápatúloy, bílang Ikátatlúmpû’t ánim na Aralín
Roberto T. Añonuevo
Sápagkát gumágaláw ang kaisipán, itó ay maáarìng hakbáng, na kapág inúlit nang inúlit ay hindî karaníwang pag-angát sakâ pagsáyad sa lupà ng mga talampákan úpang sumúlong o umúrong, bagkús isáng rítmo ng mga yabág, sumusúkat sa tatág ng sákong at búkong-búkong, humíhigít sa kalamnán ng bintî o hità o pigî, nangángailángan ng balánse at resisténsiyá, balánse at pasénsiyá, párang síning ng pagbítin sa paghíngal o paghingá, tahímik na umaágos na líkidó, kahit pa umápaw o lumampás sa línya, kung mínsan ay nása anyông pálundag o pátingkayád, naglálarô na warìng ípuípo ng mga talúlot, umíindák nang nakáhihílo, kung sa malayò ay mukhâng tuliró ngunit hindî, gumagáya sa tiklíng na hindî mabítag ng malálagkít na siít, at báwat tumulòng páwis ay kasíngtamís ng paghawì sa mga álon, gayunmán ay walâng pagkapágod sápagkát sumúsunód sa kung anóng kumpás ng músiká, kung mínsan ay may métro at malímit sumúsuwáy sa ináakalà o ináasáhan, bumúbuntót sa kung anong pahiwatig, pára sa anumáng espásyo, íbig sakúpin ang ápat na pánig gayóng itinátakdâng gumitnâ, may damdáming hindî maípaliwánag ang kalagitnâan, nagháhanáp ng katarúngan pára isílang ang katwíran ng pag-íbig o pakikihámok, inúuyám ang gravedád at walâng pakíalám sa edád, nagpapáramdám ng kasaysáyan sa paglílistá ng mga pórma, o lumílikhâ ng pórmulá pára sa sukdúlang kaganápan ng malíliksí, malálambót na katawán. Maáarìng ito ang kaléydoskópyo ng mga padrón, nanánagínip sumílip kung anó ang líhim ng mahabàng tápis o kung anó ang itinátagò ng balábal, nakabábalíw ang mga kúlay kung sa estilístang hayón-hayón, at sa kabilâ nitó ay nakápagsasádulâ ng sárok, na kung isasálin pa sa pelíkulá ay isáng tulisáng sakáy ng kabáyong humáhagibís, dinadágit ang balíkbáyang binibíni, áangkinín ang kaniyáng kariktán at halimúyak, káhit ang kapalít ay isáng éntabládong bíbitáyan—habàng nagpápalakpákan, naghíhiyáwan, nagtatátalón, o nagpápaswítan ang madlâng sabík na sabík lumayà sa maláong pagkakádestiyéro. Hindî ka híhintô, sápagkát gumágaláw ang kaisipán.
Alimbúkad: Epic love poetry in search of humanity. Photo by Pixabay on Pexels.com
Talinghagà ng Sabáng, bílang Ikátatlúmpû’t limáng Aralín
Roberto T. Añonuevo
Tabilí na ambisyósong yumayákap sa toóg ang bisyón ng manlalakbáy, ngúnit ang punòngkáhoy ay ékstensiyón lámang ng katawán at ang mithî ay makípigíng sa últimóng bandehádo ng mga úod, gagambá, at paruparó. Maúunawàan mo itó sa rúrok ng iyóng kasibúlan; at ang epidóta mong balát o talukì ang páses nang makapások sa esklusíbong klub at makásalamuhà ang kung sínong magnanákaw—ang magnanákaw na kilalá ka simulâ’t sapúl sapagkát ninakáwan ka rin niyá noóng kamuslakán mo—at nagtátaglay ng tatlóng kílong ópalong may labímpitóng líbong kilátes. Sasabíhin niyá sa iyó, “Walâng halagá ang bató kung mabíbigông makíta ang unibérso. . . .” Ibúbunyág niyá sa rúrok ng kalasingán ang ugát ng kadakilàan o máalamát na kapangahasán pagsápit sa sabángan ng mga tulisán, halimbawà, kung paáno pumúga sakalì’t bihágin ng mga awtoridád; at walâ man sa loób ay pápaloób ka roón nang may paghangà at pagkámanghâ, mananaghilì sa sáko-sákong salapî at palá-palapág na papúring matátamo sakali’t mapásakamáy ninúman ang bató, at walâ mang dugông maharlikâ’y íisípin ang mga planétang ikinákabít sa iyóng pagsílang at hantúngan ng kapaláran. Malayà mong isáhinágap, habàng tumatágay o lumulútang sa halakhákan, na itó rin ang ákwaryong laán sa mga bahágsúbay na isdâ, o kayâ’y mulâ sa bitúka ng dinosáwrong inililíhim ng pisngí ng tagaytáy, o kung hindî man ay tropéong úlo ng kambíng mulâ sa yungíb ng paláisipán, ngúnit anumán ang pilìin ay máilalágak sa isáng estánte pára pagpugáyan ng henerasyón ng mga tunggák at alípin. Paglálawáyan mo ang ináakalàng kaluwalhatìan, gáya ng pagnánasà sa granáte at hadeíta mulâ sa pulséras ng kaíbig-íbig na dalága. Sa loób-loób mo, hindî ka káilanmán magsasawà sa pagtingín, tag-aráw man o tag-ulán, sapagkát pára bang kúsang binabágo ng sínag ang lahát tuwíng bumabánda itó sa rabáw ng hiyás. Wíwikàin mo, “Hindí ko itó ipagpápalít sa diyamánte o ungguwénto!” Mapápangísi ang magnanákaw, warìng nang-úuyám kung bákit tíla ngayón ka lámang nakátuklás ng táeng-bituín o taktítang kristál. Pagdáka’y tahímik siyáng lálayô nang dî-lumílingón, at iíwan sa mésa ang pámbihiràng ópalo kapalít ng iyóng dangál. Mapápatdâ ka, at sa mga malá-háspeng súgat ng iyóng guníguní, warìng may obsidiyánang bisturí na ekspértong kumakáyod sa iyóng budhî at baít—tawágin man itóng paglapastángan sa mapágkandilìng kriminál o paghuhúgas ng kamáy.
Alimbúkad: Epic poetry gems challenging the world. Photo by axecop on Pexels.com
Parabúla ng Húbog, bílang Ikátatlúmpû’t ápat na Aralín
Roberto T. Añonuevo
Nádeskaríl na trén noóng isáng áraw sa mga pálad ni Alberto Giacometti ang lungsód na warì’y kóntaminádo ng láson, digmâ, at sakít. Páiwaráng na tumagilíd ang mga bagón at nabuksán, sakâ nagpulásan ang mga bangkáy at sawîmpálad. Ang makúpad ay tinátapákan sa balíkat; ang áangá-angá ay tinátadyákan sa pangá. Walâng pumansín sa mga tumilápong bagáhe, kagamitán, kargaménto, salapî. Walâng sumigáw o humikbî o umúngol, at báwat isá’y ginampanán ang papél sa pagtákas. Ang rilés ay náunsiyáming pangárap pára sa nagmámadalîng biyahéro o mainíping paslít, at máisásalbá lámang paglipád o paglangóy sa kawalán ng mga pabrikánte o publisísta. Nagíng terminál ang bangín ngúnit itó’y tumamláy káhit sa binansagáng bantulót o matátakutín, samantálang palútang-lútang, paíkot-íkot sa lángit ang mga ípersoníkong uwák úpang surìin ang láwak ng pinsalà sa kaligirán. Pagdáka’y naglakád mulî ang kamatáyan nang walâng pangálan, nakátungó, binabása sa lupà ang katwíran ng alikabók. Nátigmák sa eskarláta ang mga bákal at bató sa áking paanán, at umalingásaw ang amóy na makátitigháw sa gútom ng mga ásong-gúbat. Humakbáng akó papálapít sa iyó. Humakbáng kang páuróng pára makáligtás. Tumítig ka sa ákin, at mulâ sa iyóng mga matá ay sumúngaw ang lungsód na dáting isáng antúking komunidád na kilalá ko. Ináasáhan ko ang isáng pitlág sa kaloóban; ipinágkaít sa ákin ng tadhanà ang magitlâ. Maáarìng ganitó rin ang isínahímig ni Eddie Vedder sa isáng panahón, na únang itinanghál sa brúskong tínig ni Tínong Collantes; at kung yumáyaníg ngayón sa malayòng náyon ay hindî dáhil sa lindól o bagyó, bagkús ang náyon ay naúubúsan ng bakúna o doktór subálit dumarámi ang mga káwal at sepúlturéro, bagamán napakálawak na parmasyá ang kagubátan. Sísikáping kumpunihín ang trén, maáarìng sa isáng linggó o sa súsunód na taón, at habàng hiníhintáy ang pagbábalík nitó sa serbísyo, maglálakád ang mga bangkáy nang pálayô sa panawágan, maglálakád nang pugót ang úlo o kayâ’y nakáuslî ang tadyáng, dî-alintána sabíhin mang bulók ang pusò, maglálandás nang pákiwál-kiwál, pagapáng sa iláng pagkakátaón, at kung ipípirmí sa isang estátwa o eskáparáte ay hindî mapipígil ng panlúlumò, pággunitâ, o kalugúrang sensuwál.
Alimbúkad: Epic poetry rampage in search of humanity. Photo by Gabriela Palai on Pexels.com
Nakasulat sa likód ng retratong ito:
Ang lalaking hinihintay sa bintana
ng kung sinong anino
ay marahil ang sinaunang bangâ;
ngunit ngayong gabi
ay isang baso ang pananabik
at nakahigang bote ng wiski
ang humahatak na wakas
na hindi aapaw pa sa isang pusod.
Dang-dáng-ay ang upuang antigo;
nalimot ko ang aking pangalan
sa mesa.Waring lilipad ang mga dahon.
Anong sulok ang bagay sa daigdig?
Nanghihimasok ang simoy sa inip.
Kapag sineryoso ang tula at ginawang bokasyon ang pagkadakila, ang lahat ay kahon, at sa loob nito ay aspile, hamburger, kondom, wiski, bag, kuwaderno, sertipiko, bungo, at kulimbat ng mga digmaan. Ang salabat ay parang naglalasang sapot at agiw, at naiiwan sa lalamunan ang gaya ng langaw, eroplano, asido, peninsula, at tipaklong. Seryosohin pa ang bawat taludtod, at uusok ang kusina sa sikmura dahil tumitihaya ang kotse at tangke, tumitilapon ang mga mata at bayag, sumisirit ang ihi at misil, habang tinitira ng mga batang hamog ang pangulong pusakalye, ibinibitin sa eyre o nilulublob sa imburnal, pinaiindak sa tiktok, at duguang tumatawa ang makinilya na tinitipa ng eskisofrenikong baboy. Anak ng puta, ang langit ay pisara na ang nakasulat ay listahan ng mga niligpit na papeles at brodkaster. Anak ng tupa, ang impiyerno ay kebab ngunit ang masugid na alagad ay sabik sa pamatay-gutom at sukang Paombong. Walang lalim, ngunit nakapailalim sa bantas, at ididikta ng basketbol, tokhang, at heometriya ang dapat na kahulugan, halimbawa, kung paano lumiko nang bigla, lumundag sa mga bitag, kusang magpatihulog ngunit tumataas, sumasalpok ang kahihiyan ng mga paa, gusali at barko, iisipin ang lamán, ang lohika ng kababalaghan, tsubibo kumbaga sa bangketa, tinatahak ang kabilang-buhay at kanto ng lagim, at nangangarap ng pinagtambal na megalungsod at isla de pataranta. Ang totoo’y hindi tumátamâ, at sa kabila ng taimtim na tarpolin sa plasa, nasasaad: Magbago! Mag-isip nang tuwid at tumpak! Umangkla sa publiko! Habang lumalaon, mauupos sa pandinig ang mga inaakalang palakpak at kung marinig man ang pakakak ay sapagkat naghahapunan ang mga negosyante at heneral. Seryosohin muli ang tula, at ang mga saknong ay sukdol ng kilometrahe, nangangarap ng kapangyarihan gayong baog ang tuktok at bulok ang tuhod, o ito ang tadhana ng pikadilyo, radilyo, pasilyo. Marami kang kaululan at para magkasaysay ay magpipilit magpakabait na parang nagkukumpisal sa palihan, pinong-pino gayong berde ang kaluluwa, magsusuot ng Barong Tagalog, iteterno sa Converse, iisipin ang bersikulo tres, doble diyes, itatalpak sa E-sabong, o kung hindi’y ipagpapalit ang kaluluwa sa kriptopiso sa loob at labas ng metaberso ng mga materyal at narciso ng narkotiko. Kapag sineryoso ang tula, habang tomotoma, ang Khaos ay kalyos, kalyo na tinapyas, maginhawa o ito ang nakahahawa, subalit magpapatuloy ka, tumutugma na parang kalahok sa batelrap, kumakaway na pare at epal, umiirap ngunit nakangisi, at maririnig mo ang mga subterraneang batis na itinatago ng sahig, kumokonekta sa adobeng pader, umuugang mga bahay, at kumakaripas na bubuwit sa basurahan. Magsasalubong ang iyong kilay, at masasalubong ang pilosopong kumakausap sa hangin, at sasabihin sa iyo: Ang tula ay diksiyonaryo ng lamlam, landi, ligalig, lason. Magtatanong ka pa sana, ngunit iniwan ka sa pansitan, saka mo tatanggapin na hindi ka talaga makata at lalong hindi isang tula, gaya nito, na karapat-dapat yakapin, hagkan, pagpugayan sa Republika ng Ewan.
Alimbúkad: Epic poetry rant in search of meaning. Photo by Pixabay on Pexels.com
TagápamagítanRoberto T. Añonuevo
Nakahápay ang estátwa, warìng sumísigáw
doón sa kabilâng pampáng.
Ngúnit mulâ sa kinatátayûán mo,
ang estátwa ay hindî estátwa bagkús
talísay—tagilíd na lumulútang sa lamíg at úlap,
warìng sísingháp-singháp ang mga dáhon—
o itó ang paníniwalà mo
sa kabilâ ng ágam-ágam na yapós-yapós ka.
Náriníg sa isáng latîán ang alingawngáw
ng paghingî ng salbabída
at pahimakás.
Maragsâng tinangáy ng mga álon
ang ináasáhang katagâ
at bangás na batóng luklúkan.
Lumíkas kung saán ang mga háyop at táo,
ni hindî lumílingón at hindî mapígil,
úpang unáhan ang nabubûang na bagyó
at hamákin ang libíngan.
Pinílit mong tumindíg díto sa iyóng pampáng;
umiíkot ang palígid na kung hindî sumásayáw
ay lasíng na lasíng
sa tikatík ng ulán.
Lilipád iláng sandalî pa ang mga yéro at halígi
habàng kumákatál
ang bundók sa hagunót at sípol ng buhawì.
Walâ kang bangkâ o sinaúnang taytáy.
Ang pagítan mo
sa daigdíg ay napakaláwak ngúnit hanggitnâ
pára isáhimpapawíd sa rádyo;
pára ka ngayóng rébultong pinágpalàng
gumaláw ang mithî
dáhil sa pangárap na túlong mulâ sa ibáyo
na mahírap bagáng máunawàan dáhil naligáw
kung saán ang mga sugò at anúnsiyó
sa kung anóng katwíran—
ang ekídistánsiyá ng sukdól at mga tanóng
pára sa kahulugáng laán sa sapantahàng
madlâ na wikà mo’y iyó
at áarók sa iyó.
Higít kailanmán ang silbí ng tagápamagítan:
ang tagápamagitán sa estátwa at talísay,
ang tagápamagítan sa magkabilâng pampáng,
ang tagápamagítan sa pagsagíp,
ang tagápamagítan sa pagságap ng tingín,
ang paningín mong íbig iparatíng sa ákin.
Walâ akóng pakíalám kung itó ang marmól,
salapî, kartón, pelíkulá, sex, líham
o kung itó ang Potemkin ng isáng Putin,
bastá humíhingá at ang kapangyaríhan
ay nása iyóng pálad at pasiyá.
Ang makíta mo’y maáarìng másalát din
ng bulág—
ang nilaláng mong kay hírap mang sakyán
ay kusàng lumílikhâ ng kahulugán
o sabíhin nang páhiwátig
na hindî man totoó’y sadyâng paníniwalâan,
túlad ng umuúrong na hukbó
sa kung saáng larángan.
Alimbúkad: Epic poetry meditation beyond Filipinas. Photo by Sami Aksu on Pexels.com
Ang éngkuwéntro sa pag-íral ay nagsísimulâ sa loób, kung hindî man kamalayán, at itó ay malayà mong íugnáy sa “damdámin,” “kaisipán,” at “panimdím,” gáya sa winikà ni Iñigo Ed. Regalado, ngúnit sa pagkakátaóng itó ay makápagsísimulâ sa “bálak” na mapapáilálim sa dalúmat ng “diwà.” Ang diwà úpang magíng diwà ay nagsisíkap na magíng tiyák at materyál, samantálang napápanatíli nitó ang puwésto sa isípan at antás na eksístensiyál. Madalî itóng makíta sa pintúra o árkitektúra o pelikúla; ngúnit pagsápit sa músiká at tulâ, ang diwà ay hiníhingîng sumakáy sa gáya ng indáyog, untól, pagtítipíl, kóntrapúnto, hímig, tínis, at ibá pang pamámaraáng matútunghayán lámang sa mga notasyón o prósodyang maáarók ng pandiníg. Tingnán, halimbawà, ang tagâ-sa-panahóng magasinô, na ang kahangà-hangàng halimúyak at yamungmóng ay hindî akalàing dumaán sa pinakámalupít na panahón. Ang punòngkáhoy sa dalisdís, anó’t kay ínam hulíhin ang hulagwáy na nakápahilís kapág takípsílim! Párang hinahábol ang natítiráng liwánag at bumíbigát ang mga dáhon sa malamíg na símoy! Kailángang mágwakás ang ganitóng anyô kapág nakásawâan ng madlâ, kayâ pinabúbuwál ang punôngkáhoy kapalít ng ibá pang punòngkáhoy o éstruktúra bágo ilípat sa ibáng poók. Ang magasinô, kapág tinumbasán ng huklúbang kalantás, ay nagíging balangáy sa guníguní at balangáy sa materyál na mundó, at ang ganitóng pagtátagpô sa diwà ay warìng hinirám mulâ sa isáng Manóbo. Ang ákto at próseso ng tránspormasyón ang mísmong sasakyán mo paláot, at magháhatíd sa iyó sa ibáng lupálop at dimensiyón. Máhalagá kung gayón na bátid ang urì ng punòngkáhoy, na makatátagál sa tubigán, álat, tamílok, ánay, at taliptíp ngúnit hindî ríto nagwáwakás kayâ dápat isaálang-álang kung anó ang íbig mong gawín sa bágay na itó. Pagkaraán, ang punòngkáhoy ay mapípilítang íwan ang pagíging punòngkáhoy—lílimútin ang saríli—úpang gampanán ang ibáng papél o mithî o hunâhunâ, halimbawà, bílang halígi ng báhay o leég ng gitára, ngúnit alinmán ang pilìin ay makáaásang makátútugón nang higít sa dápat asáhan. Hindî mo káyang yapusín nang mag-isá dáhil sa limitasyóng pisikál ang bungéd ng punòngkáhoy na magíging sasakyán mo. Gayunmán, káyang-káya ng diwà mo na ídisényo ang katawán ng káhoy pára sa bágong pakikipágsapalarán. Kapág pinabuwál ang magasinô sa dalisdís, magpápalít itó ng silbí at pangálan, sa áyaw mo’t sa gustó. Ang posíbilidád ng káhoy ay masusúbok sa tistísan at masusúbok sa kamáy ng artesáno. Hindî pa man itó nagbábanyúhay na muwébles ay nagíng muwébles na itó doón sa diwà, káhit ibá pa ang nagsákatupáran túngo sa kaganápan ng kamalayán. Ang kakatwâ ay tátanggihán kung mínsan káhit ang tagurîng muwébles nang máigiít ang kataúhan ng pagíging síning ng éskultúra o karpinteríya. Kung ipagpápalagáy na may katangìang líkidó ang diwà, na máipapáloób sa ibá’t ibáng húgis ng sisidlán, manánatíli ang pagkádiwà nitó alínsúnod sa panlabás na anyô na maáarìng makapágbigáy ng ibá-ibáng pagságap at pagtanáw. Walâng hanggá ang maáabót kung mágsayélo itó o mágsahángin. “Tiningalâ ko ang máyang/ naglálandás sa himpapawíd;/ mulâ noón, pumandáy na akó/ ng metálikóng pakpák/ na káyang humawì ng úlap.”// Ang diwà ay diwà; nagkakátaló lámang kung alíng ésklusíbong damít ang ipasúsuót díto. Sa ganitóng pangyayári, ang nagsúsuót ng damít—na may kapangyaríhang magpátaw at maggiít ng panlása, pamantáyan, at kung anó ang katanggáp-tanggáp—ang nagtátangkâng pangíbabáwan ang diwà. Maáarìng mágtagumpáy ang ganitóng pakanâ sa isáng poók at panahón, ngúnit sasápit at sasápit ang sandalî na magbábalík ang lahát sa pagíging payák—walâng tugmâ at súkat ngúnit may rítmo, dulás, lálim, láwak na pagkilála sa hiwagà ng Salitâ.
Alimbúkad: Epic poetry ideas rocking the world. Photo by The Lazy Artist Gallery on Pexels.com
Ang Pagkagúnaw, bílang Ikátatlúmpû’t dalawáng Aralín
Roberto T. Añonuevo
Maáarìng naísalaysáy na itó ni Solon noóng malasíng siyá sa píling ng kaniyáng músa—makalípas makapáglakbáy sa malalayòng kípot o lupálop; at naisálin sa kaniyáng matálik na kaibígang Dropides, na magsasálin din sa mga anák nitó hanggáng matatapát na kaának, ngúnit pagsápit sa pinakámakulít na kaapú-apúhang si Critias ay durugtungán ang kuwénto hinggíl sa máalamát na poók na ngayón ay inílilíhim na lámang ng mga tangríb, lúmot, taliptíp, at álon. “Maráming kapáhamakán,” wíwikâin ni Critias kay Socrates, “ngúnit pinakámalubhâ ang hatíd ng apóy at túbig!” Dugûán at lupaypáy ang mga salitâ nang pumások sa pándiníg ni Socrates na nag-iíngat noón ng mga gantíng-tanóng nang matiyák ang katotohánan sa Atlántis; at kung hindî man náilahók ni Timaeus sa kaniyáng talâán ang láwak ng salantâ, bukód pa ang mga paglúpig na sinundán ng pagbíhag sa mga káwal úpang gawíng alípin sa pagtátayô ng díke at moóg ay maráhil dáhil na rin sa líhim na kíling ni Platon sa pinápanígang dáloy at diín ng pagkathâ. Ngúnit hindî itó kámukhâ kung anumán ang nakikíta sa Ehipto, áyon pa kay Solon, at hindî pag-áaksayahán ng panahón ng mga kopyadór nina Homer at Hesiod sakalì’t nagtúturò sa mga paslit doón sa Gibraltar. Nagkusà nang lumísan at lumípat sa ibáng pulô ang mga táo; at ang ibáng tumanggíng umalís ay tinanggáp ang kapaláran na magsísimulâ sa lábis na pagkaúhaw gayóng lubóg sa bahâ ang mga kálye sa kabilâ ng mahabàng tág-aráw, hanggáng sa pag-áalagà ng sínat, buláte, at galís na warìng nakakásanáyan ng patpáting katawán. Nagsawà sa matúbig na tanáwin ang mga táo na tíla ba walâ nang pakíalám kung hindî man maligò o magsepílyo. Habàng lumaláon, ang pagkáti ng túbig ay nagíging katumbás ng pribílehiyó at suwérte; ang mga áraw ay dumadáko sa pagsasánay sa pagpapátubò ng hásang at kaliskís. Ang kinálakihán mong pulô ay untî-untîng nalulúnod na hindî máitátatwâ ng métro; sísingháp-singháp ang nakátayákad na aklátan na warìng hindî maáabót ng áhas o ánay; at ang mérkado ng mga pródukto at pananálig ay náidídiktá ng mga salbabída’t bangkâ. Isáng súperbagyó ay sapát na úpang pawìin sa mápa ang mga baláy at bukirín. Mahál mo ang lupàíng iyón, ngunit ang lupàín mo’y tinakpán ng mga dalúyong. Walâ kang báon o muntîng balútan paglíkas; tangìng madádalá mo’y gunità na kung mápadáko man sa Mariláw ay itútulâ ng kahímig ng brúskong tínig ng Pearl Jam. “Sa lupàín ng mga harì,” ibúbulóng sa iyó ng isáng tokáyo ni Critias, “ang pag-áaklás ng mga obréro at anákpáwis ay túngo sa pagpápandáy ng bágong kaayusán at kamalayán!” Madáragdagán pa ang salaysáy na párang pag-uúlit ng kuwénto ni Solon kay Dropides, na tinútuligsâ ang sálinlahì ng mga harì na walâng ginawâ úpang lutasín ang sistémikóng pagbahâ at mga digmâng walâng kapára. Ngúnit bágo pa makapágkuwénto si Dropides sa kaniyáng anák ay púputúlan ng dilà at mga kamáy—alínsúnod sa útos ng kataás-taásan—úpang tuldukán ang alamát ng pagkagúnaw.
Alimbúkad: Epic poetry upheaval across the world. Photo by hitesh choudhary on Pexels.com
Isáng ehersísyo ang paglímot, at kung náriníg mo si Astor Piazzolla sa mga bagtíng ng Nadja Kossinskaja, ang paglálahò ay hindî ang nakátadhanàng resúlta—na ang paglísan sa Pásig ay paglapág sa palipáran ng Paris na katumbás ng wakás—bagkús ang másalimuót na paraán ng pagburá sa saríli, batíd man ng públikó o língid sa kaaláman nitó: Itó ang kamalayán ng buông paglálakbáy na ang saríli ay maláy na maláy hindî lámang sa palígid bagkús sa kaloob-looban. Ang katotohánan ng Paris at ang katotohánan ng Pásig ang maráhil magbábanggâan sa iyóng ísip; ngúnit hindî dápat ikábahalà ang manipís na hanggáhan ng mga teritóryo, sápagkát ang lumílitáw sa dakòng hulí ay hindî lámang ang isáng bágay o piráso ng karanasán. Lumílitáw din kasabáy niyón ang kabuôang pagdanás túngo sa ináasáhan o kayâ’y dî-ináasáhang pangyayári, at ang mga sálik na umáapékto sa pag-íral, halimbawà, ang pagkabálam ng biyáhe dúlot ng bagyó o perwísyong sanhî ng pagsábog ng eropláno. Sa ganitóng pangyayári, ang magíging búnga ng paglímot ay hindí dápat itúring na matimbáng; higít na matimbáng ang katotohánan habàng lumilímot sa ngayón o nakaraán—na sagád-sa-butó, makásarilí, mapanlinláng—úpang ang búkas ay makapágtanghál ng monopolyádong katotohánang mulâ sa tumátanáw. Hindî mo ipápanukalàng itó ang “aghám ng karanasán ng kamalayán [geist],” ni Hegel, sabíhin mang may pagkakáhawíg; ngúnit hindî ba ang ehersísyo ng paglímot ang magtutúlak sa kamalayán úpang matúto sa saríli (ikáw man ay itúring na ínmigránte o refuhiyádo), ang unawàin sa kaloóban nitó ang buông sistéma ng kamalayán, ang buông sakláw ng katotohánan, at máitutúring na hugis ng kamalayán? Ang kamalayáng nagháhatíd sa Paris, kung itó man ang pinakáúbod ng pag-íral, ang pápawì sa anumáng pagkátiwalág sa banyagàng poók sa maláo’t madalî; at ang pagíging Parisíno na isáng anyô ay hindî na bastá pánlabás lámang na maráhil naságap din ng Indios Bravos bagkús ang bágong kataúhang ang kamalayán ay malayò na sa kataúhan ng isáng Filipínong lumakí sa Pásig. Itó ang sukdól ng pág-unawà sa saríli, ang kamalayáng kung tawágin ay pakikípagsápalarán. Kung ikáw ang tulâ, isá ka ring kamalayáng maráhil ay kapaná-panabík hulàan ang mga hakbáng; at isáng ehersísyo ng paglímot káhit ang pakíkiníg sa iyóng musíka, na kay hírap hulíhin ang yugtô ng katotohánan ng mga nóta, sápagkát nang sandalîng kathâín iyón ni Piazzolla ay maáarìng ang sandalîng tinútugtóg namán ni Kossinskaja ang pagkáparoól ng Ukraína.
Alimbúkad: Epic rhythm poetry without borders. Photo by Pixabay on Pexels.com
“Nagmúmulâ at nagwáwakas ang lahát,” wíwikàin sa iyó ng matandâng mágdaragát na kung tawágin ay Ishmael, “sa haráp ng dúlang.” Ang mga salitâng itó, na náriníg mo rin sa Ingkóng mo ang maráhil ay hindî sinásadyâng natangáy noón ng benáwa o balangáy, at págkaraán ng iláng buwán sa láot at pagdaóng sa malálansá, maaálat na pantalán ay pagbúbuláyan ng pinakámalakíng korporasyón ng butandíng na úuyám sa mga yáte at súbmaríno. Ang hapág na itó ang maglálapít sa ísip túngo sa sahíg, ang magtátakdâ ng mga panúto sa pagtanggáp, pagkilála, paggálang; at ang paraán ng pag-upô sa tabí nitó’y magbúbunyág sa kataúhan mo’t kaharáp. Kumakáin ka nang warìng naríriníg ng dibdíb kung anó ang páhiwátig ng tagâ-sa-panahóng yakál kung may panaúhin; at lumalagók ng álak o túbig habàng ang bigát kapál salát na mabíbigông itatwâ ng rabáw ang magsásalaysáy ng ugát ng ugnáyan ng mag-ának o magpápaliwánag ng tatág sa kinatawán ng kapisánan ng mangíngisdâ, na sa sandalîng itó ay mag-úusisà sa iyó. Hindî ba sa dúlang nagáganáp ang kasundûan sa kápuwâ dugô at dinugûán, at doón nilálagdâán ang kapasiyahán at ang mápa sa pamalakáya? Ang dúlang ay hindî símpleng tumbásan ng diwàin at bágay, gáya ng nása ísip ni Ahab, na ang nakikíta sa materyál na daigdíg ay ang nakikíta rin sa guníguní. Nabúbuô ang dúlang mulâ sa pinábuwál na punòngkáhoy na sumaksí sa dalawándaáng taóng tag-aráw, at kung gayón, mahíhinuhàng tagláy ang sustánsiyá at épikó ng sinaúnang gúbat na ngayón ay isá na lámang lumaláwak-gumagápang na dúnas sa alaála. Ang dísenyo nitó, bagamán payák at inukítan ng patalím, ay sinadyâ úpang págkasiyahín sa maliít na baláy, makiníg sa mga míto at balità, damhín ang pinagsásalúhang pangárap at sáloobín, at isádulâ ang walâng kamatáyang hapúnan káhit sa yugtô ng pagtátaksíl. Ang dúlang sa labás ng ísip at malayò sa orihinál na silbí nitó ay maáarìng magkároón ng ibá pang katwíran pagganáp sa bukód at líhim na layúnin: mágpasúlak ng pagnanasàng dúlot ng pag-íbig, na maúuwî sa espásyo ng pagtatálik, pangahás at walâng pakíalám sa moralidád, na kaíinggitán káhit ng pinakámagárbong pigíng. Pagkáraán, matátaúhan ka na ang dúlang na itó ay may kapangyaríhan, higít sa anumáng kalibúgang máitátanghál at máipapátaw ng mga awtoridád, at hindî bastá répresentasyón o simulasyón ng gahúm ng mayháwak sa pamámaraán ng produksiyón, sápagkát itó ay isáng paníniwalà at pinaníniwalàan at pumípintíg. Nása háspe ng káhoy ang mga panahón—ang paglagô at pagtáyog hanggáng pagkapútol o pagkábuwál sanhî man ng palakól o buhawì o ng rítmikóng tukâ ng mga taál na anluwáge. Si Ishmael na nakilála mo ang Ishmael ng kolektíbong karagatán, nagháhanáp ng líbong abentúra at tandáyag, ngúnit walâng matátagpûáng íisáng sagót sa mga salaysáy, bagkús yutàng gusót káhit pa likúmin ang lahát ng pákahulugán ng dambuhalàng sinisíkap lagúmin sa isáng dibúho o pangungúsap. Sa haráp ng dúlang, ang wakás ay simulâ rin ng panibágong paglálayág.
Alimbúkad: Epic transformative poetry across the world. Photo by cottonbro on Pexels.com
Aghamístiká[1], bílang Ikádalawámpu’t siyám na Aralín
Roberto T. Añonuevo
Ang lalaking naglalakad sa loob ng isip ang lalaking nakaupo at nagbabasa ng peryodiko sa malamig na kuwarto ngunit ang lalaking ito ang lalaki ring nagsusulat ng batas at nagpapatupad ng batas sa malayong lupalop gayunman ay hindi uso sa kaniya ang huminto dahil hindi uso sa kaniya ang bantas o kudlit na paglabag sa gramatika ng awtoridad at palaugnayan ng sawimpalad na walang pakialam sa sugnay na katunog ng bugnay na ang mahalaga ay sumasayaw ang mga titik na umiimbento ng indayog gayong nagpapakana ng kubling pakahulugan o pahiwatig o sabihin nang ito ang totoo ang totoo na parang totoo na hindi totoo na realidad sa realidad at iperrealidad ng hilaga sa realidad ng timog na realidad ng kanlurang realidad ng silangang gumagawa ng pelikula na pelikulang walang istorya na isang kababalaghan ay ay ay patawarin ay patuwarin paano siya mauunawaan kung ang kasalukuyan niya ang nakaraan kung ang nakaraan niya ang hinaharap kung ang kasalukuyan ang hinaharap at nakalipas na magpapanukala ng karunungang artipisyal na lilikha sa iyo at maniniwala ka sa patuluyang wika na patuloy na pagsasalita na may papel man ay tumatangging pumapel o gumamit ng papel sapagkat ito ang pinakamadali sapagkat ito ang mabilis maunawaan na ang tanong ay ginagaya si Roque Ferriols na nagkakanulo kay Ferriols na nagkukunwang Ferriols subalit hindi masagot kung mahalaga ba ang maunawaan ay hindi mahalaga dahil totoong wala kang mambabasa walang babasa sa iyo kundi ang puso ang puso mo sa pinggan ang puso ng saging na kung minsan ay pusong mamon ang sustansiyang isusubo ngunguyain lulunukin walang pakialam sa paligid walang pakialam sa impiyerno o langit sapagkat muling nagbabalik ang naglalakad sa loob ng isip na lalaking nakaupo at nagbabasa ng peryodiko sa malamig na kabaong baliw na baliw sa kapangahasan ito ang bago ito ang gago ito ang makabago ay ay ay wiwikain mo ikaw ang lalaking ito walang hanggan walang pakialam sapagkat ito ang kapangyarihan ang paggigiit na semyotika ng alanganin hungkag at sumasanto lamang sa kawalan kalawang kawala kawal kawa kawkaw ka nang kaka ng Wala Ala Lala la la aaa ikaw ba ito o ito ako ang itatanong mo para sa akin ngunit sadyang para sa iyo para sa iyo iyo iyo
[1] Ginamit dito ang salitang “aghamistika” (na mula sa tinipil na “aghám” at “místiká”) bílang panumbás sa isáng anyô ng íperrealidád.
Alimbúkad: Epic poetry insanity breaking the rules. Photo by GEORGE DESIPRIS on Pexels.com
Hindi ko masisisi si Karmina Constantino nang maibulalas niyang “I’m sorry Commissioner, you’re not making sense!” nang interbiyuhin si Kom. Benjamin Mendillo ng Komisyon sa Wikang Filipino noong 12 Agosto 2022. Malabo—sa paraang maligoy na ang ubod ay hungkag— ang sinasabi ni Mendillo nang ipagtanggol nito ang paglalabas ng KWF Memorandum No. 2022-0663 na may petsang 9 Agosto 2022, na nagbabawal sa pagpapalathala at pagpapalaganap ng mga aklat at iba pang manuskritong ipinapalagay nitong subersibo na maaaring maglagay sa panganib sa gobyerno.
Hindi kinakailangan si Atty. Camille Vasquez para mapiga ang katotohanan (at maibunyag ang kabulaanan) sa paraan ng mga pagtatanong sa nag-aakusa; sapat na ang gaya ni Constantino upang mabatid kung makatwiran ba o may nilalaman ang winiwika ni Mendillo hinggil sa pagbabawal ng paglalathala ng mga aklat na umano’y “subersibo.” Hindi masagot nang malinaw at tahas ni Mendillo ang pangwakas na tanong na wala sa tungkulin [o hindi na saklaw] ng KWF na patunayan kung subersibo ba hindi ang mga sinulat ni Reuel Molina Aguila na isa sa mga awtor na pinararatangan. Walang nailabas na patnubay, kautusan, o ibang panuntunan ang KWF mula pa noong itatag ito hangga ngayon na tumutukoy kung subersibo ba o hindi ang isang aklat o babasahin. Para sa kaalaman ng lahat, ang mga nagwaging tula sa Talaang Ginto: Makata ng Taon ay malimit kritikal ang tindig sa gobyerno, at maihahalimbawa ang ikonikong tulang “Mga Duguang Plakard” (1970) ng yumaong makatang Rogelio G. Mangahas.
Balikan ang Republic Act No. 7104 at ang “Binagong mga Tuntunin at Regulasyong Nagpapatupad sa Batas Republika Blg. 7104 na lumilikha sa Komisyon sa Wikang Filipino” na nalathala sa Official Gazette noong 20 Pebrero 2017 at makikita roon na wala sa anumang bahagi nito na saklaw ng KWF ang pagbabawal sa publikasyon ng mga aklat anuman ang kiling nitong ideolohiya, at ang pagtatatak kung ang mga ito ay subersibo, sapagkat ang pagtitiyak kung subersibo o hindi ang isang bagay ay hindi na nito saklaw. Bukod pa rito, walang isinagawang publikong konsultasyon ang KWF hinggil sa mga aklat o manuskrito nitong tumatawid sa mga ideolohikong usapin, at ang kaugnayan nito sa kasiningan sa pagsusulat.
Ang tanong na dapat bang ipawalang-saysay o ipawalang-bisa ng KWF ang kautusan nito hinggil sa pagbabawal sa publikasyon ng mga aklat at pagpapalaganap nito sa kapuluan ay hindi na kailangan pang itanong, sapagkat dapat magkusa na ang Kalupunan. Sa mula’t mula pa’y lumilihis na ang KWF memorandum at ang kaugnay nitong resolusyon ng Kalupunan [Board of Commissioners] sa itinatadhana ng Batas Republika Blg. 7104 at sa Binagong Tuntunin nito. Ayon sa Seksiyon 21. Sugnay na Nagpapawalang-Saysay ng Binagong Tuntunin ng Batas Republika Blg. 7104,
“Ang lahat ng mga sirkular, memorandum sirkular, order, at iba pang mga atas administratibo o mga bahagi niyon na sumasalungat sa Batas [Republika] Blg. 7104 na lumilikha sa Komisyon sa Wikang Filipino o sa Binagong mga Tuntunin at Regulasyong ito ay pinawawalang-saysay, sinususugan, o minomodipika gaya ng nararapat. Pinawawalang-saysay din o sinususugan ang mga kapasiyahan ng nakaraang mga Kalupunan o may bahaging sumasalungat sa binagong mga Tuntunin at Regulasyong ito.”
Official Gazette of the Republic of the Philippines, Vol. 113, February 20, 2017, No. 8
Sa aking palagay, hindi nagbabasa ang mga komisyoner ng batas at ng mga tuntunin nito [Implementing Rules and Regulations]. Hindi dapat matakot ang mga awtor na pinaratangang subersibo ang kani-kaniyang akda sapagkat sa simula’t simula pa’y naliligaw ang gaya ni Kom. Mendillo, sampu ng mga kasapakat niyang komisyoner, sa ginawa nitong pagbabawal sa publikasyon ng ilang aklat na subersibo umano at paglalagay sa panganib sa buhay at pamilya ng mga awtor. Ang totoo, puwedeng magsampa pa ng kaso ang mga akusadong awtor at papanagutin sa batas ang mga butihing komisyoner.
Sumunod man sa proseso o hindi ang paglalathala ng mga aklat ay hindi maibubunton lahat sa Tagapangulo. Ito ay sapagkat ang OIC Direktor Heneral, na nagkataong si Mendillo noong panahong iyon, ay may tungkuling subaybayan at tingnan din ang publikasyon. Imposibleng hindi dumaan sa kaniya ang mga pangunang pagsusuri sa mga manuskrito mula sa Komite ng Publikasyon, o kahit ang listahan ng mga manuskritong isasaaklat, sapagkat hindi tatakbo ang papeles at hindi pipirmahan ng akawntant o Puno ng Pananalapi kung ni walang pirma o inisyal man lang ni Mendillo. Kung unilateral ang paglalathala ng nasabing mga aklat, gaya ng paratang ni Mendillo, may kapabayaan din siya sapagkat dapat tumayo siyang panimbang sa mga ginagawa ng puno ng ahensiya, at hindi bilang tagapuna lamang tuwing may pulong ang Kalupunan.
Hindi kung gayon isang pagmamalabis, manapa’y isang kaluwagan pa, kung magbitiw man sa tungkulin ang mga pumirmang komisyoner sa memorandum at resolusyong lihis na lihis sa batas na lumilikha sa Komisyon sa Wikang Filipino.
Alimbúkad: Epic raging poetry against incompetence and mediocrity. Photo by Alexis Ricardo Alaurin on Pexels.com
May tungkulin ang bawat mamamayang Filipino na pangalagaan, paunlarin, at palaganapin ang wikang Filipino at iba pang wika sa Filipinas, at ito ay pinaaalingawngaw ng Saligang Batas 1987, Artikulo XIII, Mga Seksiyon 15-16. Sa ganitong anggulo dapat sipatin ang Freedom of Information (FOI) sa bisa ng Executive Order No. 02, at puwede itong testingin upang malinawan ang taumbayan sa namamayaning sigalot sa loob ng Komisyon sa Wikang Filipino at siyang may kaugnayan sa seguridad ng mga manunulat na ibinibilang na subersibo ang mga akda, ayon sa pananaw ng ilang sektor.
Nang ilabas sa pahayagan ang KWF Memorandum No. 2022-0663 na nilagdaan nina Komisyoner Benjamin Mendillo at Komisyoner Carmelita Abdurahman na nagbabawal sa paglalathala at pagpapalaganap ng mga aklat na umano’y “subersibo” at kung gayon ay may implikasyon sa seguridad at katatagan ng gobyerno, ito ay hindi simpleng usapin at marapat lamang na pagbuhusan ng pansin. (Ang masangkot sa terorismo ay hindi biro, sapagkat maaaring damputin at ikulong ang sinumang kabilang sa pakanang ito.) Kahit bali-baligtarin ang Republic Act No. 7104 na siyang lumilikha sa KWF ay wala ritong nakasaad na saklaw ng mandato nito ang pagbabawal at pagpapahinto ng publikasyon ng mga aklat at iba pang babasahin, lalo ang pagtatatak doon na iyon ay lumalabag sa batas hinggil sa terorismo. Hindi kataka-taka na mapansin ang ganitong linsad na pananaw sa panig ni Rep. Edcel Lagman at ng CHR Direktor Jaqueline de Guia at nalathala sa pahayagang Inquirer.
Ang KWF Memorandum nina Kom. Mendillo at Kom. Abdurahman ay mauugat sa diumano’y Resolution No. 17-8 ng Kalupunan [Board of Commissioners] na nilagdaan ng iba pang komisyoner na kinabibilangan nina Hope Sabanpan-Yu, Alain Russ Dimzon, at Angela Lorenzana, bukod kina Mendillo at Abdurahman. Upang matiyak ang diskursong lumitaw sa deliberasyon ng limang komisyoner, makabubuti kung babalikan ang katitikan ng pulong [minutes of the meeting] sapagkat doon mababatid kung ano-ano ang tunay na tindig ng bawat komisyoner. Makabubuting hingin din ang iba pang saloobin ng gaya nina Komisyoner Jimmy Fong at Tagapangulong Casanova na walang mga lagda sa nasabing resolusyon.
Sa dinami-dami ng opinyon, wala akong narinig na humingi ng katitikan upang mabatid nang lubos ang katotohanan sa likod ng Memorandum nina Mendillo at Abdurahman. Ang nasabing katitikan ang nawawalang kawing [missing link], at ang hinihingi noon pa ni Tagapangulong Komisyoner Arthur Casanova kina Mendillo at Abdurahman ngunit ang dalawang ito ay nabigong makapagpakita ng buong transkripsiyon ng deliberasyon, mula sa rekorded na talakayan. Kailangang mabasa ng taumbayan ang nasabing transkripsiyon ng deliberasyon hinggil sa pagiging subersibo hindi lamang ng limang aklat bagkus ng iba pang aklat o manuskrito na nasa listahan ng publikasyon ng kasalukuyang administrasyon.
May pananagutan si Mendillo hinggil dito sapagkat bukod sa pagiging Komisyoner na kumakatawan sa wikang Ilokano ay siya rin ang gumaganap na OIC Direktor Heneral noong panahong lagdaan ang memorandum at resolusyon. Ang lahat ng awtor ng KWF na apektado ay may karapatan na mabatid ang deliberasyon na nakasaad sa katitikan sapagkat iyon ang magliligtas sa kanila laban sa mabibigat na paratang na ipinupukol sa kanila at magagamit para sagutin ang National Task Force to End Local Communist Armed Conflict (NTF-ELCAC). Karapatan ng taumbayan na mabatid ang nilalaman ng nasabing katitikan na diumano’y ipinagkakait nina Mendillo at Abdurahman sapagkat ang usapin ay tumatagos din sa kanilang seguridad bilang mamamayan.
Ang nasabing katitikan ng KWF ay isang publikong dokumento, at kung gayon ay saklaw ng FOI. Kung patuloy na ipagkakait, sa anumang dahilan, nina Mendillo at Abdurahman ang nasabing dokumento na kailangan para sa kabatiran ng madla ay isang mabigat na kasalanan na maaaring tumbasan ng mabigat na parusa sapagkat inilalagay nila ang mga akusadong awtor sa bingit ng panganib at kapahamakan.
Nakapagtataka na kahit ang iba pang kawani ng KWF ay nananahimik hinggil sa usaping ito. Nananahimik sila na wari bang hinahayaan lamang nilang maglabo-labo ang magkabilang paksiyon, at pagkaraan ng ubusan ng lahi, ay saka sila papasok matapos mahawi ang ulap na wari bang sila ang nagwagi. Hindi dapat ganito ang maganap. Kung may karapatan ang ordinaryong mamamayan na linangin, palaganapin, at pangalagaan ang wikang Filipino at iba pang wika ng Filipinas, lalong dapat gawin ito ng bawat kawani ng KWF sapagkat pinasasahod sila ng gobyerno mula sa buwis ng taumbayan. Ang nakaririnding pagiging “newtral” ay hindi isang palusot para iligtas lamang ang sarili. Ang pagmamalasakit at pagmamahal sa wika ay hindi lamang binibigkas bagkus isinasagawa, at sa pagkakataong ito, makatutulong kung magsasalita ang mga kawani na naging saksi sa eskandalong pangwika na may pandaigdigang implikasyon.
Opinyon ko lamang ito bilang karaniwang mamamayan (at hindi bilang dáting KWF Direktor Heneral) na hindi masikmura ang pagguhô ng isang institusyong napakahalaga sa pagpapalakas ng estado ng Filipinas.
Alimbúkad: Epic raging poetry against conspiracy of silence. Photo by Krisia on Pexels.com
PákayRoberto T. Añonuevo
Ikáw na lakás at taás sa pagítan ng hínlalakí
at hínlalatò, anó’t párang dominádo ang mápa
at mga bituín? Sumusúlat ka sa buhángin
at sumusúlat sa túbig o hángin—nákaligtâáng
pangakò ngúnit pílit pa ring sumúsumpíng.
Hínlalatò at hínlalakí sa pagítan ng lakás
at taás ang tadhanàng umiípit sa iyó
pára sa kisápmatáng paglíligtás ng mundó.
Malímit kang mápang-ákit na hudyát at kalabít
sa gatílyo o gitárang magsísindí ng guló.
Itúturò mo ang landás na mabíbigóng abutín
ng paningín, ngúnit dî magbábantulót surútin
ang lángit bagamán kabádong malapnós
paglápit na paglápit ng dumídilàng apóy.
Magpápasiyá ang hínlalakí at ang hínlalatò’y
manghíhiyâ, ngúnit ikáw ang paborítong túkod
na tíla magpápaandár sa kumukúnat na ísip.
Totoó, tumítiklóp ka rin at kumíkirót—
warì bang natutúlog na dragón. Híntuturò,
ikáw ang lakás at taás na pípilìing putúlin
nang makíta ang dangkál ng mga pagtátaksíl.
Alimbúkad: Epic raging poetry against conspiracy of silence. Photo by MART PRODUCTION on Pexels.com
Ang TuláyRoberto T. Añonuevo
Pangárap din itó ng Malagunlóng, ang makátawíd
sa kabilâng pampáng nang ni hindî napúputíkan
o hindî sumasáyad ang mga gulóng o paá sa túbig.
Maráhil, náritó ang dáting taytáy na binábaybáy
ng mga batà na bitbít ang bayóng ng mga gúlay
o ng mga pugánteng ináasintá ng ríple at hinahábol
ng mga káwal. Ngúnit ngayón, gunitâ ito ng adóbe
at bangás na bundók—mga súlat, úkit, ihì sa padér
na mabúting manatíling líhim, payapà, pípi, tandâ.
Sumaksí itó sa lindól at digmâ, sa bagyó at bahâ;
ang náyon, anó’t nagugúnaw sa kuwénto at hakà.
Mágbantulót ay likás sa segurísta’t walâng segúro.
Ang rádyo na sumísigáw doón sa kabilâng ibáyo’y
nagbábantâ warì ng delúbyo na katumbás ng píso.
Tátawirín itó ng mágkasintáhan, at híhintô sa gitnâ
ng daán, sakâ dúdukwáng pára makíta ang lálim
at maglarô ang guníguní sa saluysóy. Hanggáng
doón, naníniktík ang áraw sa pagdádaóp ng pálad.
Alimbúkad: Yes to poetry. No to red-tagging. No to state-sponsored harassment of writers and artists! Photo by Andrew Charles on Pexels.com
Ang Probínsiyáno, bílang Ikádalawámpû’t walóng Aralín
Roberto T. Añonuevo
Kung máisasálin sa mga líham ang daigdíg, anó ang itsúra ng iyóng pag-íbig? Itó ang itátanóng sa iyó ni Tékla, na nakápag-ípon ng mga súlat mulâ sa sumísintá sa kaniyá. Ang líham, personál man o opisyál, ay magbúbunyág ng kaaláman, maráhil sa iyó at sa sumúlat sa iyó. Sa pánig ni Tékla, ang máalamát na músa na nílikhâ ni Julian Cruz Balmaseda bílang panapát kay Celia ni Balagtás, ang mga líham mulâ sa kaniyáng kasintáhang si Huwán M. Búhay ay hindî karaníwan—sápagkát itó ay isá nang téstaménto ng pag-íbig at artefákto sa nakalípas na panahón kung ípagpápalagáy na ang mga pangyayáring binanggít sa salaysáy ay naganáp noóng hindî pa úso ang súlatrónikó, téxting, at videokól—at pagsasádulâ ng kapaná-panabík na talâmbúhay sa hímig ng pakikípagsápalarán sa banyagàng poók at walâng katupárang hináharáp. Ang koleksiyón ng mga líham ni Huwán kay Tékla ay isá nang kríptográpikóng épikó kung tútuusín, na lumálampás sa sakláw ng áwit ni Balagtás bukód sa nagpapákilála sa paradígma ng satírikóng pagtulâ ni Balmaseda.
Sabíhin nang kathâng-ísip ang mga líham, at sa gayón, hindî máibibílang sa kanónigóng kasaysáyan ang mga salaysáy. Ang ganitóng pag-ámin ay may katotohánan, ngúnit sa óras na máilimbág ang mga líham, at máibunyág ang mga pámbihiràng detálye ng mga pangyayáring mahírap ulítin sa sérye ng pagsísinungalíng dáhil sa kahangà-hangàng wikà at pagpápahiwátig na lumitáw sa isáng tiyák na panahón, ang mga líham na itó ay nagíging ínterkonektádo sa isá’t isá, nagpapáalingawngáw ng pagtanáw, nagpapámukhâ ng realidád mulâ sa mababàng sektór ng lipúnan, at lumílikhâ ng kasaysáyan sa saríli káhit pa uyamíng kabulàánan. Si Tékla, na sinúsulátan linggó-linggó ni Huwán sa anyông pátulâ, ay magbábasá ng mga líham mulâ Maynilà ngúnit hindî tútugón ni mínsan. Pára siyáng kartéro na nalúnod sa bundók ng mga líham, kung iháhakàng tíla walâ siyáng pagpapáhalagá sa karanasáng ibinábahagì sa kaniyá ni Huwán. Sa kabilâ nitó’y ipagpápatúloy ni Huwán bílang bagamundóng éksploradór at mapágpatawáng anotadór ang pagbuô ng kaniyáng realidád, at itó ang mahalagá.
Si Huwán, nang íwan ang kaniyáng náyon, ay hindî isáng bayáni na mag-úuwî ng trópeo pagbalík sa lupàng sinilángan gáya ng dápat asáhan.
Si Huwán ang kábaligtarán ng gáya niná Aligúyon, Bantúgan, Labáw Donggón, Lumalindáw, Tuwâang—itó ang iháhayág ng mga matá ni Tékla, bukód sa súsusúgan ng masusìng pag-úurì ng gáya niná E. Arsenio Manuel at Damiana L. Eugenio. Ngúnit ang kaniyáng pag-íral ay tíla paglálarô sa nakágawîáng pagtanáw sa épikóng bayáni, sápagkát naturál na naturál kung sipátin niyá ang mundó na lagìng mapágbirô káhit pa malímit masakláp ang birò, at kung gayón, ay mahírap ípaliwánag at sakyán sa panahón ng kolónisasyón. Ang espásyo ng tunggalîán ay lungsód; at si Huwán bílang probínsiyáno ay iíwan ang kaniyáng kinagisnán, makikípagsápalarán sa banyagàng teritóryo, at húhubarín ang kinámulátang kataúhan úpang hanápin at harapín ang tadhanà kapalít ng pagtupád sa pangakò sa músang minámahál. Dádalhín ni Huwán ang probínsiyánong kataúhan, at pagsápit sa Maynilà ay mabábatíd na ang mga halagaháng tagláy niyá ay kailángang idaráng sa mga pagsúbok bágo siyá mágtagumpáy. Ang pagkakáunawà ni Huwán sa daigdíg (mulâ sa púnto de bísta ng lálawígan) ay taliwás sa poók na kaniyáng pínuntahán, at magkakároón ng biglâáng tránspormasyón ang kaniyáng kamalayán pagsápit sa kákatwâng poók na may napakaráming táo at nagsisipágkumahóg—at sa ganitóng pangyayári’y húhubúgin siyá ng palígid alinsúnod sa kagyát na pangángailángan at hiníhingî ng pagkakátaón.
Maningníng ngúnit mápangánib ang lungsód. Makíkilála ni Huwán ang saríli kapág nakáhalubílo na niyá ang sarì-sarìng táo: kutséro, batàng tagálakô ng diyáryo, peryánte, peryodísta, pulís, hukóm, púta, teleponísta, artísta, kandidáta sa pistá, polítikó, sékreta, manlolóko, makatà, atbp. Ang mga táo na itó ang magpapákilála sa Maynilà; at lahát ng puntahán ni Huwán ay poók na magbúbunyág sa pílas ng lungsód at karagdágang karanasán, at kung may tinatáwag na kabaguhán, itó ay malímit panlabás lámang at mápanlinláng. Isásalaysáy lahát itó ni Huwán kay Tékla, at si Tékla ay magíging matá ng madlâ na sumúsubaybáy sa pakikípagsápalarán ni Huwán tuwíng lálabás ang pítak na “Nakú, ang Maynilà!” Si Huwán ang salamín ng públikó, na magháhanáp ng alíw at magbíbiláng ng póste nang magkároón ng permanénteng trabáho; ang makátutuklás na ang kahirápan ay nakarírimárim na puwérsang nagtutúlak sa prostitusyón at ang kabulukán sa sistéma ng pamámahalà sa gobyérno ay hindî ordináryo bagkús modérnisádo; ang magsisíkap na mag-áral ng mga wikà, mapápabílang sa kapisánan ng mga makatà, at gágamítin ang útak úpang makálusót sa mga gusót, atbp. Sa dákong hulí, tátangkâín ni Huwán na máibalík sa kataúhan ang pagtanáw na bayáni sa sandalîng magnílay siyá’t mágpasiyáng tumúngo sa ibáng lálawígan, na hindî pa rin ganáp na pagbábalík (at pag-uwî) sa píling ng kasintáhan. Umaása pa rin si Huwán na makákapíling habàng-búhay si Tékla, ngúnit kung magkátotoó man itó ay maráhil magáganáp na lámang sa guníguní ng yutà-yutàng mámbabása na hindî mo kilalá.
Alimbúkad: Epic poetry subversion beyond Filipinas. Photo by Suzy Hazelwood on Pexels.com
Ang Resureksiyón, bílang Ikádalawámpû’t pitóng Aralín
Roberto T. Añonuevo
Kapág nagsawà ka na sa sapád at makínis, kapág nagsawà sa tuwíd at malínis dáhil nakabábató yaón o nakaáantók, magháhanáp ka ng bundók na áakyatín, o buról na lúlundagín. Hindî ka mabíbigô. Iíwan mo ang iyóng motorsíklo o helikópter ngúnit mangangárap bílang pinágtambál na shérpa at paragláyder, pílit áabutín ang úlap sa anyô ng pagtítindíg ng guniguníng zíggurát sakâ magpapásampál sa hánging makapílas-balát kundî man mangungúsap bílang kulóg nang halinhán itó, magpapákalúnod sa abót-tanáw na pawàng muntî o mga diyamánteng kumíkináng, lílimútin káhit pánandalî ang saríli sa lábis na galák, at ihíhiyáw, O, Diyós ko! sa umaápaw na damdáming higít sa máidudúlot ng Bóhun Úpas. Ang patáy ay nabubúhay sa isáng kindát; ang kidlát ay dumádapò sa kílay; ang kúlay ay gumugúlong na dalúyong, at kung hindî pa itó sapát, magwáwakás ang lahát na kasímpayák ng pagkabásag ng pinggán o pagkapúnit ng kartón. K’ara K’ara. Olusosun. Payátas. Walâng katapusán ang katumbás ng Sagarmatha, at sa noó ng káitaásan, ay magágawâ mong pababâín mulâ sa paraíso si Dante na sabóg na sabóg sa kaluwalhatìan, at utúsan itóng pagniláyan ang umáanták na súgat ng modernidád. Ngúnit matagál nang iníwan siyá ng patnúbay na makatàng nagbalík sa impiyérno úpang gampanán ang ibáng tungkúlin, at hindî na sumáma pa ang patnúbay na músa na nagpaíwan sa paraíso úpang pumapél na soloísta sa kóro ng mga anghél. Si Dante, pagsápit sa máalamát na Smokey Mountain, ay sásalubúngin ng alingásaw na yumáyapós at tumátagós hanggang lamánloób, at mabábatíd mo itó sa tínig ng patnúbay na kung hindî si Balagtás ay isáng matapát na alagád na Méta-Balagtasín.
Ngúnit kung ikáw si Dánte, anó ang dápat ikagitlâ sa bágong planéta ng abentúra kung namatáy ka na’t nakáratíng sa pinakámalálim at pinakámataás hanggáng makakíta ng liwánag? “Ang bágong impiyérno ay walâ sa kríptográpikóng Gimokúdan bagkús nása pagháhanáp ng sariwàng naratíbo ng kaligtásan,” isusúlat mo; at sa iyóng mga talâ mulâ sa kuwadérno ng talinghagà, ang lóhiká ng ikásiyám na kamatáyan kung itátambís sa ídeolohíya ay mawawalán ng saysáy. Sa resureksiyón ng makatà, ang Firenze ay metonímya ng bundók ng basúra [sa kabilâ ng kabihasnán], at gáya sa tulâ ni Rio Alma ay isáng libíngan. Ngúnit ang libíngang itó ay hindî karaníwang libíngan bagkús kabilâng-dúlo ng modérnidád, ang látak at katás ng pagmámalabís, kasakimán, at láyaw, na pawàng magbubúnga ng pagkátiwalág kung hindí man paglabò ng idéntidád. Maáarìng itó ang “Tanghalì sa Smokey Mountain,” na isáng ehersísyo ng pagpápaápaw sa rimárim, poót, at sindák, at ang ilóng ang magtúturò sa wakás ng materyálidád at sa wakás ng kasaysáyan ng arì-arìan at bágay. Subálit ang ilóng ay sinungáling, at ang bibíg ang magalíng.
Kailángang sundán ang tínig, na magsasábing ang espásyo ng kabulukán ay isáng anyô ng bángko o kayâ’y laboratóryo na pinagtútubùan at hindî bastá imbákan ng mikróbyo at bangkáy; at kung ang ganitóng kápangahasán ay sanhî ng orihinál o sinadyâng kasalánan ay kasalánang hindî umanó dápat salangín. At bákit hindî? Maáarìng itó ang talinghagà ng pagpapátumpík-tumpík sa óras na sumunód sa burukrásya ng kalinísan nang may disimuládong pagsang-áyon sa medyókridád at kapabayâán. Ngúnit itó rin ang pasiyá na pagníniláyan, at si Dante ay hindî na kailángan pang “maligò sa liwánag ng alingásaw” sapagkát noón pa man ay niyákap na siyá ng bantót pagsápit na pagsápit sa pórtal ng kabulukán. Totoó, waláng karatúlang nakásaád na Lasciate ogne speranza, voi ch’intrate pagsápit sa paanán ng Bundók ng Basúra. Hindî tinútubós ni Krísto ang saríli noóng nakábayúbay sa krus; at kakatwâ kapág tinubós ng mga debóto ang kaniláng diyós sa pamámagítan ng malawakáng paglípol bílang gantí tuwíng nilálapastángan ang kaniláng sagrádong pananálig. “Ang pagkilála sa likás na síklo ng kamalayán,” isusúlat mo pa sa talâbabâ, “ay nagáganap hindî sa isáng igláp,” at kung síno man ang patnúbay na tínig ni Dante sa bágong impiyérno ay “kailángang íugnáy ang saríli káhit sa mikróbyo at basúra ng ísip” sapagkát walâ sa dogmátikóng patnúbay, at walâ sa íisáng tínig na makapangyarihan, ang páhiwátig ng kolektíbong kaligtásan.
“Kailán dápat másindák o márimárim si Dante?” itó maráhil ang pangángahás na puwédeng sagutín—ngúnit lampás na itó sa hanggáhan ng pagsasánay sa ilusyón at alusyón na gáya nitó.
Alimbúkad: Epic fluid poetry ideas overflowing. Photo by Mauro Contaldi on Pexels.com
Malíligáw ka sa pasugálan sa áraw na ísumpâ na ang tadhanà mo’y nása diskárte ng mga kamáy. Ang pasugálan—na naúulápan ng sigarílyo ngúnit walâng gabí bagkús kasíngliwánag ng walâng katapusáng umága—ang maglilíhim ng mga táo na baság ang mukhâ na kapuwâ may salapî at kápangahasán, at ang tangìng pagkakákilanlán ay pagkádalubhasà kung hindî man pagkásugapà sa baráha at pitsâ. Nakabábalíw ang palígid na napalílibútan ng salamín, na magdárayà, at kapág nágsimulâng tumítig sa isáng pánig, ang búbulagâ’y guníguníng idéntidád, at hindî ka na ang táo na nágmulâ sa labás. Maíibá ang iyóng págkatáo sa isáng igláp. Máipápakò ka sa kuwádro gáya ng pangginggéra, sapagkát iyón ang hiníhingî ng sandalî, na warì bang hinirám ni Jacques Lacan sa paradígma ni Lope K. Santos. “Ang sinísikíl sa kaloóban ay hindî ibinábaón sa límot, tinátakpán ng kosmétikó, o tinátabúnan ng mga bató,” wíwikàin ng kulasisì ni Lacan, “bagkús dinídiskaríl sakâ ináagáwan ng puwésto.” Ang pangginggéra ay umaáhon sa kamalayán sapagkát kailángang sikilín ang imahén ng babáe; at magágawâ itó hindî sa pagburá ng nasábing idéntidád bagkús sa pagpápaáhon ng imahén ng sugaról na iháhalíli sa babáeng ang pagnánasà ay mabíbigông mápunûán ang basyóng kaloóban. Sa simbólikóng antás, ang pangginggéra ay banyagàng wikà na maúunawàan sa isáng bukód na mundó. At dáhil itó ay wikà, ang pangginggéra ay mapípilítang umimbénto ng saríling gramátiká at síntaks pára baligtarín ang ídeál na babáe at pagdáka’y magsúsog ng subersiyón káhit sa tradisyonál na alíwan ng mga laláki. Ang pagnánasà—na maáarìng nása kamalayán at kublíng-kamalayán ng babáe—ang magkákahúgis sa épikó ni L.K. Santos. Bíbiyakín ng pagnánasà ang pagtanáw ng babáe sa mundó sa sandalîng magsuót siyá ng máskará ng sugaról. Búburahín ng pagnánasà ang hanggáhan ng katinûán, sa láyong matamó ang ganáp na kalugúran ng págkatáo. Ngúnit dáhil nagsísimulâ sa baluktót at balighô ang angkíng pagnánasà, ang babáeng itó ay mabíbiyák pa sa ibá’t ibáng paraán, sa literál at matalinghagàng paraán, mulâng panlúlumò dáhil sa pagkámatáy ng pangánay at pagkahímok sa udyók ng hípag na sumúbok sa patayâ-tayâ pára aliwín ang saríli hanggáng pagkagúmon sa rípa, póso-póso, panggíngge, at mónte. Habàng lumaláon, bábagúhin ng sugál ang pagkatáo ng pangginggéra; at ang idéntidád na itó na nagíging túnay káhit pa kathâng-ísip ay dádalhín ng pangunáhing taúhan hanggáng sa loób ng kaniyáng tahánan, na makaáapékto sa ugnáyan niyá sa asáwa’t mga anák. Kung ang sugál ay nakáaágaw ng pansín úpang matamó ang pánsamantaláng kasiyáhan, ang kasiyáhang itó ay higít na magpápabukál ng karagdágang pagnánasà, na ang manipéstasyón ay kawalán ng hiyâ at pagkápariwarà, súkat na ang pagkásugapà ay mauwî sa panlílinláng at pag-abúso ng alagád ng batás at pagtátaksíl sa bána, at ang repetisyón ng gayóng hulagwáy ay nása anyô ng próstitusyón at kapabayâán sa katawán, ang kapabayâán na áabót sa mga anák na ang sukdúlan ay pagtátakwíl ng biyenán at hípag nang masawî ang isáng anák sa áksidénte at mápabayâán nang lubós ang mga anák na nagkásakít. Madalîng hanápan ng katwíran ang pangginggéra sa kataúhan nitóng kabaligtarán ng ídeál, mahinhín, marikít, malambíng, kapúri-púri, at mapágkalíngang kabiyák at iná. Kunsintidór ang kaniyáng bána, na gumón din sa sábong at pambábabáe. Bulók ang pulís na kabít niyá, at bulók ang sistéma ng ináasáhang seguridád at kaligtásan. Walâng trabáho ang isá pang laláking nagíng kalagúyo. Higít sa lahát, ang sugál ay nagíng isáng paraán ng pamumúhay—sa basbás ng lipúnan at tiwalîng pamunùán—at hinahánap ng katawán pagkagísing at magíng sa panagimpán. Ang pangginggéra ay hindî nag-íisá; at ang mga kasáma niyáng sugaról at kasapákat na sindikáto ang magpápaláwak ng matalinghagà o túnay na espásyo ng pagkagúnaw ng lipúnan. Ang babáeng humaráp sa salamín—ang babáeng tumángis sa pagpánaw ng anák, ang babáeng iníwan ng kaníyang bána, biyenán, at hípag, ang babáeng nilukúban ng dalamhatì at pagsukò—ang babáeng sumikíl sa kaloóbang may kung anóng pumípiglás na halímaw. Maáarìng isá ka rin sa mga halímaw, na nagnánasà hindî lámang sa kaniyáng katawán bagkús patí sa espásyo nitó at kaluluwá. Namnamín ang báwat sandalî sa pasugálan: hindî úso ríto ang tinatáwag mong pátas at kasarìán.
Alimbúkad: Epic poetry breaking barriers worldwide. Photo by Alina Vilchenko on Pexels.com
Tag-ulanRoberto T. Añonuevo
May ásilo sa aking dibdib, na ang mga silid ay wasák-
wasák, maalikabok, at ang mga bintana’y nakapinid.
Isang pusa ang lumakad tungo sa nakaawang na pinto.
Sinundan mo ang pusa, at ang pasilyo’y lumiit nang lumiit.
Sumigaw ka, pagdaka’y humabol sa akin ang mga salita.
Sumásaló ng bomba ang mga pader ng aking puso,
at may ipuípong namúmuô sa sahig ng usok at bukbok.
May liwanag na ibig lumagos sa mga butás na dingdíng,
parang sira-ulo na nagháhanáp ng katwiran at dilím.
Humawì ng mga basura at bigat ang dayo sa alaala.
Ikaw na tumatawag sa akin, ikaw na sumisilip sa puwang,
ang guniguning iiwan sa aking pusong sabík at naúutál.
Alimbúkad: Epic silent poetry facing the world. Photo by Alexandr Nikulin on Pexels.com
Nakáligtás sa lindól at bagyó, ang vangâ at takíp nitóng tótohóng ay maáarìng nagsilbí nang tapát hanggáng kaapú-apúhan, tahímik bukód sa maáasáhan sa pagdiríwang ng kánin at wákay. Saksí itó sa sálo-sálo ng mag-ának at panaúhin, dumaán sa sámot na pagsúbok at pagtítiís, nagnílay sa óras ng apóy o nagtíka sa óras ng túbig, at malímit naiíwan sa banggérahán úpang mámahingá. Ang kalikásan nitó—ang pinakaúbod, sábi ngâ ni Spinoza—ay hindî maitátanggíng máihíhiwaláy sa táyab na nagsísilbí ng úlam, gáya ng sinámpalúkang báka o binúrong dorádo. Ang mga katangìan ng vangâ at tótohóng ay magpápakilála sa angkíng estétiká at halagá (húwag nang banggitín pa ang mga inúkit na símboló sa rabáw nitó), sa magíging resúlta ng paglúlutò kapág kinasangkápan sa kusinà—ang pagpápatindí sa lása, ang pagpápatakám sa matá, at ang pagpápaginháwa sa katawán. Mulâ itó sa lúad na nilamútak at dinalísay nang paúlit-úlit, sakâ idínaráng sa sigâ at ibinilád sa áraw úpang lampasán ang kinágisnáng hanggáhan ng pamámalayók. Napápabayàan itó kapág dumáratíng ang mga bágong serámiká mulâ Japan o Taiwan, at inílalágak sa bodéga kung hindî man ibínebénta sa makukulít na akáparadór sa sandalîng magkalámat. Kapág minálas, náilílibíng itó ng buhángin at lúmot kasáma ang iláng baryáng gintô at pílak; at pagkalípas ng iláng síglo ay mulîng ibábalík sa altár úpang itanghál na pamána—na tinátamàan ng nakápahilís na sínag ng eskáparáte. Maáarìng nakíta mo na itó sa baybáyin ng Uyógan o Kalatagán. Ngúnit sa pagkakátaóng itó, magbábantulót ka kung paáno bíbigkasín ang pagkátiwalág at kalungkútan sa madilím na merkádong banyagà sa iyóng talâsalitâán.
Alimbúkad: Epic blinding poetry rocking the world. Photo by Los Muertos Crew on Pexels.com
Makákabunggûang-balíkat mo isáng áraw si Jorge Francisco—ang kawaní ng aklátan—tángan nang mahigpít ang iláng antígong manuskríto. Ipakíkilála niyá ang saríli na isáng Árhentínong traduktór, ngúnit ang Tagálog ay kasímbulaklák ng Español sa Buenos Aires. Magpápalítan kayó ng mga salitâ ng pagbatì at pagkilála, sa paraáng nagtátagpô ang mágkakósa sa kalabóso, at matápos niyáng mabatíd ang iyóng hinahánap ay itúturò niyá sa iyó ang kinaróroónan ng eskritóryo na kinapápatúngan ng naníniláw na dokuméntong pinaníniwalàang kaugnáy sa, at kalában ng, peryódikóng Mulîng Pagsílang. Isá sa makápupúkaw ng pansín mo ang pasingáw, na sinúlat ng dî-kilaláng ladíno, na máisasálin sa ganitó:
“Pinakámahírap basáhin sa ísip,” isásaád ni Celia sa kaniyáng líham pára sa nakíkiní-kinitáng Balagtás, “ang lumípas na panahón ng pag-íbig sapagkát baká nasísiràan ng baít ang lábis umíbig.” Súsulyapán mulî ni Celia ang mga páhina ng tulâ, at sa loób ng kaniyáng dibdíb ay may kung anóng kamáy na kumislót sakâ pakiwál-kiwál na gumápang nang maráhan, pagdáka’y sumaklót sa pumípiglás na ágam-ágam, at maliksíng kinuyóm ang lahát ng pagnanása’t pagdáramdám. “Paáno málilímot ng aníno ko’t katawán ang pagsuyò mong sumagupà sa laksâng halímaw?” náisúlat ng dalága ang kaniyáng talinghagàng párang totoó, párang bulàan, ngúnit hindî nitó lubós matanggáp ang naglálarô sa guníguní ng minamáhal. “Mabúburá sa mápa ang Béata’t Hílom, mawáwaglít ang paralúman, at ang ílog ay ipinintáng laráwan na lámang ng mga hubád na binibíni.” Mapápaigtád ang dilág sa síklo ng táog at káti sa kaniyáng kataúhan, sa págsasánib ng álat at tabáng na warìng nagtátagpô ang panibughô at pagtátaksíl, at ang kaniyáng írog ay anó’t súmasánib sa palígid. Malíliyó siyá’t warìng mabúbuwál, ngúnit anóng ginháwa sa pakíramdám. Ang tabsíng ay páparatíng, salungát sa aliwálas ng hímpapawíd, at iláng sandalî pa’y ang pagkásawî ay ibábalità ng símoy mulâ sa hardín ng mga bangkáy. “Mga nímpa mo’t siréna’y umaáwit sa sáliw ng líra hindî pára sa ákin, bagkús pára sa ibáyo. . . .” Isang káwan ng mga tiwaywáy ang pumútong sa dalátan ng kaniyáng dibdíb, bagamán panándalî, sumayáw-sayáw sa éyre nang patiklóp at pabukád, pabukád at patiklóp, sakâ inilagdâ sa hímpapawíd ang mga títik ng mga pangálang walâng kamatáyan. “Hindî akó ang bulaklák ng iyóng dilì-dilì,” sambít ni Celia. “Nagkátaóng kahawíg ko lámang si Beatrice o Dulcinea. . . .” Inílipád ng malamíg na símoy ang líham ni Celia, at hindî na mulíng matátagpûán, na warìng katwíran úpang magsílang ng halimúyak ang hardín ng sányutàng takípsílim.
Alimbúkad: Epic changing poetry rocking the world. Photo by Ivo Rainha on Pexels.com
Isang dilát na kuból sa gílid ng buról ang nabíbingí sa ritwál ng hampás ng mga álon. O akó ang natútulíg, at walâng kalatóy-latóy na nakátanáw sa bangín habàng húmihígop ng umáasóng tsaá. Hindî akó marúnong mág-alagà ng mga impákto, at hindî masasábing may usapín akóng dápat isumbát ng panahón. Ngúnit náriníg ko isáng áraw sa mga bisíta ng loók na párang akó ang multóng hínahánap.
Nápatawá akó.
Nagbábalità ng implasyón ang agay-áy, at ang Salvator Mundi ng kapílya ay ináawítan ng dáyong ántikuwáryo. Tumalpák mulî ang mga aníno sa tupáda, nakáabáng sa manók ni San Pedro. Pagdáka’y úmalingawngáw ang óras ng kampanáryo, at lumútang-lútang na dî-mabílang na mawò, kasabáy ng ulán ng mga dáhon, ang mga nóta ni Schubert—na inúunáhan ang mártsa sa pantiyón.
Walâng kagilá-gilalás sa palígid kundî ang éspasyo ko.
Ang mga paá ko, kumíkirót na tíla balî o linsád ang butó at misyón. Ang mga túhod ko, kumíkirót sapagkát nanínikít ang mga hugpóng, pinipígil akó nang manatíli sa isáng puwésto. Ang pusò ko’y walâng lamán subálit napakábigát pára sa ngálan ng amá.
Isáng basyóng útak ang binabása ng paslít, ang paslít na mínsan pa’y nangahás dumulóg sa ákin. Isáng basyóng útak, na mapápantayán lámang ng hungkág na kaloóban, ang ibinábalík ng títig sa ákin. “Tandâng Basio, tágay múna!” “Hintayín ka námin sa baybáy!” “May daláng bóte si Utóy! Hahaha!”
Natikmán maráhil niyá sa mga matá ko ang pinakámalinamnám na serbésa ng mundó: May mga bútil ng sinaúnang batád at tigbí na pawàng hinangò sa isáng liblíb, matarík na gulód. Nakáligtás sa bagyó at kulísap ang sangkáp na dawá. Lumusóg sa utóng ng bundók ang sungsóng at ibá pang ilahás na halámang-ugát na nahíhiyâng lumantád. Hindî rin máikákailâ ang halimúyak ng dantaóng kalapínay at páyang-páyang na tinumbasán ng mabagsík na agop-óp pára sa aghámistikáng pagbubúro. At higít sa lahát, may túbig na warìng nagmulâ pa sa máalamát na Tomalistís—na bubuô sa lása, langháp, línaw na dápat asáhan sa íinumín bágo itó sumipà o tumamà.
Gayunman, isáng basyóng útak ang binabása ng paslít na nakatítig sa ákin. Isáng laspág na útak—iyán akó—mga antígong tapáyan at bornáy, na walâng silbí sa maluwág na bakúran bagkús pára sa pulút-pukyútan o kayâ’y lamók at kalansáy. Binabása ng paslít ang basyóng úlo ko, maráhil bílang pagháhandâ na magíng konosedór; at éwan ko kung bákit kay bilís niyáng malasíng bágo pa man mápasákamáy ang líhim na timplá ng serbésa na untî-untîng tumatákas sa gunitâ ko. “Sumásaráp ang serbésa lalò’t malamíg,” áni ginígináw na kuból sa gílid ng buról na natítigmák sa hamóg.
Alimbúkad: Epic poetry brewery beyond Filipinas. Photo by Tom Verdoot on Pexels.com
Kapág naniwalàng kákabít ng makatà ang tulâ, ang tulâ—sa áyaw nitó at sa gustó—ay maitátagnî sa panahón, tatakán mang sinaúna o móderno. Gayunmán, magtátaksíl sa ibá’t ibáng paraán ang tulâ bílang panlílinláng sa mambabása, lílikhâ ng pagkámatulâin sa saríli na págpaloób sa pasíkot-síkot na yungíb, at kúkutyâín sakâ iíwan kung saán ang makatà nang tíla nagpápalít ng damít. Ang tulâ ay tulâ walâ man ang makatà; datapwât “makápagpápaláwig sa míto ng makatà,” gáya ng winikà ni C.F. Bautista. Lahát ng pánsamantalá (at lumilípas) ay máibibítin sa hángin o pananabík bágo tulúyang maglahò; máikákahón sa mga estátikóng katagâ dáhil madalíng mawalâ at nang magkároón ng tránspormasyón; at pagkaraán, ang éstado ng ináakalàng yugtô sa sérye ng mga hulagwáy o pangyayári, gaáno man kabilís o kaliít, ay nahíhigít na tíla góma hanggáng malagót sa karanasán, guníguní, kasaysáyan, réalidád. Nása pagkálagót o paglagót sa ugát ang ikinarírikít ng pánsamantalá. Ang pánsamantalá ay maáarìng ngayón, sanhî man ng kapahamakán o pangánib na nagháhanáp ng tugón, ngúnit magíging ábsurdo kung ipapátaw pa sa nakalípas. Sa hangád na magíng makabágo, ang tulâ’y dî-nakáiíwas lumingón nang pugót ang úlo sa nakaraán. At sa ganitóng kalagáyan, kinákapós kung hindî man nawáwalán ng músika ang pánsamantalá, bagamán may diwà o maháhagíp itó sa ísip gáya ng nakagígitlâng lintík. Dumáraán ang pagdánas sa pánsamantalá sa limáng pandamá, sinásalà ng útak na kung tawágin ay bukál o kabihasnán, ngúnit manánatíling tunóg na salát sa simetríya. Nabúbuô ang simetríya kapág isínaálang-álang ang kabuôán o síklo, gáya sa diwà o téma, at ang kasunód ay ang malikhâing paraán ng paghúli sa tagpô.
Úpang mapáhabà at mahúli nang lubós ang pánsamantalá, kinákailángan ang kalkuládong repetisyón ng diwàing kapág ipinások sa isáng páhiná ay magkakároón ng hanggáhang tíla pagtítig sa kuwádro kung hindî man panónoód ng maiklîng pelikúla subálit may kákayaháng umalingawngáw sa mga súsunód na páhiná o tumákas palabás sa páhiná. Sa yugtóng itó, ang pagkámatulâin ng tulá ay likás na lumílitáw sa mga pagsasákatagâ, káhit pa karaníwan kung tumúring o tumanáw ang isináharáyang pérsona. Ang estétikóng silbí ng mésa, na kinapápatúngan ng dalawáng páres na santól at pakwán, ang sásagápin sakâ háhabúlin ng tumítingín sa hágod, kúlay at téstura ng óleo pagsápit sa kámbas, sa sínag na bumábalándra sa káhoy o tapéte, at pagdáka’y mághaháin ng répresentasyón ang mésa mulâ sa guníguníng daigdíg na ikabúbusóg ng paningín at ikasísiyá ng mga bisíta kapág napatítig sa dingdíng. Sapagkát isínabúhay ang dalúmat ng pánsamantalá, ang tulâ ay makapágdudúlot ng igláp na lugód o suklám o ligálig sa dáti nang nakápirmíng répresentasyón ng mga bágay-bágay, sa mga antígong náratíbo na mahúhulàan ang bangháy at wakás, alinsúnod sa namámayáning tínig nitó. Ngúnit dáhil pánsamantalá o sabíhin nang panandalî, ang gáyong urì ng tulâ ay mabilís kapusín sa pagtátagúyod ng sariwàng pagtanáw sa kasaysáyan (bagamán nagsisíkap punûán ang síwang ng kasaysáyan), at malímit nása pelígrong hindî makapágdagdág sa bokábuláryo o epígrape dúlot ng limitasyóng ipinátaw mísmo sa saríli. Likás na sumásalungát ang anumáng pánsamantalá sa maipápanukalàng panghíhimások sa kanónigong kasaysáyan. Ang kahambugán ng tulâ ang maggígiít na itó ang kasaysáyan at walâ nang ibá pa: Akó ang daigdíg! Akó ang tulâ! Úpang magíng ínmortál, ang tulâ ng pánsamantalá at panandalîang pag-íral ay kailángang íwan ang makatà, linangín nang kusà ang saríli, o kayâ’y unawàin ang mga piyésa at bahagì ng aparáto ng paglikhâ úpang baklasín at ikabít mulî nang paúlit-úlit hanggáng dumáko sa sukdól na kaganápan. Ang ganitóng nakabábatóng próseso ay isáng magandáng ehersísyo—tapát at walâng báhid ng banidád—na dápat samantalahín, hanggá’t maága, bágo lumípat sa ambisyósong pakikipágsapalarán doón sa bukás na larángan.
Alimbúkad: Epic fleeting poetry walking the talk. Photo by Craig Dennis on Pexels.com
Párang agímat, ipámamána ka sa anák at apó-sa-túhod, nakaúkit sa kawáyan o balát o bató, ngúnit ililípat sa papél o anyông elektrónikó sapagkát hiníhingî ng mundó na malímit nagpápakanâ ng pagbabágo. Bugtóng kong paralúman/ Ákin ka bálang áraw/ Dî akó híhiwaláy/ Sa iyó habàng búhay./ Lumayô pag namatáy/ Ang dî maíiwásan/ Káhit ng áking tátay/ O mahál kong nánay;/ Walâ akóng karámay./ Hanggáng saán ang pátaw/ Na tagláy ng katawán?/Ang sisidláng makúlay/ At panagpás kawáyan/Ay díto ilálaán/ Hanggáng áking libíngan.// Hinihímig ka noón sa takípsílim, habàng nakápalíbot sa iyó ang mga batà o nakápaíkot silá sa sigâ, at matamáng nakíkiníg sa iyóng hiwagà. Matátandâán nilá ang bílang ng pantíg ng báwat taludtód mo, tagláy ang estilístikong melodíya at kóntrapúnto ng sípol, warì bang umíindák ang mga katagâ, sakâ papások sa kaniláng guníguní ang hulagwáy na may katambál na hiwátig. Mangángapâ silá sa mga títik ngúnit hindî kailanmán mabubúlag o ilíligáw ng pahayág, sapagkát ikáw ay sadyâng idinisényo pára sa kalugúran kung hindî man kaligtásan ng lahát. Isasálin ka mulâng isáng dilà hanggáng laksâng dilà túngong yutà-yutàng taínga ng lupà, at pagkáraán, mabábatíd mong ang saríli’y lumampás na sa nakágawîáng pagtanáw sa dalawámpû’t ápat na talampád ng Mangyán at pumápalág sa kahulugáng itinakdâ noón ni Antoon Postma. Párang agímat, ikáw ay paníniwalàáng makalálagós sa realidád at kathâng-ísip, makápagpápabálik-bálik sa nakalípas at kasalukúyan, sa materyál at dî-materyál, makáuúna sa hináharáp at pagbábantulót, hanggáng sumápit isáng áraw ang dî-ináasáhang pagpusyáw ng angkíng halína pagdagsâ ng mga dáyong talinghagà. Búbuháyin kang mulî—sa tumpák na pagkakátaón—ng paníniwalàng ang bisà mo’y nakáhihílom ng súgat sa loób, nakápagpápalayà sa pananákop ng ideolóhikóng aparáto ng estádo, nakápagpápayáman sa málig ng mga wikà, at ang pámbihiràng ginháwa’y hindî lámang laán sa isáng lipì bagkús sa maláwak na mundóng sawî. Mánlumò ka’y maúunawàan, kung tíla hindî tumátaláb sa káharáp na mga rásista’t walâng pakíalám o habàng untî-untîng nabúburá sa gunitâ ng mga kabatàan; o kapág pinaráratángan kang sálot o láson o bakyâ ng mga bayaráng troll at alaskadór. Magíging esotérikó ang tagláy mong áwit maráhil káhit hindî sinásadyâ, kung sakalì’t mápasá-banyagà; at hindî kagyát maúunawàan kapág binigkás, halimbawà, sa kúmperénsiyá ng mga ántikwáryo’t polígloto. Ngúnit lalò kang lumálakás sa báwat pagbábalík (maráhan ngúnit tiyák na tiyák ang hakbáng), bukód sa dumarámi ang mga debóto mo sa iláwod ng pagninílay. Sásaluhín ka ng diwà pára sa isá pang diwà, magkakároón ng bakás-dihitál na katumbás ng kakatwâng kríptográpikong tóken; at kung itó ang pagsabáy sa panahón— itó rin ang kapangyaríhan at kaligtásan ng urìng nakíkibáka pára sa pamánang maláon nang hindî nitó pinakíkinabángan sanhî ng kung anóng pagtákas o katwíran. Sapát ka na sa saríli, at kung itó ang kapaláran o kabihasnán, itó ay sapagkát pag-áarì ka ng lahát—isáng unibersál na ambág na hindi máililíhim sa isáng baybáyin.
Alimbúkad: Epic silent poetry facing the world. Photo by Kamil Lothar u590fu4fafu60c7 on Pexels.com
“Warìng bantulót lumipád ang mga tiguláng na íbon, at kung úmimbulóg man ay hindî kalayùan, lálapág pagdáka sa lupà at matúling tátakbó kung saán. . . .” Makalípas mong pasadáhan ang talâ sa mánwal ay párang kumatók sa iyóng gunitâ ang tabón mulâ Romblón—abuhíng-bugháw ang tuktók, nakásuót bagá ng manipís na abuhíng kuwintás, kayumanggî ang mga balahíbo sa itaás na bahagì ng katawán samantálang matingkád na abuhíng-bugháw ang páng-ilálim, matigás ang diláw na tukâ, at kung tumítig ba’y kayumanggîng balakbák. “Ang maiitím nitóng paá at kukó,” isusúlat mo pa na pára bang pagsalungát kiná Bourns at Worcester, “ang humúkay ng lupà at umusóg sa bató na magbúbunyág ng matarík na yungíb na tíla nása sukdól ng paghikáb paharáp sa nilúlubugán ng áraw; at ang loób—na paborítong kubéta ng mga panikì sa napakáhabàng panahón—ay may batóng dúlang, mga palayók, abrám, galáng, sibát, at sangkatérbang maliliít na kalansáy. . . .” Anó kung itó ay nakíta rin sa Bantáyan o Basílan o Fúga o Marinduque o Sámar, at ni walâng pagkakáibá sa habà ng pakpák o lápad ng buntót na dumaán sa siyentípikóng pagsúsurì? Itátalâ mo pa ang húgis o komposisyón ng púgad, na kung nagkátaóng may mga itlóg at sísiw, ay susukátin ang lakí o timbáng, at títiyakín kung iyón ay malinamnám, gáya ng náriníg mo sa huntáhan ng mga lasénggo sa pundúhan. “Ang íbong mababà ang lipád ay humáhagibís kung tumakbó!” at ang nása ísip mo, bagamán walâng pinasásaringán, ay gágamítin ng sinúmang barúbal kung mangúsap, palálawígin sa institusyón at pápatáwan ng kapangyaríhan, na magíging lehítimóng tsísmis ng sinaúnang kabihasnán, ngúnit pagkaraán ay súsuháyan ng nagsúsuwágang saliksík at patúnay, úpang magbalík sa iyó pagkathâ mulî ng isáng Lupàng Hinírang.
Alimbúkad: Epic silent poetry challenging the world. Photo by Artem Mizyuk on Pexels.com
Ang panahón ang magbúbunsód sa bangkâng pangulóng, at walâng subáskong makápipígil úpang mákilála ang kaloóban mo’t hulagwáy. “Ang túbig ma’y malálim,/ malilírip kung libdín/. . . .Pápaláot ka mulî bágo yumáo nang dilát sa tigáng na lupâín; mag-íisíp kung paáno lumútang o lumangóy sa gitnâ ng bugháw o pangláw; at kung katabí mo si Schopenhauer—ang timonéro—ipápanukalà niyáng ang katotohánan ng bosadór ay nása pagsísid sa budhî at ang pasípikó ang répresentasyón ng láwak o dálom na hindî káya ng buslô at búlos ngúnit maitátansî sa guníguní, halimbawà, ng isáng tagá-Polillo. Makíkilála mo ang mga aryadór—walâ ni singsíng o pulséras o híkaw—na kung maglátag ng lambát samantálang sumísipà ang mákiná ay katumbás ng masagánang pigíng ng buông báyan at magpapásiglá sa kalakalán ng ibáyo. Túturûan ka niláng limútin ang saríli, maghintáy ng tumpák na sandalî, magpalútang-lútang na bóya sa pag-íisá, o mánanghalìan sa lílim ng trapál, at magtuón sa Dakilàng Isdâ. Mga palapà ng bulí’y sásayáw sa iyóng balintatáw—kúlang na lámang na gayáhin mo ang mga tambákol, mahì-mahì, at gulyásan na pawàng náligáw sa páyaw at hindî makáiíwas kumagát sa tuksó ng pamiwás. Anó ang itinátagò ng álon úpang ilaráwan nang pábaligtád ang árkitektúra ng págang at éstruktúra ng salábay? Hindî ba itó ang súbmarínong kasiyáhan, bagamán nakasísindák sa únang tingín? Matútunugán ng buông katawán mo ang pánsamantaláng espásyo, na sa lábis na lamíg ay nagpapákalmá ng butó’t lamán, at tíla pakíkiníg kung hindî man pagninílay sa limáng tínig ng madrigál. Ngúnit dáhil walá itóng pagdamá sa iyó o sa kápuwâ mo, bagkús nakapágdudúlot pa minsán ng nakatútulíg na habágat at dalúyong kapág ikinúkublí ang pagkáligálig, o kayâ’y pangúngulilà pagtingalâ sa talampád ng mga talà, kinákailángan ang kamalayán—túngo sa burhíng magalíng. Ang burhíng magalíng, sa wikà ng timonérong Schopenhauer, ang ináasáhang galák ng pamayánang sumásalúbong sa pag-uwî ng pangulóng na namúmuwalán sa isdâ; ang tagumpáy ng lambát at kabísig na makápagpápalayà sa kagutúman ng líbo-líbong bibíg na umaása sa biyayà ng láot; at ang paghuhúgas ng kataúhan sa espíritu ng sariwàng lambanóg o tubâ. Mapápawì káhit ang anumáng kirót at pagkábató ng pagkatáo sa yugtông magbalík ka kapíling ang buông trópa ng mga magdáragát, at kung sakalì’t mamálakáya ka mulî ng mga talinghagà kung saáng lupálop mulâ sa iyóng panahón, magíng tapát sa mga mithî at magíng tapát sa budhî, na umáaryá sa unibersál na síning ng masantíng at magalíng.
Alimbúkad: Epic poetry tsunami rocking the world. Photo by Quang Nguyen Vinh on Pexels.com
Ang pilandók ay umíinóm; umíinóm ang pilandók. Ang pilandók ay umíinóm sa gílid ng bambáng. Ang pilandók ay umíinóm sa gílid ng bambáng na kinaróroónan mo. Ang pilandók ay maáarìng náuúhaw kayâ náritó’t umíinóm sa gílid ng bambáng, na warì bang íbig malasíng sa pámbihiràng álak hanggáng mamatáy. Sinamyô ng pilandók ang túbig, pagdáka’y tumítig sa túbig. Ang pilandók na tumítig sa túbig ay tumápak sa túbig. Ang pilandók ay hindî na pilandók na tumítig sa túbig nang tumápak sa túbig. Ang pilandók na tumálikód o tumuwád o tumágilíd sa haráp mo ang pilandók na pandák na sinásalamín ng túbig, ngúnit hindî itó manánatíling háyop na pumikít-dumílat sa haráp ng túbig. Pilandók na mabangís, pilandók na mailáp, pilandók na maútak, káhit anó pa ang itáwag sa háyop na itó ang sásagápin ng mga matá, ang ípapások sa guníguní, ang lúlutûin sa pábriká ng ísip, hanggáng máibalík sa haráp mo sa pamámagítan ng mga salitâ. Ang pilandók na natabúnan ng mga dáhon, ang pilandók na may palasó o bála na nakábaón sa tagilíran, o kung hindî’y nagíng sanlígan ng palumpóng, ang posíbleng tagurîáng kaawâ-awâng pilandók na dugûán na isáng malíkmatá hábang igínugúhit nang kisápmatá sa kámbas, ipípiít sa kuwádro pára mabigông makatákas nang págpistahán ng milyón-milyóng matá, títig, tanáw. Ikáw na nása bambáng at kapíling ang pilandók, anó ang íbig sabíhin kapág may pumitlág sa tuktók o sa pusò’y kumurót? Kailángang makíta mo ang pilandók bílang pilandók ngúnit lampás sa kúmbensiyón ng pilandók at kurál ng mga háyop na malímit at paúlit-úlit igínugúhit ng pinsél sa íisáng hágod, testúra, at kúlay. Ang pilandók sa retráto ay maáarìng ang kagubátan sa anyô ng lúmalápad na daán túngong desyérto o eksótikóng náyon. Ang pilandók ay háyop, ngúnit háyop na salitâ at may kákayaháng magíng tulâ. Ang pilandók ang Kípot Balabák na tinawíd mo nang hindî napápansín, sapagkát maáarìng napáidlíp ka kung kailán dápat gisíng na gisíng sa gitnâ ng paglálayág. Hindî ka man nakakíta noón ng pilandók ay hindî máhalagá; ang pilandók na umíinóm ngayón sa gílid ng bambáng at abót-kamáy mo ang uúbos at uúbos sa iyóng katátagán, na maibábalangkás sa maíiklîng pangungúsap at paláugnáyang napakakúnat. Pumikít, at hayàang lupígin ka ng pilandók, bágo mo luráyin at itilápon kung saán ang anumáng eleméntong walâng silbí o kaugnáyan sa kaniyáng nakatútuliróng tínig at hulagwáy.
Alimbúkad: Epic blinding poetry rocking the world. Photo by Joe on Pexels.com
Kapág sumápit ka sa pantalán ng mga pantalán, ang únang hakbáng—kung sakalì’t máyroón ka pang lakás—ay hakbáng sa kawalán. Ang ikálawáng hakbáng namán ay kahungkagán. Ang úna ang makikíta sa iyó ng mga tumátanáw mulâ sa malayò; at ang ikálawá’y madáramá sa kaloób-loóban, nang mápagniláyan mo kung itó ang kataúhan. Iíwan mo ang sasakyán mo, iíwan ang nagtátabóy na mga álon. Pagdáka’y susúngaw ang mga paá mong warìng hinirám sa zébra o kambíng, ngúnit walâng saysáy itó kung ang paglálandás ay pagtawíd sa bítag at kumunóy. Mahuhúlog ka sa pítak ng mga sibát, lálagós at lálagós sa katawán ang maháhabà’t matutúlis na kawáyan. Pilítin mong tumayô’y isáng pagbíbirô, sapagkát bíbigûín ka ng tadhanà na pumalág o kumislót ngúnit pahíhintulútang humiyáw o humikbî sa káma ng pútik. Karaníwan ang pagkábigô sa patútungúhan, kung ang patútungúhang ito ay pagháhanáp ng kahulugán. Ay, wakás na paláisipán! Itúturò sa iyó ng pantalán ang paghintô, káhit pánsamantalá, subálit itó rin ang simulâ ng pág-andár ng baít at kamalayán sa rítmikóng paghingá. Síno ang nág-isíp na ang pag-íral mo ay tránspormasyón mulâng kuból hanggáng gusalì, o pabalík? Umiíral ka dáhil sa taták, halimbawà, gáya ng lajî o ambáhan, ngúnit ang taták na itó ay pagpápakilála lámang sa ináasáhang anyô mo págharáp sa mámbabása, at ang kasunód ay isáng suntók sa buwán. Sa gabíng pumipíla warì ang mga planéta at máaliwálas ang hímpapawíd, may isáng kabatàang makákikíta sa iyó sa húkay. Mapápailíng siyá, púpukulín ka ng “Anák ka ng lintík!”at tútulúngan ka niyáng makaáhon. Mapápahagulgol ka, na tútumbasán ng halakhák ng sumaklólo sa iyó. Pápasanín ka niyá, dádalhín sa kung saáng ilihán úpang gamutín ng mga babaylán, at mulâ roón ay malilímot mo ang mga bagáhe na katumbás ng mga bulúngan at laksâng pakakák, hábang higít na masásabík sa hináharáp. Isúsumpâ mo ang karagatán sa iyóng pangárap—na naíwang pílat sa balíkat. Hanggáng máriníg mo kung saán ang mga babáe’t batàng nalíligò sa ílog. Máaákit ka, na tíla ngayón lámang maglálakád nang nakáyapák sa hubád na bambáng.
Alimbúkad: Epic blinding poetry revolution. Photo by Cristian Benavides on Pexels.com
Paglabás ng pintûan, tátanungín ka ng sínumáng masalúbong mo kung ikáw nga ba ang tulâ, gáya ng paglapastángan kay Draupadi. Ikáw, sa píling ng ibá pang tulâ at akdâng síning, ay walâng pasubalìng nagmulâ sa isáng kabihasnán; ngúnit ang kabihasnáng itó, sa paglípas ng panahón, ay nahuhúbog mo rin sa áyaw nitó at sa gustó, sa pamámagítan ng mga hulagwáy at salitâ. Maglálakád kang hubád sa pagnánasàng máunawàan. Magháhanáp ka ng makákatalamítam sa bodéga o aklátan o Ínternet. Makikíta mo, kapág pinálad ka, ang ibá pang hubád at malálaswâng tulâ—warìng hinúgot sa mga erótikóng magásin o wébsayt—at kung itó ang magbúbukás túngo sa pámbihiràng rubdób at líbog, doón sa pinakámatálik at pinakáilahás na kaloóban, ay sapagkát may kasarìán, at ang pakikípagtálik ay hindî lámang pára sa kalugúrang sensuwál bagkús sa layúning mágparámi at manaíg ang lahì. Lastág kang matigás ang úten at matigás ang mukhâ, o matambók ang púke at ang mga súso ay milón, at anumán ang edád o lahì o timbáng o taás ay magíging rékord ng baít, dilà at láyaw. Lastág ka at ang gayóng pagkámatapát ay isá nang páhiwátig o kahulugán, at hindî kataká-taká kung ikáw ay makaákit. Itutúring kang isáng anyô ng komunikasyón, bagamán may iláng tutútol, at kung gayón, ang sex ay pahíhintulútan o ipágbabáwal, isásailálim sa maáapóy na dískurso, alinsúnod sa panúto at kaluwágan ng lipúnan. Hindî ka nakátirá sa panahóng ang mga katawán ay iniúkit sa mga bató at itínampók na épikó sa mga padér ng palásyo. Náritó ka sa panahóng inilúluwâ ng pábrikáng umáangkín sa tagurîng síning at ibínibílang sa multí-bilyóng industríya ng alíwan. Kailán pa nagíng pribílehiyó ang pagtanghód sa iyó? Noóng palayásin ka sa repúbliká at paraíso? Kung ikáw ay isáng pángkultúrang fenómenó, hindî ba kalabisán kung mapabílang sa pornógrapíya? Ang pornógrapíya ay nag-úugát sa sex, wikâ ngâ, at ang sex ay tumátatág ang pundasyón sa ugnáyan ng mga kasarìán. Ngunit matútuklasán mo na ang sex ay hindî bastá sex bagkús “produksiyón ng mga répresentasyón ng sex at sexualidád.” Ang pornógrapíya, kapág itinúring na bágay ang babáe, áni Jacob M. Held, ang babáeng ito ay nawáwalán ng kákayaháng makapágsalitâ, bukód sa máipagkakámalî at náhuhúlog pa sa taíngang-kawali. Pagtátalúhan ka, sa loób man ng barberyá o akademyá; at kung paáno nábibílog ng mídya ang milyón-milyóng úlo ay usapíng búbulábog sa búhay ng mga kumókonsúmo sa iyó. Ang tulâ, kapág minálas tátakáng pornógrapíya, ay mahúhubdán ng máskará at magíging kasíngdahás ng látigóng lumalátay hábang kinákabáyo sa mápanghámak, misóhinong panánalitâ ang kaúsap. Úpang makaíral at kumíta, kailángan mo ang ayúda ng líberalisasyón at pagpápaúso ng désregulasyón, bukód sa tangkílik ng máy-arì ng produksiyón at madlâng sumásang-áyon. Kung ang sex ay pággalúgad sa mga katawán, ang pornógrapíya ay pagsákop sa mga katawán, sa púntong nabúbusalán ang pag-íbig sa pagsupsóp ng burát, at nawáwalán ng kapangyaríhan ang sumúsupsóp dáhil hindî makapágsalitâ. Pinagsásalúhan ang sex at naglálahò ang kataúhan ng báwat kalahók sa lábis na lugód. Kung ang sex ay magíging pánsaríli lámang, at gágawín nang mag-isá, ang sex bílang tulâ ay walâng silbí sápagkát ang paglúlustáy ng tamód o itlóg ay tíla pagkaúsap sa saríli, at pagkaúsap sa rúrok ng kabaliwán, tawágin man itóng isáng katotohánan.
Alimbúkad: Epic silent poetry revolution. Photo by luizclas on Pexels.com
Rekwerdo sa PintuanRoberto T. Aňonuevo
1
Isang gintong hiblang buhok ang napigtal
sa anit, at tumilî ang mga dalágang alálay.
Ngunit himbíng na himbíng ka.
2
Kung ikaw si Draupadi, ang panaginip
ay parang sawáng lumilipád, bumubugá
ng apoy— tinutupok
ang sinumang minalas masalubong.
Tatangayin ng hangin ang iyong hibla
na aakit sa kadena ng mga bagyo
at ibabalibag ang hiwaga ng bigat
hanggang mabiyak ang kagubatan.
3
Dadausdos sa dalóm ang hibla mo.
Dadapò sa dibdib ng kasingtikas
ni Vasuki Naga.
Malalanghap niya ang ibang halimuyak.
Mapupukaw ang hari ng mga ulupong,
babangon mula sa labindalawang taong
pananahimik. At didilaan niya
ang simoy
na katumbas ng pitong kaharian.
4
Sinong reyna ang hindi manínibughô?
Hindi sapat ang pitong silid
at pitong binibini sa labis kung umibig.
5
Isang gintong hiblang buhok sa dibdib
ang nagpabangon sa walang latoy
na pag-ibig. Isang gintong hiblang buhok
ang humamon sa hari upang sumakay
sa pinakamabilis na kabayo
upang hanapin ang may-ari ng buhok.
At tatangis ang mga babae ng laksang
Patala,
kung bakit hindi sapat ang kanilang ganda.
6
Ituturo ng lawa ang malinaw na agos tungo
sa Hastimapura.
7
Matatagpuan ka ng hari ng mga ahas
at masisilaw sa kislap ng iyong buhok.
Muli siyang didila sa simoy
upang hanapin ka.
Bakit hindi siya natatakot sa mga Pandava?
8
Sumasalubong ang matinis na huni
ng tigmamanukin.
Ang kabayong namamahinga
sa lilim ng huklubang punongkahoy
ay umiiwas ng tingin.
9
Mapapatag ang mga damo’t palumpong
sa bangis ng paninging humahabol sa iyo
sapagkat kahawig mo si Draupadi.
Mahuhubdan ng kahuyan ang bundok
sapagkat ikaw ang isang milyong Draupadi.
10
Sasagi sa guniguni ng kabiyak mo
ang paglapastangan sa iyo,
At kung siya’y si Arjuna, lalaban siya—
isusugal ang hininga’t dangal.
At hahagulgol nang ubos-lakas
kapag nabigkis ang mga kamay at paa
ng sariling buhok.
11
Magbabalik sa tahanan si Vasuki Naga,
at isusumpa niya kahit ang lahat ng asawa.
Hindi sila makakatumbas
sa isang hiblang gintong buhok
mula sa kamalayan mo.
O iyon ay guniguni lamang.
12
Ang bangungot ng kabiyak mo
ay sasahimpapawid,
na wari bang wawasak sa pinto ng langit.
13
Pagdilat mo’y hindi ka si Drapaudi.
Ngunit punit ang iyong mga damit,
at gusot na gusot ang kobrekama’t kumot.
14
“Isang gintong hiblang buhok sa dibdib,”
wika mo, “ang aking panaginip.”
At tumingin ako sa pintong nakaawang
sakâ tumitig sa duguang sundang.
Alimbúkad: Epic silent poetry in search of humanity. Photo by Mathew Thomas on Pexels.com
Sakalì’t isakáy ka sa BRP Ang Pangúlo at tíla humintô ang óras ng daigdíg, matátagtág ang iyóng loób, magtátangkâng limútin ang kinágisnáng lugód, at mabigô man sa gayóng pagdulóg ay babasáhin ang mga talampád at bulalákaw sa mga gabí ng paglalayág. Pagtingalâ’y pagkilála sa saríli, dáhil isá ka ring paralúman. Tuwîng nagtátaksíl sa mga salitâ ang makatà, maráhil ay úpang makáligtás pang mag-isíp nang malálim, pumánig sa pinakámadalî pinakámagaán pinakámabilís máunawàan; at ikáw bílang tulâ na ginagád kung saán ay párang napakahírap nang ngumitî, matiím tumítig na ánimo’y galít sa kabarò, sisisíhin nang taás-kamaó at taás-kílay ang lahát ng ugát sa mekánikong paraán, málagáy man sa péligro ang pagkatáo mo’t sángkataúhan. Ang katátawanán sa iyóng katawán ay ni hindî mabábakás sa alinsángan at asín at mabilís tangayín ng hángin; at kung umárte mang payáso ang taúhan mo sa panahón ng paglálakbáy ay sapagkát nangangárap din itó na bálang áraw ay mailúluklók na presidénte o representánte ng isáng báyan, handâng ipaglában ang kásarinlán sa pananákop ng dáyo, húhubarín ang bárbarong bíhis at magíging séryoso at híhimúkin ang mga táo at nasyón na makílahók sa sukdúlang pakikibáka túngo sa kalayàan. Bísyo ang katátawanán, pansín ngâ ni Platon, káhit itanóng mo pa kiná Kúntil Bútil at Anastasio Salagúbang. Gagamítin kang áparáto, na tíla ikáw ay sadyâng ipináglihî sa kubéta at lumakí sa bangkéta, nakádísenyo halímbawà sa pasawáy na método úpang pahagíngan ang isáng polítiko na ang kakatwâ’y galák na galák pa turíngan mang bóbo, tamád, at lutáng dáhil nagúguníguní niyáng siyá ang mataás mapalad makapangyarihan kompará sa milyón-milyóng sawîmpálad. Sa panahón mo, ang katátawanán ay nádupílas na paslít na ang katigásan ng úlo’y sinaló ng timbâ na umaápaw sa tsókoláte o táe. O isáng matabâ, hubád na dilág na íbig daigín ang timbáng ng dágat, sikát na sikát sa mabilís manudyô at bumilíb sa isinásahímpapawíd, at humáhagikgík kung bákit ang katabí’y patáy-gútom at payát na payát. Anó ang katátawanán díto kung itó ang nagkátaóng nórmatíbo at isá kang sirâúlo? Ang nakapágpapángitî o nakapágpapátawá ba ay nása hulagwáy o dî-ináasáhang píhit ng pangyayári? Kapág ang pagbíbirô, ang katawá-tawá, ang katátawanán ay nawalán ng hanggáhan, ang panlaláit kung hindî man panlílibák ay hulagwáy ng lángit na nabatíkan ng tínta o pútik. Ang ábstrakto ay kailángang magíng kóngkreto na síngkapál ng mukhâ pára sampalín o dunggulín malayò man sa tradisyón nina Pugò at Tugò, at kiníkilála ng ákadémyang pámpelíkula makáraáng mágtalumpatì ng ápolohíya. “Háy, kaawà-awàng áso,” súlat ngâ ni Charles Baudelaire, “kung binigyán kitá ng táe’y lugód na lugód na sininghót-singhót mo na iyón, at kináin pa maráhil. Sa gayóng paraán ay kawángis mo ang madlâ, na hindî dápat handugán ng pabangóng ikayáyamót nitó, bagkús pilîng basúra lamang.” Ang ábstrakto ay masíning na pukól sa matimtíman o marahás na paraán, hináhagíp ang mukhâ ng pinúpuntiryá sakâ sásapáwan, dinúdumihán nang padaplís ang isáng bahagì ng pagkatáo nitó úpang maípamálas ang kabulukán at kahayúpan sa sandalíng magálit at gumantí itó. Sapagkát ang kómiko, wikà ngâ ni Henri Bergson, ay isáng buháy na nilaláng, lumálagô o tumátangkád ngúnit sumásalungát sa iisáng pákahulugán, at káhit ikáw ay gagawíng éksperiménto pára sa kalugúran ng públiko. Walâng pusò ang katátawanán ngúnit may útak. Paúlit-úlit ang dápithápon, at walâng katawá-tawá sa paglubóg ng áraw; walâng katawá-tawá sa rítmikong pagsalpók ng álon sa pásigan; walâng katawá-tawá sa pagkátigáng ng lupàín sa dáting maláwak na kagubátan, malíban na lámang kung sadyâng sádista ang tumítingín. May lóhika ng éksentrísidád ang kómiko, sambít ni Bergson, at itó ang dápat tuklasín sa gáya mong may pinsalà na ang kaligayáhan ay matátagpûán lámang sa kaloób-loóban. “Ang katákatáyak, súkat/ makápagkáti ng dágat.”// Katumbás ng dágat ang isáng paták ng álak, at kung hindî itó makapágpangitî sa iyó ay sapagkát walâ kang pakíalám sa lipúnan, kóntento sa saríli at ni hindî nalasíng sa ilahás na kandúngan—isáng érmitanyong tinálikdán ang kaniyáng sánlibután.
Alimbúkad: Epic poetry tsunami challenging the world. Photo by Riccardo on Pexels.com
Kapág tumamláy ang pagtanggáp sa iyó doón sa téritóryo ng mga ádelantádo, pósibleng sumápit ka na sa yugtông ang anyô mo’y badúy o guráng at isá na lámang gunitâ ng paruparóng búkid mulâ sa káhitang pelús. Mabábatíd mo itó kapág humaráp sa salamín ni Narciso at tumítig sa saríli: sásanggunì ka nang paúlit-úlit sa álgorítmo ng hulà kung anó dápat ang bágo ngayón káhit magíng ilahás pa sa hináharáp, magháhalungkát sa baúl na tíla pagháhanáp ng eksótikong aláhas na ang makábibilí at makapágsusuót ay ang pinakámayámang Únang Gínang at magíging huwáran ng mga kábunggûang-balíkat na Babáeng Baklâng Bugháw. Kailángang magíng promotór ka ng elegánsiya at síning, o kung hindî’y humandâng masawî—totoó man o hindî. Sa ganitóng pangyayári, matutúto kang mag-isíp kung paáno maúna o makáisá, kung paáno umangkát ng mga ímported na limusína, na sa sobráng dámi ay kúlang ang dalawámpûng garáhe. Báwat sakyán mo’y bumabágay sa kúlay ng iyóng térno at sápatos—alinsúnod sa patnúbay ng mga número at bituín ni Marites—at guwárdado ng kómboy na sumísiréna, humáhagibís. Maaákit tumanáw palabás ng bansâ ang lumikhâ sa iyó, magháhanáp ng mga sikát at sopístikádo úpang gawíng módelo sa kaniyáng báryo, at isísigáw niyá na itó ang prímero at móderno, at angkóp na angkóp din pára sa iyó, o sa báyan mong tíla nása Ikatlóng Impiyérno. Kailángang lumáwak ang kórpus ng iyóng bokábuláryo, wíwikàin ng mga krítikástro, at úpang matupád itó’y hihingî ng matátalínong páyo sa mga balikbáyan at biyahéro ang iyóng maylikhâ, mangangálap ng mga díksiyonáryo at dískurso ng sanlíbong pilósopo, sakâ isásaúlo na warìng siyá ang sanhî ng móda at úso. Ikáw bílang tulâ ay gágawíng institusyón sa mga timpalák pángkagandáhan, irarámpa kung saán-saán, na magtátakdâ ng mga panúto at pamantáyan na kasínglantík ng súngay o kasingkípot ng tumbalík tugmâan, úpang ang mangibábaw sa bandáng hulí ay ang líga ng mga létra. Walâng saysáy pa rin ang gayóng pagpúpunyagî. Daráting ang panahón na anumán ang iyóng sakyán, anumán ang iyóng bíhis, anumán ang ánunsiyo, kung ang loób mo namán ay basyó, ay isúsumpâ ka pa rin ng mga ádelantádo. Tátanggí siláng pangunáhan mo ang lahát sa línear na paraán, sapagkát mabúbukíng nilá ang kúlay at pákay ng paglikhâ, kayâ gágawín ka na lámang niláng éksperiménto bílang ehémplo sa akadémikong pagninílay. Sinusúrot ka noón ni Platon dáhil nása lángit ka; dinúdutdót ka namán ni Aristotle dáhil bágay na magíng banlík ka. Saán ka lulugár ay walâng makabábatíd at magwáwakás na paláisipán. Maáarìng isilíd ka sa isáng panahón na magíging múseo mo habambúhay, o kung makatákas ka man mulâ sa madilím na silíd-aklátan ay sapagkát ginawâ kang ínmortal ni Byron o Bardagól. Síning ka hindî lámang dáhil sa artístikong kalidád; síning ka dáhil karápat-dápat mapabílang sa lárang ng síning. Ngúnit kung híhiramín ang dilà ni Ju. M. Lotman, ang dibisyón ng mga tékstong “artístiko” at “dî-artístisko” ay nása kamalayán ng sumaságap, bagamán ang paglitáw nitó sa kamalayán ng maylikhâ ay opsiyonál. Walâng pérmanénte sa panitikán, at kung gayón ngâ, huwág malumbáy kung hagárin ka man ng tuksó ng mga ulól at ádelantádo.
Alimbúkad Poetry Solidarity endorses Leni Robredo-Kiko Pangilinan tandem in the coming national elections. Photo by Plato Terentev on Pexels.com
Nabubúhay ang mga salitâ sa gabí ng lamayán, tinútumbasán ng mga panúto, at kung nagkátaóng tawágin itó na dúplo ng Bíyernes Sánto ay sapagkát hinihingî ng pagkakátaón na patayín ng mga talinghagà ang iníp at hápis, bukód sa pinábubukál ang tamís at galák sa pánig ng bálo’t mga náulilà sa pamámagítan ng hánay ng mga bélyakang ináasintá ng mga bélyako na kung makátikím man ng pálmatóryá ay katanggáp-tanggáp sa matatálo. Ang mga salitâ ay isá ring tulâ, pinagsásalúhan ng madlâ at pinagníniláyan at biníbigkás nang buông talísik at tiwalà (imbés na ikulóng lámang sa papél pára págpistahán ng iiláng mahílig magkulóng sa silíd at magbasá, bukód sa tátanggí itó sa monopólyo ng ímprenta at elektrónikong padér). Túlad mo’y may kakayahán itóng magbanyúhay na kulasisì na mátagintíng ang tínig at kay lamyós bumírit sa sandalîng sagápin ng ísip itúring mang kagilá-gilalás na guníguní o panagínip, na maráhil makapagpápabángon sa bangkáy mulâ sa ataúl kung hindî man ng líhim sa maluwág na pantalón. Hábang lumalálim ang gabí, at nagsísimulâng kumalás ang buwán sa úlap, magdáraán ang máhalumigmíg na símoy, sakâ madáramá nang sagád sa butó ang paligsáhan sa pukól ng mga páhiwátig, na maglílitánya ng parátang at maglálantád ng mga pasaríng at palipád-hángin úpang sagutín ng kalában, hinahámon ang kaúsap mag-isíp nang walâng kútelo’t pabúlik-búlik, at hinahátak ang mga saksí na mapániwalà, mapáhangà, mapáhagikgík. Ang lamayán ang últimong larángan ng talinghagà, isáng ehersísyo ng paghúgot ng sundáng o káli, na karugtóng ng masíning na pagwáwasíwas sa hángin bágo magpakáwalâ ng búhat-áraw úpang salagín ng kátunggalî, ngúnit walâng dugông dadának, walâng búbulagtâ, at sa halíp, aápaw pa ang galák at hiyáwan sa muntîng bakúran. Sapagkát tulâ ang mga salitâ, ang répresentasyón nitó’y may kakayaháng magpátalón-talón sa ibá’t ibáng panahón, na ang halímaw ay hindî manánatíling asuwáng o león hábambúhay, bagkús pápaloób din sa gáya ng matiník maglarô ng básketbol o maglutò ng sinigáng. Ngúnit ang lahát ng itó’y pánandalî samantálang nalálaós ang ritwál ng paglalámay at nauúbos ang mga kaibígan sanhî ng digmâ at sálot. Kapág walâng pagpapáhalagá sa mga alaála at kamatáyan, walâ na ring silbí pa ang lamayán káhit sa nabubúhay kundî manghingî ng abúloy o magíng katwíran sa pagpúpusóy. Sa gabí ng lamayán, tangìng makatà ang makákaniíg mo—ngayón man o sa hináharáp—na magpápasiyáng ilibíng ka sa papél at mahalín at gawíng ínmortal nang higít sa balagtásan, iníwan man siyá ng kaniyáng músa na tumákas at nagtagò sa iláng.
Alimbúkad: Epic wave poetry solidarity with Ukraine. No to Wars! Yes to Humanity! Photo by KoolShooters on Pexels.com
“Ang wikà mo ang kataúhan mo,” ang paskíl sa padér na makikíta mo, at kung may báhid man itó ng kátotohánan ay susubúkin mo na tíla sugò ka niná Vak at Fáma, na magbíbigáy sa iyó ng kapángyaríhan ng dilà, na pósibleng manganák o mabiyák at magsangá-sangá, na magháhatíd pára magíng dalawá o higít pa ang iyóng idéntidád. Sa loób mo, na panghihímasúkan ng lumikhâ sa iyó, ay hindî ímposíbleng magkároón ng dalawá o higít pang wikà na manánaíg ang isáng wikà sa paraáng sumúsunód ang ibá pang wikà sa grámatika, wísyo, at pagpapákahúlugán nitó—na ang paláugnáyan ay matálik at maúunawàan ng pinilì mong pérsona. Tutuláran mo si Fernando Bagongbanta: “Ycao ang oguit na matibay/ eres timon que no quiebra/ cahimat binabagyohan/ aunque haya tempestad recia/ sa iyo aco mananalig/ mi esperanza en ti esta puesta/ sa aquing paglalayagan/ en aquesta mi Carrera.”// Sa ganitóng pagkakátaón, walâng saysáy ang pagsasálin sapagkát ang téksto ay isá nang ehersísyo sa, at artefákto ng, pagsasálin. Ang dalawâng wikà—na nagmulâ man sa mágkabilàng pólo—ay nagsasánib úpang lumikhâ ng isáng bágong wikà, na turíngan mang tulâng ládino ay pagmámalábis sa daigdíg ng guníguní dáhil ang nasábing wikà ay makápagsásaríli at nakapágpapáalingawngáw ng saríli, na lampás sa kinagísnang parámetro ng Tagálog at sumúsuwáy sa sakláw ng Espaňol, sa kabilâ ng pangyayáring mukhâ itóng mestíso. Kung ipagpápalagáy na itó ay háybrid, ang henétikong urì nitó ay ebolusyón ng bakbákang páilalím, may diyaléktikong ágos na ang isang katutubòng wikà’y ekstensiyón ng ibá pang banyagàng wikà, sa layúning sumunód sa útos ng máylikhâ, at nang turùan ang mga Tagálog sa paggámit ng Espaňol o turùan ang Espaňol sa paggámit ng Tagálog. Sa kabilâ nitó, magpipílit ang dalawâng wikà na dumakò sa pantáy na éstado sa anyông suwábe at dî-halatâ, gumagálang sa kapuwâ úpang mapágbigyán káhit paáno ang pagkakákilanlán ng báwat isá. Sakâ lámang matútunugán sa bandáng hulí ng mga mámbabása na ang nasábing háybrid na wikà na ipínadrón warì sa prósodya ng dalawáng kúltura ay malínaw na larô ng kapángyaríhan, gáya sa maláwak na lipúnan, sa layúning pánaigín ang pananálig sa mayháwak ng ímprenta at podér. Maláy na maláy sa ganitóng larô si Rolando S. Tinio na lumikhâ ng kakatwâng pérsona úpang itampók ang dóble-kárang pérsonalidád nitó sa pásalitâng pamámaraán: “Sa poetry, you let things take shape,/ Para bang nagpapatulo ng isperma sa tubig./ You start siyempre with memories,/ ‘Yung medyo malagkit, kahit mais/ Na mais: love lost, dead dreams,/ Rotten silences, and all// Manner of mourning basta’t murder.”/ Bagamán dóble ang bílang ng salitâng Inglés sa salitâng Tagálog, sumúsunód ang Inglés sa éstruktúra ng Tagálog at dáhil díto’y nabúburá ang pagká-Inglés at nabúburá ang pagká-Tagálog úpang iluwál ang isá pang wikàng mukhâng mestíso. Ngúnit ang hímig ay banáyad at mapánlansí; nagháhayág ang pérsona ng saríli niyáng poétikang hinúgot man sa banyágang poók ay pumípiglás sa pagkábanyagà nang maípakíta ang báhid ng pinág-ugatáng báyan. Ang resúlta’y isáng háybrid na urì, na hábang nabíbiyák ang ísip ng pérsona sa dalawâng wikà ay nabíbiyák din ang kaniyáng diwà na katumbás ng kataúhang bípolár, na pagkakátaón úpang isílang ang sisté na kinásangkápan ng mga Tagálog noóng úna pa man. Wikà nga ng pérsona sa “Pelos en la lengua” ni Giannina Braschi: “El bilingüismo es una estética bound to double business. O, tis most sweet when in one line two crafts directly meet. To be and not to be. . . .” Hindî ba itó ang pamámangkâ sa dalawáng ílog, nakáaákit bukód sa nakabábalíw, kung warìin ay nagsásagútan nagsúsuhayán naghíhiwaláy, úrong-súlong nang maítanghál ang sariwàng kabatíran? Sa ganitóng pangyayári, tátanggí mísmo ang natúrang tulâng tulúyan úpang isálin sa púrong Inglés o púrong Espaňol, sapagkát kung magáganáp itó’y mawáwalân ng bisà ang anyô ng háybrid na wikà na may bukód na idéntidád. Sa káso na may dalawâng wikà na magkálahì at katutubò sa isáng bansâ, ang diyalétikong ugnáyan nitó’y nakásandál pa rin sa pérsona, gáya sa “Dugay na sa Manila” ni Teo T. Antonio. Sa nasábing tulâ, ang pérsona ay isáng nagtapós ng kúrso sa pagkágurò at sinúbok magtúngo sa Maynilà úpang makipágsapalarán. Nagbantulót siyáng magturò kung hindî man nanghinà ang loób dáhil mababà ang suwéldo na hindî káyang makápag-áhon sa hírap ng pamílya. Naísip niyáng mangibáng-báyan nang makilála ang rekrúter na nangakòng tutúlong úpang makápuntá ang pérsona sa Saudi Arabia. Ngúnit úpang matupád itó’y kailángan ang malakíng halagá. Sumúlat ang pérsona sa kaniyáng mga magúlang at humingî ng pérang pambáyad sa mga gastúsin sa paglálakád ng papéles. Naniwalà namán ang kaniyáng mga magúlang at isínanlâ pa ang arì-arìan. Tuwâng-tuwì ang pérsona at matútupád na ang kaniyáng pangárap. Hanggáng pumíhit sa masakláp na pangyayári: “Kaya ang papilis, nang naayos lahat/ Ako gid ay parang natuntong sa ulap./ Pinutos ang damit, sa tuwa’y maiyak/ Malalab-ot na gid ang akon pangarap./ Pero ang rekrutir na ahinsya’y palpak,/ Dinul-ong man ako sa Saudi Arayat.”// Naghahalò ang Bisayâ at Tagálog sa tulâ, sa paraáng nagsúsuháyan sa isá’t isá úpang maítanghál ang kataúhan ng probínsiyána—at maitutúring na halímbawà ng ebolusyón ng mga wikà. Ngúnit higít pa ríto, hindî masasábing dominánteng wikà ang Tagálog, sapagkát ang Tagálog ay kailángang gumanáp ng segundáryong papél at magíng panúhay na wikà túngo sa elaborasyón ng Bisayâ nang magíng kapaní-paníwalà ang páhiwátig na pagkálalawíganín ng pérsona. Kung edukáda man ngúnit muslák ang pérsona ay sapagkát nagkátaóng umiíral siyá sa isáng panahón at guníguníng lunán na mapágbalátkayô sa kabilâ ng pagigíng totoó sa saríli ng pérsona. Hindî siyá pásibo bagkús áktibo sa pagkamít ng pangárap, ngúnit nabigô pa rin siyá dáhil sa sindikáto (na ipinahíhiwátig din ng pamagát kung bíbigkasín nang malumì ang “Manilà” imbes na gamitin ang “Maynilà”). Kung itó man ay masakláp na birò ng kapaláran, ang biròng itó ay sumásapól sa pusò, na pumípigâ sa awà at hindík na makápagháhatíd ng katársis sa pánig ng mga mámbabása, dáhil mukhâ mang nagpápatawá ang hímig ng wikà ay sumásampál sa lipúnang tiwarík ang namámayáning kaisipán na ginagámit úpang manubà at manghámak sa dukhâ. Kung ikáw ang tulâ, huwág magtaká kung sakalì’t magkároón ng dalawá o higít pang dilà—at mangárap na mábiyayàan ka ng mga salitâ na ikátatáyog ng diwà, hindî ka man paláring mapabílang sa panteón ng mga dakilà.
Kailángan ba ng mga paá ang métro pára bilángin ang mga hakbáng bágo maibulálas na kay gandá ng palígid? Itó ang malímit mong máriníg hábang bumábagtás, ni walâng pakíalám, lumulútang kung mínsan, at kung iláng mílya man ang naratíng ay hindî máhalagá. May matútuklasáng kátotohánan ang mga talampákan, na umáangkóp sa rabáw ng lupà o sahíg ng realidád o íperrealidád, at ang gayóng pangyayári’y makaráratíng sa ibá mo pang pandamá, hanggáng maságap nitó kung anó ang mákabúluhán at kapakí-pakinábang, hindî pára sa iyó bagkús pára sa mga táo na kaharáp mo. Sa abót ng iyóng naratíng, ikáw bílang tulâ ay magkakároón ng saríling interpretasyón (na bukód sa inísip o binálak ng máylikhâ) paglapág na paglapág mo sa papél, na maráhil ay kublí o lantád, at ang pananáhan mo roón ay magkakároón ng ibá pang interpretasyón—o kung mínsan, interbensiyón ng krítiko—bágo tumakbó tumáog tumábon sa maláwak na públikong kumókonsúmo ng iyóng mga salitâ. Ikáw na inílimbág sa papél, na ipípirmí rin sa anyông elektróniko’t dihitál, ay paúlit-úlit kíkilatísin ang kariktán úpang pigâín ang iyóng materyál na silbí, na tíla bang ang kasaysáyan ay umáandár na aparáto, kálkuládo ang téstura at resúlta, at kung gayón, ay marápat gamítin hanggáng maupód at tulúyang maúbos. Sapagkát háhanápin ng mga babása sa iyó—o makíkiníg sa iyó—kung anó ang ikalúlugód nilá, kung anó ang matátamóng ginháwa, na káhit nag-iíngat ka ng mga katangìang kahindík-hindík túlad ng malulupit na digmâ ng pagsákop, paglípol, paglapastángan, paggahasà, at pagkulimbát ay sisílay na katanggáp-tanggáp sa mga saságap dáhil may bútil ng kapaní-paníwalà, at mapápawì ang kaniláng tákot at awà at magkakároón ng katwíran ang kaniláng tráhedya. May kátotohánan kang nakáhihígop at babalík-balikán, gáya ng kataúhan, kalayàan, katarúngan, na kagilá-gilalás o kung mínsan ay katawá-tawá, na maáarìng mga talâbabâ pára ikublí ang iyóng erudisyón, na masakláp man ang datíng at nag-iíwan ng paít ay sapát nang makapágtindíg ng pirámide o máwsoléo na áampón sa sarkópago ng sándosénang alagád ng síning. Ang kádakilàan mo ang maglíligtás sa balasúbas o bulók na pamumúhay ng iyóng máylikhâ. Lahát ng nabigô niyáng gawín nang matuwíd sa búhay ay himalâng náisálin sa kataúhan mo, na párang isáng anyô ng pagbawì, na isásatítik bílang matapát mabúti magandá, at kung yaón ay nápansín ng mga tagáhangà mo, tátawágin na lámang ito na parikalà, pasingáw, panagínip, pangáral, paúmanhín. Gumágandá ang impiyérno dáhil sa mga salitâ, na gamítin man sa pagsísinungáling ay isá ring kátotohánan ng désintéresádong kariktán. Ngúnit ganitó rin ba ang masaságap, kapág binalikán ang “Putól” ni Michael M. Coroza? “May kánang paáng/ putól/ sa tambákan/ ng basúra./ Naká–Nike.// Dinampót/ ng basuréro./ Kumatás/ ang dugô.// Umilíng-ilíng/ ang basuréro’t/ bumulóng, “Sáyang,/ walâ na namáng kapáres.”// Kung ipagpápalagáy na Filipínas ang kaligirán nitó, dáhil sa pangyayáring nakáugát sa wikàng Filipíno nang únang málathalà, pósibleng iugnáy ang óbra sa isáng káso ng salvaging—ang prékursor ng tokháng sa kasálukúyan—na pagliligpít sakâ pagkátay sa katawán ng kung sínong pinaghíhinalàang lumpén o kriminál, ang bíktima ng karahasáng kung hindî pinahíhintulútan o ginágatúngan ng éstado ay ginágawâng karaníwan sa mídya úpang lipúlin ang sinumáng sa tingín ng áwtoridád (o isáng sektór ng lipúnan) ay walâng karapatáng umíral. Ang pérsona ay isáng basuréro, na nasánay hindî lámang sa pamumúlot ng basúra bagkús sa manhíd na pagtanáw na isáng basúra rin ang kinátay na táo. Mahíhinuhàng walâng pakíalám ang pérsona kung síno ang may may-arì ng putól na paá. Higít na naítampók ang sápatos na Nike, na promosyón man o hindî sa natúrang brand ay tumátakám sa pérsona úpang magtagláy ng kagamitáng makapág-aangát ng kaniyáng pagkatáo káhit sa símbolíko’t panándalîang antás. Ngúnit sa ganitóng pagtanáw, ang paghámak sa bíktima ng pandárahás ay hindî lámang nagmúmulâ sa kung sínong salarín o ásesíno. Ang paghámak ay matútunghayán din sa pérsona bílang basuréro, at sa táo na pinatáy. Ang ganitóng ásal, bagamán hindi normatíbo ay isáng sikólohíkong paghámak sa bíktima ng karahasán, at kung iúugnáy sa hánay ng mga basuréro na marangál na nagtátrabáho sa tambákan ng basúra úpang maghánapbúhay ay maítutúring ding panghíhiyâ sa kolektibong hanay ng mga basurero—sabíhin mang wala siláng kólektíbong dangál— sapagkát ang isáng basuréro ay maáarìng magíng representasyón ng kalipunán ng mga basuréro bagamán hindî gayón ang túnay na nagáganáp sa pangkálahatán. Ang tambákan ng basúra ay libíngan sa pinakámataáas na pakáhulugán, gáya sa tulâ ni Rio Alma; gayunmán, walâng dignidád na maáarìng mahúgot sa kung sínong pinatáy, walâng dignidád sa paglilibíng, walâng dignidád káhit sa pánig ng sepúlturéro. Walâ ring dignidád sa pánig ng basuréro na walâng kónsepto ng malasákit o pagmámahál o karapatáng pantáo na pawàng karaníwang halagaháng nakábaón sa kúlturang Filipíno, káhit ipágpalagáy na ang mga itó’y umiíral sa guníguní lámang. Sa ganitóng pangyayári, ang ísip at pusò ng basuréro ay hindî na gáya ng sa táo bagkús malá-háyop at tíla mákina, bukód sa kinalákal na pinalálagánap ng lipúnan, at maiísip na ang tambákan ng basúra ay sosyólohíkong penómenang humuhúbog sa isáng nilaláng. Ang mapanghámak na pagtanáw ng pérsona ay hindî halatâ, bagamán nakarírindí, na mahíhiwatígan lámang sa pag-ilíng at panghíhináyang na may báhid ng dóbladong panghíhiyâ sa bíktima kung bákit hindî naisáma ang kaliwâng paá na suót ang kapáres na sápatos na puwédeng magámit sa isá pang pagkakátaón. Bagáhe kung gayón sa nasábing tulâ ang pagbawì sa úmanidád, ang pagkalás sa komódipikasyón at dés-umanisasyón ng táo, at ang pagkátiwalág ng táo sa relasyóng pánlipúnan at pángkasaysáyan, sapagkát ang tulâ ay hindî sumisílang nang mag-isá at walâng pakíalám kung anumán ang sabíhin ng mundó, bagkús itó rin ay matátanáw na pinagsásalúhan ng sángkataúhan na ipinágdiríwang ang pinagsásalúhan at kolektíbong dignidád. Isáng mabábaw na pagbása kung sísipátin lámang ang tulâ sa formálistikóng pagtanáw. Ang ipágpalít ang sápatos sa pagkatáo ng bíktima ay hindî makapagtátaás ng pagkatáo ng basuréro, ni makátutúlong úpang sipátin na may silbí ang bangkáy hanggáng wakás sapagkát ang gayóng pangyayári ay hindî normatíbo kung tútuusín, bagkús kasuklám-suklám at kahindík-hindík na ikaparíriwarà ng lahát, dáhil máhalagá ang karapatáng pantáo sa pagpápanatíli ng kaayúsan at katinûán. Káhit isáng taliwás na halímbawà ang ásal ng basuréro, ang ganitóng ásal ay dápat kiníkilátis nang maígi, úpang maíbalík sa tulâ na gáya mo ang báhid ng anumáng pagkatáo kung hindî man pagpapákatáo.
Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine. No to Wars! Yes to Humanity! Photo by u0410u043bu0435u0441u044c u0423u0441u0446u0456u043du0430u045e on Pexels.com
Sa óras na mákilála ka ng madlâ, magtatálo kung hindî man magsúsuntúkan ang mga mámbabása mo, na tíla nakikipág-agawán ng téritóryo, ang téritóryo sa loób ng mga téritóryo, ang téritóryo na magtátakdâ ng kapángyaríhan at sakláw, nang manaíg ang lóhika ng kaítaásan o kataás-taásan. Ikáw bílang tulâ na ipínirmí sa papél ay lalabás sa maláo’t madalî sa báyan mo, isasálin sa ibá’t ibáng dilà, at mabábatíd ng daigdíg na hindî ka bastá pag-áarì lámang ng makatà bagkús ng lahát ng maáarìng sumang-áyon sa iyóng pag-íral. Higít mo itóng maúunawàan kapág naságap sa malayò ang alingawngáw ng tínig na kahawíg warì ng kay Vladimir Putin, na biníbigkás ang mga taludtód ni Fyodor Tyutchev, pára palubágin ang loób ng mga bálo at ulilà: “Mga luhà, mga luhà ng táo’y/ Pumápaták nang maága’t kay tagál;/ Líhim kayó kung gumúlong sa pisngí./ Ulán kayó kung bumúhos sa mundó—/ Anong dami! Walâng hanggá ang bílang/ Sa madilím na taglagás ng gabí.”// Hindî nagkámalì ang butíhing diktadór nang sipìin niyá—sa paraán ng paglinsád ng démonyo sa mga ságradong salitâ—ang nasábing tulâ ng makatà noóng ipínagtátanggól ang katwíran ng pananákop sa kalapít-bansâ. Ang mga luhà ay hindî lámang pára sa mga nalípol na káwal at mersenáryong ipinádalá niyá sa Ukraína, bagkús pára din sa milyón-milyóng mamámayáng namatáy, náulilà, at napatápon kung saán-saán sanhî ng digmâ. Pinulbós ng diktadór ang mga tahímik na báyan kapalít ng ináakalà niyáng séguridád ng saríling bansâ; winásak ang anumáng gunitâ ng kádakilàan ng kasaysáyan at kúltura ng mga mamámayáng kung tútuusín ay kapatíd na lahì ng kaniyáng lahì; at ngayón, sa pamámagítan ng tulâ ng isáng bantóg na makatà ay tíla siyá pa ang kawawà at inapí, na humíhingî ng saklólo sa kaniyáng nasásakúpan úpang silá’y mániwalà at sa kaniyá kumampí dáhil kinúkuyóg umanó siyá ng mga batíkos at alipustâ mulâ sa ibá’t ibáng pánig ng daigdíg. Kung magagámit ng diktadór ang tulâ pára sa pánsaríling benepísyo—alínsúnod sa ídyoma ng gáya nina William Joyce at Iva Toguri— sa kabilâ ng pangyayáring walâng pakíalám ang tulâ sa anumáng sásapítin ng diktadór, ang tulâ ay may kakáyahán ding magbaón sa diktadór sa pamámagítan ng ibáng matatálas na mámbabásang ang sípat ay salungát sa kásinungálingán ng tiwalîng pamúmunò at tagapághasík ng lagím ng digmâan. Sapagkát ang digmâan ay waláng téritóryo, gáya sa tulâ ni Nizar Gabbani: “Hinánap ko ang ligtás na poók/ pára sa halimúyak ng áking iná/ at itínagò ang rósas sa áking dugô.// Tahímik na sumápit/ ang áking iná sa panagínip ko./ Hinagkán niyá ang áking noó/ at nag-íwan ng asín sa ilálim ng únan.// Sumágitsít sa lángit ang eléktrisidád./ At ang lupàín ay sumiból/ sa dugô ng isáng martír./ Nasiláyan ko ang mukhâ ni iná./ Nakíta ko iyón sa tren na dumaán/ kanína na sakáy ang mga bangkáy.”// Sa ganitóng urì ng tulâ, ang pagsipì ay hindî maáarì ang biglâan at walâng pakundángan, sapagkát máhalagá ang nagsásalitâng pérsona sa loób ng tulâ, na hindî bastá maáangkín ninúman kung hindi maláy sa mga nagáganáp sa Syria. Ang pérsonang náulilà ay nábulábog ng panagínip sa kaniyáng iná, ang iná na maráhil ay nágsakripísyo rin sa digmâan úpang ipágtanggól ang pamílya at kasárinlán ng kaniyáng báyan, at ang kaniyáng kádakilàan ay matútunghayán lámang sa mga matá ng pérsonang higít na nakakíkilála sa pagkatáo ng kaniyáng magúlang. Ang palígid ay párang guníguní—malagím, madilím—ngúnit ang mukhâ ng isáng iná ang nakapágdudúlot ng pag-ása at pag-íbig nang mátagpûán ng pérsona ang kádakilàan ng úmanidád. Ang tráhedya ng tulâ’y isá itóng kasangkápan, na magagámit ninúman, sa panahón ng tunggalîán at paglilíhim sa kátotohánan; ngúnit walâ ring damdámin ang tulâ, walâng budhî, ni walâng patáwad sa sinúmang panátag sa ipinalálagánap na kábulàánan o káhangalán.
Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine against invasion and war. Photo by Pixabay on Pexels.com
Nabúburá sa mga larángan ang alaála; at ang sampûng síglo ng pananálig at ang labíndalawáng síklo ng karabána ay katumbás warì ng isáng kimpál ng lúad, na mahuhúbog sa anyô ng diyós na ang pagkábanidóso’y hiníhirám sa anyô ng táo ang pagkapútik. Madalîng lumímot at makalímot, sapagkát sa mga larángan, matútulíg ka kung hindî man masawî sa pagsábog ng mga ipersónikong mísil, na magbábalík na bangúngot sa madlâ áraw-áraw hanggáng makásanáyan sa bisà ng balità, at magtúkop man ng mga taínga ay sadyâng nakalúlumpó nakalíligálig nakabábalíw. Higít mo itóng maúunawàan kapág maláy na maláy ka bílang tulâ, buháy ang mga pandamá káhit nása bíngit ng paghimbíng at paggísing, nása isáng súlok ng búnker, nakáhalúkipkíp, nanginginíg, at pumikít man ay nagsusulát ang ísip sa padér na warìng tángan ang Kalashnikov o kayâ’y pasán ang Javelin, hábang pinúpulbós ng mga dáyong éropláno at tangké ang iyóng lungsód alinsúnod sa grándeng bálak ng mga henerál at mahigpít na útos ng diktadór.
Nabúburá sa mga larángan ang alaála. Gáya ng hulà ng ályansa ng mga pithó, lulúsob nang palihím isáng áraw ang mga mananákop, magwáwasíwas ng mápa at trátado, magháhayág ng kaniláng mga katwíran ng pag-íral at séguridád, magbábantâ sa wikà at dískursong kábesádo nilá, úpang sa isáng igláp ay máangkín ang lupàíng kinatátayûán mo. Ang kinatátayûán mo, sabíhin nang bukál ng mga minerál, ay nagbabágo ang mga kúlay, na warìng hunyángo at íbong adárna, sa paglálabás ng mga opisyál na anúnsiyó at propagánda sa panahón ng bakbákan. Estándarisádo ang ibábanggâ sa iyong pahayág, may prósodya ng bansót na haráya, na ang tugmâ at súkat ay warìng kombinasyón sa lóteng na bagamán lantád ang bábaw at sakláw ay kay hírap hulàan ang bagsák ng mga número. “Sumunód ka!” ang singhál na sásapól sa taínga mo, at sa paúlit-úlit na útos ay manlíliít ka hanggáng mágdalawáng-ísip kung isá ka ngâng tulâ—tulâ ngúnit hindî!—ang tulâ na batíd ng nakáraán subálit ang tulâ ring malímit umíigkás patakás sa itínadhanàng bilanggûan sapagkát paláisipán sakalì’t magmukhâng prósa at inílilíngid kung hindî man ginígipít ng kasálukúyan.
Nabúburá sa mga larángan ang alaála. Lumabás ng báhay, maglakád nang maglakád, at mayáyapákan nang dî-sinásadyâ sa naukàng lansángan ang mga ípot at putól na dilà, na báwat isá’y may kasaysáyan ng kabayaníhan o kayâ’y pagtátaksíl. Masúsulások ka sa úsok mulâ sa mga guhông gusalì at buról; masásakál sa lansá at panghí ng mga sumambúlat na álkantarílya at plánta; masúsuká sa mga nilalángaw inuúod na bangkay at basúra na naghúnos na bundók o bárikáda sa abenída. Sa ganitóng pangyayári, ang mga táo—na daíg pa ang róbot—ay naúumíd o kayâ’y nabábaklá káhit maykáya at títuládo, may bayág ngúnit umúrong hanggáng lalagúkan kung hindî man kuyukót, sapagkát tinátangáy silá, tinátangáy ng ágos ng banyagàng náratíbo na namámayáni sa kaniláng éstado. Báwat pagtútol sa itínakdâng patákarán ay pagharáp sa hukúmang makáw. Báwat pagtindíg sa kátotohánan ay pagharáp sa bibitáyan. Walâng pinápatáwad sa mga larángan—pinagpápantáy ang mga kásarìán at urìng pánlipúnan sa lábis na gútom at úhaw, at kay dalîng pagulúngin ang úlo kapalít ng tinápay dáhil walâ itóng maísip na matinô kung hindî humílig sa dingdíng sa lábis na panlúlumò at pagsukò.
Sa mga larángan, sinísilabán ang mga aklátan at múseo samantálang pináaápaw ang láson sa mga kamálig at dam. Gayunmán, pinápayágan ang pornógrapíya ng kabúlastugán, pára mapángitî kung hindî man mapángiwî ang báyan káhit sandalî. Kung isá ka ngâng tulâ, maráhil hindî ipagtátaká kung isuplóng ka sa awtóridád dáhil sa parátang na promotór ng polusyón ng íngay bukód sa alagád ni Asiong Aksayá sa paggámit ng papél at tínta. Hindî mo masísikmurà ang gayóng tadhanà. Magsásawà ka sa pág-iisá. Magsásawà sa pagkámakásarilí. Magsásawà sa dántaóng pagsúpil sa kátotohánan at pag-íwas sa pakikísangkót. Hindî ka isinílang pára págsilbihán ng báyan. Kung tapát ka sa saríli, aáwit ka sa asimétrikong paraán sa panahón ng pagkákahón at panlílinláng, palúlutángin ang kóntrapúnto sa melodíya ng pagsunód, magpápakanà ng mga sagútan at polipónikong tínig na sugatán ngúnit anóng tíbay at tápang, sapagkát walâng íisáng tínig o hímig na dápat mámayáni sa mga larángan, bukód sa kúlang na kúlang ang alinmáng sikát o sínaúnang tugmâan na angkóp sa sariwàng karánasán. Kailángan mong magparámi, matúto ng kálkuládong réproduksiyón imbés na réplikasyón ng mga tulâ, magsílang nang magsílang ng mga talinghagà sa loób man o labás ng báyan mong sawî hanggáng máriníg ang matalísik at kólektíbong áwit na káyang pumawì sa pang-éstadong áparáto ng katángahán.
Sa mga larángan, makapángyaríhan ang éspada kung walâng panulát. Ngúnit walâ mang panulát, lílikhâ ang tadhanà ng mga hakbáng na maglúluwál sa iyó—sa alinmáng anyô at método— na makápagtátagúyod ng kapisánan, hahátak sa báwat isá úpang bumángon at magkáisá mulâ sa panawágan ng Súpremong Síning, na ang isáng tulâ’y nagíging sampû, ang sampû ay nagíging sanlaksâ, ang sanlaksâ ay nagíging yutà-yutà na káyang magíng tatlóng bilyóng tulâ mulâ sa sólidáridád ng ibá’t ibáng wikà na makatítigháw sa gútom na higít sa káyang sukátin ng písikong katawán. Malakás man ang propagánda ng líga ng mga diktadór, ikáw bílang tulâ ay makapagtítindíg ng saríling kasaysáyan, makasásabáy o makasásalungát sa nangíngibábaw na kasaysáyan ng lipúnan, handâng magpásikláb ng guníguní hanggáng mapigâ ang anumáng pinakámatáyog sa kaloóban ng táo, gáya ng kalayàan at katarúngan.
Binúburá sa mga larángan ang alaála, ngúnit tátanggíng makipágsabwátan o makipágkompromíso ang iyóng mga salitâ pára makáligtás sa henosídyong pakanà ng pásistang gahúm. Isákripísyo ka man ng makatà pára sa pánsaríling kapakínabangán niyá’y siyá ang únang maúutás at hindî ikáw. Sapagkát ikáw ay isá ring álaála sa loób ng mga álaála, ang tulâ na walâng panahón at walâng kamatáyan bagamán lumitáw sa isáng náyon, ang tulâ ng pag-íbig sa sángkataúhan sa sukdúlang pákahulugán.
Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine. No to Wars. No to Invasion! Yes to Freedom! Photo by Katie Godowski on Pexels.com
Ang ínog mo, ang ínog ng tulâ, ay ínog din ba ng kásaysáyan mulâ sa paningín ng sumúlat sa iyó at umápaw hanggáng sa wikà ng mga taúhan mo? Sapagkát ikáw ang tulâ, ikáw samákatwíd ay umiíral. Itátakdâ ng panahón ang mga hanggáhan mo, at itátakdâ ang mga pósibílidád mo—sukátin man ay kúlang ang timbángan o médida—úpang pagkáraán, magíng maláy na maláy ka sa pagkátulâ, walâng pásubalì at malínaw sa saríli túngo sa kabatíran ng wagás na pag-íral. Lílinlangín ni Balagtas ang paningín ng madlâ pagtítig nitó sa kúwadro istóriko ng sinaúnang ímperyo ng Gresya, ngúnit bábanggitín din ang gáya ng Albania, Etolia, at Persia samantálang ináanínaw ang kasaysáyang tíla naganáp sa totoóng búhay. Kakatwâng kasaysáyan, na hindî namán talagá púrong Gréko-Rómano kung mag-isíp ang mga taúhan bagkús Tagálog na Tagálog, nággigiít ng pósible at aktuwál na mundó, na kung nabása ni Umberto Eco ay magsasábing, “Brávo! Brávo!” Nása ísip ba ni Balagtas si Thucidides nang binuô ang tínig ni Florante na warìng hinúgot mulâ sa tínig na naghíhinagpís sa loób at labás ng báyang sawî? Bákit ang edád ni Florante’y warìng káedád ng Tagálog na binúbugbóg o gínagáróte sa bilíbid? Anó’t háhangàan ang gérerong Móro? Kung ganitó, ipágpalagáy na, ang mga tanóng na naglarô sa ísip ni L.K. Santos nang sulátin ang krítika sa natúrang áwit, ang retórikong ugnáyan ng kasaysáyan at ng tulâ ay nása masínop na balangkás at masíning na salaysáy ng akdâ. Ngúnit hindî itó madalîng mahagíp, at káy-iláp makíta, dáhil káhit anóng gawín ay mahírap ihánay, ihambíng, o itambís ang éstruktúra at náratíbo ng isáng kasaysáyan, sa isáng pánig, at ang éstruktúra at náratíbo ng tulâ, sa kabilâng pánig—yámang guníguní lámang ang sinasábing kasaysáyang Gréko-Rómano. Ang daigdíg ng tulâ, nang sumánib o dumampî sa daigdíg ng kasaysáyan, ay pumáilálim ang mga taúhan ng túnay na kasaysáyan doón sa kasaysáyang itinátampók ng kathâng-ísip. Kinákailángan ni Balagtas na lumundág sa mátalinghagàng paraán, sa paraáng ékstra-istóriko na ang répresentasyón ng lipúnan mulâ sa isáng pintúra ay maílilípat sa masíning at íntersemyótikong anyô, sabíhin mang namímighatî nanlulumò naghíhimagsík ang pangunáhing taúhan nang maíbulálas sa paraáng pátagulayláy ang samâ ng loób lában sa kaniyáng masakláp na kapaláran. Sinungáling si Balagtas, bukód sa ádelantádo at taksíl sa sékwensiyá ng kasaysáyan; subálit kung magsábi man siyá ng anumáng kábalintunàán ay may may báhid pa rin ng kátotohánan, sapagkát ang kaniyáng áwit ay kúsang lumikhâ ng saríling kasaysáyan sa pamámagítan ng wikà at dískursong Tagálog. Hangò umanó sa sinaúnang Gresya ang Florante at Laura, at pagsápit sa Filipinas ay hindî lámang magigíng páimbabáw ang anumáng téstura ng pagká-Gresya (káhit pa may talâbabâ na hindî ginawâ ng kaniyáng kápanahón), bagkús manánaíg ang tunóg at páhiwátig ng Kátagalúgan na banyagà sa hinágap ng sensúra ng góbyernong kolonyál. Ang kátotohánan na dumaán mulâ sa mga matá ng makatà ay hindî wíwikàin ng makatà, bagkús magdáraán pa sa paningín ng gáya ng mga dugông bugháw, na noóng nakalípas na panahón ay nag-áagawán ng podér o nag-úubusán ng lahì sa ngálan ng pananálig. Maáarìng náhulàan ni Balagtas, na hábang lúmaláon, ang pangahás na wikà ng kaniyáng áwit ang manánaíg sa sasápit na isináharáyang bansà na nagkátaóng sumálok at patúloy na sumasálok sa málig ng Tagálog. Ngúnit hindî itó máhalagá. Ang sékwensiyá ng mga pángyayári sa áwit ay pósibleng hindî naganáp sa materyál na kasaysáyan; gayunmán, kung paáno itó itátampók sa áwit bílang matulàing kasaysáyan ay ibá nang usápan. Ang nakíta ni Balagtas sa kúwadro istóriko ay kathâng-ísip na hindî nakápirmí bagkús máhimalâng tumítibók, kumíkislót, humáhagunót. Ínteresádo ang kasaysáyan sa ágos ng mga pangyayári sa mga káharìán; ínteresádo namán ang tulâ sa mga hindî binanggít ngúnit maáarìng kabílang sa ágos ng naganáp sa isáng takdâng panahón ng mga káharìán. Naikákahón ang kasaysáyan sa mga káhingîán ng kátotohánan; napalálayà namán ang tulâ sa mga pósibilidád ng kátotohánan. Anó’t anumán, nagsisíkap ang dalawá túngo sa isáng direksiyón bagamán hindî masasábing páreho ang kaniláng pagdulóg nang makamít ang mithî. Ang ínog mo, ang ínog ng tulâ, ay isá nang kasaysáyan. Mulîng titígan ang pintúrang nakíta ni Balagtas, at kung ipágkanuló ka man ng iyóng paningín, ang pusò’y magwíwikà ng isáng kátotohánan káhit pa ilagdâ iyón sa mga títik ng tunggalîán.
Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity in search of humanity. No to Wars. No to Genocide. Yes to Freedom! Photo by u2605ud835udc12ud835udc00ud835udc0cud835udc04ud835udc04ud835udc07u2605 on Pexels.com
Báwat poók na iyóng maratíng ay pílas ng kataúhan mo tawágin man itóng malayòng pláneta o Tinubùang Báyan. Napakáhalagá roón ang kiníkilúsan o kinalúluklukán—ang éspasyong malímit pagtalúhan ng ibá-ibáng púwersa—na maáarìng náyon o lungsód na binábakúran ng matátangkád na padér na may tóre ng asintádong ríple, o kayâ’y nalilígid ng mga tayábak at bagáwak na pawàng tagláy ang halimúyak ng dántaóng tág-aráw. Ngúnit saán ka man sumápit ay magbibíhis ng damít na íimbéntuhín ng ibáng táo pára sa iyó, halímbawà, “katútubò,” “hangál,” at “ilahás,” pára sa kalugúran ng mainíping gurò at peryódista. Báwat poók ay makápagtátagláy ng kataúhan mo, gáya ng tayúman at danáw; makabíbigkás ng mga wikà mo nang mapaláwig ang túlad ng mga épiko, búkid, at aghám. Kapág ganáp na napások ay isá ka ring pírata o kayâ’y mérsenáryo na nakikipágsapálarán sa larángan at ahédres; o kung hindî’y ménsahéro ng mga gamót, pagkáin, at damít pára sa mga ulilà, bakwét, at sugatán. Kung mínsan, pípilìin mo ang magíng bóluntáryo o balíkbáyan, tútuklás ng ábanseng bakúna o makinárya, at kapág tináwag maglingkód ay mulîng haháwak ng sandáta sa ngálan ng pámbansâng kalayàan. Ngúnit panándalî at pánsamántalá ang iyóng pananáhan. Patátalsikín ka, gáya ng mga hitáno at dinúdurâáng áso, nang maílihís ka sa ibáyo at makapágharì namán ang sabík at uháw sa kapángyaríhan—sabíhin mang mga gahámang négosyánte o sirâúlong diktadór. Sakâ itátanóng mo sa saríli kung bákit ganitó ang pamantáyang patákarán at kalákarán, na pináuúsong larô ang rúleta ng ínterkónektádong kamatáyan, walâng pakíalám kung malípol ang lahát ng résidénte sa dalawâng kóntinénte, bastá tumabò sa takílya. Kung ganitó ang kapaláran, na ang isá’y tulâ na ibinábanggâ sa ibáng tulâ, na nilalámon at nilulúsaw ang pinakámahinà, pagdúdudáhan mo kung itó ang úbod at katwíran ng ikapûng síning. Sapagkát ang lunán mo ay hindî rébulto ngúnit malímit pinág-aágawán, na kung turíngan mínsan ay bukál ng gas o líbong minerál, ikáw ay hindî rin makapípirmí sa iisáng himpílan o makapípilì ng libíngan. Hindî ka maáarìng magíng mirón, gáya sa tulâ ni Baudelaire o Batutè. Tutútol ka’t tátanggí kapág tináwag na refúhiyádo, dáhil isinílang ka rin gáya ng ibáng táo na isinálin sa akdâ, na lastág sa sukdúlang pákahúlugán at ni walâng útang o órihinál na bátik úpang humingî ng paúmanhín sa sangkálupàán. Ang isáng poók kung walâ ang gáya mo ay kasínglamíg ng désyerto ng yélo, bantulót kung sumílip ang áraw at nanunúlak ang hángin, bukód sa nagpapásidhî ng kimkím na pighatî na tíla paglálakád nang mag-isá sa diyoráma ng mga antígo ngúnit maríringál na báhay na bató. Sumísiglá ang poók dáhil sa iyó, káhit pa ang pagdatíng mo ay kasabáy ng mga taksíl, púta, sinungáling, at magnanákaw, sapagkát sa bandáng hulí, mapípigâ ang iyóng kátotohánan. Nagkakároón ng lárgabísta ang mga bundók at atómo dáhil sa iyó. Umáandár ang palígid, na warìng pagdúngaw sa bintanà ng pupugák-pugák na tren, dáhil sa iyó. Naitítindíg ang malaláwak na aklátan at solidáridád dáhil sa iyó. At dáhil sa iyó, aawítin ka nang buông álab at buông tapát hábang nangíngilíd ang luhà ng mga mándirigmâ, mábawì lámang, halímbawà, ang dangál o ang túnay na kasárinlán ng lupàíng nagugúnaw sa tanáw.
Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine. Photo by Katie Godowski on Pexels.com
Hábang lumaláon, ang poók na pamúmuháyan mo ay tíla isáng bansâng kúkubkubín sa ngálan ng Bágong Kaayúsang Pándaigdíg, at sásalakáyin nang palihím mulâ sa ápat na pánig, at uulán ng mga tagurî na tututúlan ng iyóng pag-íral. Pára kang mígranteng naípit sa bakbákan ng mga trópa na pawàng banyagà sa iyóng kinágisnán. Sumigáw ka man ng saklólo’y tíla itínadhanà ang kapaláran sa taíngang-kawalì at ni walâng saysáy kung ilahád pa ang iyóng kasaysáyan. Ang mápa ng poók mo ay pánsamántalá at mahírap mapasákamáy; na maidídiktá ng mga satéliteng tíla gáling sa ibáng pláneta, at ang kártograpíya ay maígugúhit lámang sa pagsaló ng gránada o pagsanggâ ng bayonéta. Ang mga hukbó ng mananákop ay magwáwagaywáy ng watáwat ng pagmámatwíd, gáya sa mga lupálop na minimína ang matáng-túbig na makapágdudúlot ng ínmortálidád sa dinastíya ng mga díktador at sabwátan ng mga mandárambóng. At ang mga sugatán, réfuhiyádong salitâ ay tátawíd ng dágat o iibíging maglakád sa mga búbog at bága, umaásang makakátagpô ng kákanlóng na díksiyonáryo ng mga míto o dírektóryo ng mga patáy na pangárap. Tumíngalâ ka’y tátamból ang dibdíb sa mga humáhaginít na éroplánong nagpapásagitsít ng mga pakáhulugán; samantálang matútunugán ng mga talampákan mo ang úsad ng mga sopístikádong tangké na nagpápasábog ng mga síngkahulugán káhit dalawámpûng daáng mílya ang layò mulâ sa iyó. Daraán ka, gáya ng ibá pang tulâ, sa tunggalîan ng mga tagurî: ang tagurî ng sindikáto sa gramátika at réperénsiyá; ang tagurî ng própagandísta sa retórika at esotérikong kábalbalán; ang tagurî ng mga pártidong ang lóhika ay ikinákahón ng mga mílisyang demagógo sa prósodya at ímported na poétika. Sa digmâan ng tagurî, ang urì ay kasímpayák ng pagháhatì ng mga urì sa lipúnan, na ang mahírap ay mayáman sa kamángmangán kung hindî man kahángalán sapagkát malímit tagaságap lámang ng ímpormasyón at préhuwisyó mulâ sa teóriko ng karáhasán; na ang mayáman ay mahírap sapagkát lumálagô sa útang o inumít na talíno at nágbabáyad sa pamámagítan ng pangakò at buwís na láway. Higít pa ríto, ang próduksiyón ng mga pakáhulugán ay maúugát— hindî sa mga manúnulát o karaníwang mamámayán—bagkús sa mga burát na burúkratang náis manatíli sa kaní-kaniláng púwesto hábambúhay at mag-ímprenta ng mga salapî nang walâng pagkapágod. Sa digmâan ng tagurî, ang kapaní-paníwalà at maráming kakampí ang nagwáwagî, gáya ng ang klásisísmo ay pósmodernísmo na tinipíl at pinábilís ang transisyón, at nagkakáibá lámang ng baybáy at diín, bukód sa malalágom sa isáng talatà, kung hindî man pirá-pirásong paríralà. Mag-íngat ka’y kakatwâ. Sa digmâan ng tagurî, ang paliwánag ay naikúkublí sa mga palámutîng pang-urì, sa mabábagsík na panagurî ng pag-aglahì o paghámak, at pinanánatíling nakábilíbid ang mga pakáhulugán sa Balón ng Karimlán. De-susì ang mga pandiwà doón, at kung umáandár man sa túlong ng pang-ábay ay párang róbotíkong pawíkan. Samantála, hindî mahalagá warì ang mga panghalíp, pangatníg o pang-úkol pára makálusót ang sabláy na panánaludtód, bágo ka mataúhan na panagínip lámang kung ikáw man ay páhalagahán. Madalîng hulàan ang mga susunód na hakbáng ng magkátunggalîng púwersa sa larángan ng mga tagurî, at mapanlágom ang lóhika ng mga íbig manaíg. Ang padrón ng pagsusurì, kumbagá, ay dápat alinsúnod sa íbig ng nagtátagurî, na tíla hindî na mababágo pa ang magíging pangwakás na pasiyá. Sa digmâan ng tagurî, ikáw bílang tulâ ay hindî makáiíwas na ipágkanuló at ipahámak ng pásimunò ng Pinágtubùang Wikà, hanggáng lahát ay masawî.
Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine. No to War! No to Invasion! Yes to Peace! Yes to People Power! Photo by Nana Lapushkina on Pexels.com
Malíligáw ka sa isáng rústikong kapeteryá, at sa katabíng mésa mo’y maríriníg isáng hápon ang umáatíkabóng usápan ng dalawáng laláki na ang isá’y warìng si Claude Monet na inúurírat ang likás na mundó, at ang ikálawá’y kamukhâ ni Antipas Delotavo na nagpápanúkalà ng kung anó ang magandá sa hináharáp. Hábang silá’y nag-uúsap ay magtatálo sa loób ng iyóng ísip kung ang kagandáhan ng hardín ng rósas na natátanáw mo sa bintanà ang mga rósas din na igugúhit ni Monet kung sakalì’t maligáw siyá sa Benguet; o kayâ’y ang mga mukhâ na ipípintá ni Delotavo hábang pinápatáy ang iníp doón sa Paris. “Ang kagandáhan,” wika ni Monet, “ay naikákahón sa ngayón at nakáraán, na párang áwit na kasiyá-siyáng pakinggán, gayóng kópyador at may tatlóng nóta lámang!” Lálagók múna ng kapéng bárako, at pagdáka’y tutugón si Delotavo: “Ang kariktán ay nakásalálay din sa ngayón at hináharáp, na tíla may hiwagàng magbúbunyág ng pagkábagábag.” Maglálandás sa iyóng guníguní ang kilalá mong magandá, na paná-panahóng tináwag na Beatrice o Celia o Dulcinea, ngúnit anumán ang kaniyáng pangálan ay magsásaád ng isáng tiyák na anyô, na may mga katangìang matulâin ngúnit tumátanggíng magpákilála sa entabládo o múseo—ang isáng diwàing nágkatawáng-bató makáraáng tabásin ukítin pákinísin ng éskultor. “Kung ang iniísip mong kagandáhan ay panghíhimások kung hindî man ántisipasyón sa katanggáp-tanggáp at kahalí-halína,” dagdág ni Delotavo, “ang mga rósas sa hardín ay malúluóy sa isáng igláp, at maglálahò ang lugód ng tumitítig doón dáhil ni hindî nadapùan ng paruparó’t bubúyog.” Tumugón si Monet: “Hindî mahúhulàan ang ginháwang mahuhúgot sa likhâng-síning. Ginháwa—sa anyô man ng makalángit o makálupàng pagdulóg—ang naturál na ináasáhan sa éspasyong-panahón, na nakarárahuyò at katanggáp-tanggáp, ngúnit hindî ba itó sinadyâ, gáyong ábstrakto’t ni hindî nakápirmí ang hanggáhan ng súblimidád ng karánasán, gáya ng áting kinábukásan?” Hahabà pa ang kaniláng huntáhan, at hindî nilá mapápansíng ang hardín ng mga rósas ay untî-untîng matátakpán ng úlop pagsápit ng takipsílim. Samantála, susugál ka sa gayóng sagútan, káhit pa nangángapâ, ngúnit pagdúdudáhan kung síno ang gumágawâ ng módelo, na patúloy niláng iginugúhit sa kaní-kaniyáng ísip hábang kapuwâ silá nakatítig at nagnanása sa kariktán mong higít sa káyang ilaráwan ng mga títik at hiwátig.
Alimbúkad: Epic raging poetry against invasion and war. Photo by Pixabay on Pexels.com
Túlad ng ibáng abâng nilaláng, itátanóng mo sa saríli bílang paláboy o manlálakbáy kung isá ka ring tulâ, na nagíging madulás ang pakáhulugán sa paglípas ng panahón, at may katangìang higít sa pagtátagpô ng damít at ng katawán, na ang suót ay lumalápat sa katawán úpang magíng ékstensiyón nitó, kung hindî man balátkayô túngo sa ibáng kataúhan o kayâ’y sa pagbúbunyág ng payák na kátotohánan. Sapagkát anumáng bágay o kaísipáng pumások sa iyó ay hindî manánatilì sa órihinál nitóng anyô, bagkús maísasálin bílang ibáng táo, háyop, íbon, isdâ, o ibáng bagay o ibáng kaísipán, o kung mínsan, basúra o láson, túngo sa sariwàng kabatíran. Kung paáno nagáganáp itó ang tútuklasín o súsubúking “talinghagà,” na palálawákin ni Lope K. Santos ang pakáhulugán nang lampás sa “místeryo” kumbagá sa kaísipán at “metápora” kumbagá sa tayútay o sayúsay. Sapagkát ang “talinghagà” ay kumakáwalâ sa parámetro ng ésklusíbong pakáhulugán ng “sinékdoke, metápora, at metonímya,” úpang lumundág hanggáng “sa Retórika at Poétika” nang maítanghál sa bágong liwánag “[ang] mga kaísipán at [ang] sarì-sarìng pamámaraán ng pamámahayág nitó.” Kung súsundán ang paliwánag ni Santos, ang salitâng “talinghagà” ang ambág ng Tagálog sa kórpus ng mga términong pampánulâán ng daigdíg, kung mayroón man nitó, dáhil sa maluwág na pakáhulugán ng nasábing salitâ at bumabágay sa krítika at teoríyang pampánitikán saanmáng pánig ng kontinénte. Mabábatíd mo na ang talinghagà ay tíla pagtawíd sa kabilâng pampáng—maáarìng sa pamámagítan ng tuláy o lúbid o bangkâ o hélikópter—na ang kasangkápan mo sa pagtawíd ay isá nang talinghagà, na bukód sa matútuklasáng kabatíran doón sa kabilâng pampáng. Ang talinghagà ay isáng paglálakbáy, na maáarìng mágsimulâ sa Púnto 1 túngo sa Púnto 2 ngúnit bágo makáratíng sa Púnto 2 ay maáarìng maligáw, humimpíl, o magpálakás múna sa mga Púnto 3, 4, 5 bágo tumbukín ang láyon. Pinakámadalî ang tahás at tuwíd na pagtawíd, ngúnit itó’y karaníwan, ni walâng kalatóy-latóy. Pipilìin mong makáratíng sa pamámagítan ng malígoy, pasíkot-síkot na pagdulóg, may enerhíya ng dóbladong mosyón, humíhigít sa tiyagâ at baít, tumátanggíng magpákahón sa isáng liksiyón o iisáng pagtanáw, kayâ ang paglálakbáy sa pinilìng mosyón nitó ang mísmong talinghagà at warìng karagdágan na lámang, halimbawà, ang pagpúpurgá ng awà at hilakbót sa bandáng hulí, kung hindî man pagtátamó ng nakalíliyóng ginháwa at lugód, sa pánig ng taúhan o mga taúhan. Ang ebolusyón ng pakáhulugán ng talinghagà ay matútunghayán din sa paraán ng pagsasákatagâ, na ang inimbéntong taúhan o kaligirán ay makágagámit ng buông málig ng ártipisyál na karunúngan, párang nagyáyabáng ngúnit hindî, sapagkát ginágawâ lámang ang pósibilidád ng pagigíng polígloto at leksikógrapo na nagtapós sa Unibérsidád ng Pakikipágsapálarán. Ang kombinasyón at ang timplá ng mga salitâ ay hindî bastá árbitráryong pakanâ ng makatà kung kailán niyá naísin at gawín nang walâng tarós, bagkús nagáganáp ang mga itó nang maláy—warìng prósang itím at tagâ sa bató—úpang íwan ng natúrang mga salitâ ang dáting mga pakáhulugán nitó, sakâ magbíhis kung hindî man lumikhâ ng bágong páhiwátig at pakáhulugán. Sa ganitóng pangyayári, ang talinghagà ay “túlak ng bibíg, kábig ng dibdíb.” May sinasábi ngúnit párang walâng sinasábi, na párang walâng alamís at panís ang ménsahe, na gáya nitó’y italì man ay káyang pumalág, kumalág, at tumákas kung saán.
Alimbúkad: Epic raging poetry walking the talk. Photo by Quang Nguyen Vinh on Pexels.com
Ang tulâ, ang tulâ mulâ sa báyan, sabíhin mang nilikhâ ng anónimong makatà, ay maítutúring na ipinálagánap sa báyan pára págsilbihán ang báyan, at pára angkinín ng báyan sa bandáng hulí. “Lundáy kong aánod-ánod,/ piniháw ng bálakláot/ kayâ lámang napanólot/ nang humíhip yaríng tímog.// Hindî maísusúlat ang ganitóng katalísik at sopístikádong dalít kung hindî lagalág at mapágmasíd ang nagsásalitâ sa loób ng tulâ, na marúnong ilugár ng taúhan ang kaniyáng saríli sa isáng ánggulo, kung saán nadáramá niyá ang hilagà-kanlúrang símoy na maáarìng bumúbugá gáya sa Zambales, La Union, Pangasinan, Ilocos Norte at Sur, at siyáng maitátangì sa hilagà-silángang símoy na higít na kilalá bílang “amíhan.” Ang tímog ay hindî lámang katumbás ng “south” sa Inglés, bagkús tumutúkoy din sa “habágat” na humihíhip sa tímog-kanlúrang bahagì ng Filipínas—na simulâ ng tag-ulán. Samantála, ang bálakláot ay mahíhinuhàng nása mga buwán kung kailán patapós ang tag-aráw, ang malakás na hánging nagpapasúlak ng álon at panakâ-nakâng ulán, bumúbugsô pasulóng ng tímog-kanlúran ng kapulûán, at lumálampás pagkáraán sa teritóryo ng Filipínas. Ang pérsona ng tulâ ay warìng tumítindíg bílang meteorólogo, batíd ang padrón ng ágos-hángin sa buông Tímog Ásya, ang halúmigmíg ng lupâíng nakapágdudúlot ng ulán, na nakaáapékto sa ágrikúltura, at kábesádo ang mápa ng paglálakbáy sa tubigán. Ang tinutúkoy na lundáy, na isáng urì ng maliít na sasakyáng pandágat, ay maiísip na séntro ng tunggalîán, dáhil bagamán bumunsód o tinangáy itó ng kung anóng púwersa noóng panahón ng amíhan ay nakádaóng lámang noóng panahón ng habágat, at pósibleng may bagyó pa! Ang pérsonang nagsásalitâ, kung gayón, ay hindî órdináryong mamámayán. Pára siyáng kapitán ng barkó o manduyápit ng balangáy, maláon nang nakapáglayág mulâng tímog hanggáng hilagà ng kapulûán at pabalík, nakátawíd sa mga karágatán, at dúlot nitó’y nakahúbog sa kaniyáng pananáw nang máunawàan ang klíma, ang tubigán, ang hángin, at ang talampád ng mga bituín. Ang kawalán ng direksiyón ng mátalinghagàng lundáy ay tútumbasán ng patnúbay ng mátalinghagàng unós, úpang sa wakás ay mápadpád ang magdáragát at makálunsád sa kung saáng ligtás, místeryóso, o mápayapàng pampáng. Sapagkát ang tulâ, noóng úna pa man, ay tagláy ang kaísipán ng báyan. Giít ngâ sa tulâ ni Jesus Manuel Santiago: “Kung ang tulâ ay ísa lámang/ pumpón ng mga salitâ,/ nanaísin ko pang akó’y bigyán/ ng isáng talìng kangkóng/ dilî kayâ’y isáng bungkós/ ng mga talbós ng kamóte/ na pinupól sa kung alíng pusalìán/ o inumít sa biláo/ ng kung sínong maggugúlay,/ pagkát akó’y nagugútom/ at ang bitúka’y walâng ilóng,/ walâng matá/. . . .” Sapagkát nagmulâ sa báyan, ang tulâ ay kailángang magsilbí sa báyan, sa ibá’t ibáng anyô at ibá’t ibáng paraán, hindî lámang pára sa layúning pámpolítika o pangkúltura, bagkús káhit sa paghúbog ng kamalayán na makapágpapálayà ng ísip ng mga mamámayán. Ang ídyoma ng pérsona sa tulâ ay lumálampás sa písiko at mekánikong pagdulóg sa “tulâ” bílang síning, at kung gayón ay dápat itóng pakínabángan ng nakárarámi. Sa kabilâng dáko, maitátanóng: Dápat bang magsilbí ang báyan pára sa kápakinábangán ng tulâ? May katwíran ang ganitóng tanóng, sa pánig ng usapíng estétika at panlásang pansíning, at naturál na isípin ang akdâ bílang akdâ lámang na bukód sa makatà at hindî dápat sangkután ng anumáng bágay na labás sa éspero nitó. Ngúnit kung isásaálang-álang na káhit noóng panahón ng díktadúrang Marcos, ang mga épiko niná Cesar T. Mella at Guillermo C. de Vega ay nagsilbí pára sa banidád at kalugúran ng mag-asáwang Marcos, na káhit saáng ánggulo sipátin ay hindî makáiíwas ni makálulusót sa parátang na nakisíping sa grándeng lunggatî ng pásistang rehimén. Ang madlâ, bílang áktibo o kayâ’y pásibong mámbabása na pápaloób sa guníguníng daigdíg ng mga nasábing makatá, ay masisípat na kailángang magsilbí sa tulâ, sa paraáng sa maníwalà’t sa hindî maníwalà sa gayóng kátotohánan ay kailángang magíng matatág kung hindî man magíng másokísta sa ibinábandilàng kaísipán ng Bágong Lipúnan. Ang mga tulâ nina Mella at de Vega ay másisípat na hindî makáiíwas na isangkót ang báyan (lalò’t isinálin sa pámbansâng wikà) bagamán nagsisíkap na panátilíhin ang ánggulong “pérsonal” ng mga tulâ, dáhil humuhúgot ng mga pahiwátig sa mga imahén ng mag-asáwa at kaniláng kalígirán at pananáw—na may tahásan o dî-tahásang láyong ipálunók sa báyan. Kapág sumápit sa ganitóng yugtô, ang tulâ ay umíigkás bílang pérsonal at dumadáko sa lokál at globál na mga antás, at kung gayón ang dískurso at ideólohíya ay maúurì hindî lámang bílang pánsaríling estétika bagkús pambáyan, kung hindî man pantáyong pananáw. Kung noóng sinaúnang panahón, ang tulâ ay ginagámit na kasangkápan pára iangát ang kamalayán ng báyan, ngayón namán ay sumásalungá ang tulâ na magíng kasangkápan ng sinumáng makapángyaríhang magtátaksíl sa gunitâ at haráya ng báyan. Ang tulâ, sa dákong hulí, ay hindî pásibong tagásunód sa anumáng náis ng makatà at ng kaniyáng mga patrón sa óras na mág-usisà ang báyan. Nagkakároón ng saríling búhay ang tulâ úpang tumákas palayô sa mga kamáy ng makatà, at mághimagsík. Ang diyaléktikong ágos ng silbí at pagsísilbí sa pánig ng tulâ pára sa báyan at pára sa saríli ay pósibleng urìin pa kung hanggáng saán nagsísimulâ at nagwáwakás. Ngúnit trabáho na itó ng mga mínero ng kasaysáyan at panitikán pára sa bágong digmâng pámpanítikán.
Alimbúkad: Epic poetry rampage beyond Filipinas. Photo by Du01b0u01a1ng Nhu00e2n on Pexels.com
Ang pagpások sa gúbat ay pag-ágaw ng kapángyaríhan. Ngúnit ang kapángyaríhan ay matátamó lámang sa pamámagítan ng taínga imbés na kamáy o bibíg o sandáta, at itó ang dápat mong tuklasín. Ang taínga ang makápag-úurì ng tínig, halímbawà, sa mónofoníya ng nanunúgis na ríple, o kayâ’y pólifoníya ng mga ilahás na sitsít at sigáw na nagpúpulásan hábang naghíhingaló ang tinudlâng usá. Nakápagsásalitâ ng líbong wikà ang kiyáw sapagkát marúnong makiníg sa palígid at mabilís makátandâ ng katagâ. Nakáaáwit ng oyayì ang gádangkál na kulasisì sapagkát nakatútunóg kung bákit hindî makábuntís ang harì. “Ang hángi’y tumitilîng pápalayô./ Ang sangáng nalagása’y warìng dî na nakáyukô.” Pámbihiràng buntót ng Únang Sigwá, ngúnit hindî áangkinín ni Rogelio G. Mangahas bagkús iháhandóg sa mga démostradór na nangahás lában sa díktadúra at tiwalîng sístema. Sa túlong ng taínga, naibábalangkás ang pólifoníkong téstura ng mga tínig mulâ man sa diyaléktikong hímig ng lungsód at náyon, o kayâ’y sa salpúkan ng mga páhiwátig búhat sa mga épiko at nóbela, na tumátagós mulâng materyál hanggáng éspiritwál na antás. Ibinúbunyág ng taínga kung paáno napag-úugnáy ang taúhan at ang tínig at ang hímig; kung hanggáng saán ang répreséntasyón ng mga bágay o kailán angkóp ang rítmikong repetisyón ng pag-íral; at kung paánong nagíng mátagumpáy ang malikhâing pagsísinúngalíng o bentrílokwóng paghúhuwád na kapaní-paniwalà o makátotohánan, gayóng kagilá-gilalás, sa loób ng guníguníng daigdíg. Makapánggagáya ng mga tunóg ang isáng uwák, ngúnit mabúbunyág ang panghúhuwád nitó dáhil “May pakpák ang balità, may taínga ang lupà.” Sapagkát ang túnay na nakíkiníg ay bukás ang pusò at bukás ang ísip, hindî lámang áktibong tagaságap bagkús maliksíng tagápukól, gáya sa mga tínig ng “Mga Duguang Plakard,” at kung gayón, nagíging matalísik ang kamalayán at malálim ang pagninílay sa anumáng agawán ng kapángyaríhan pagsápit sa mga salitâ, ibulálas man itó ng prínsipeng mukhâng gáling sa Ímperyong Ottoman ngúnit hindî maikákailâ na lakí sa Katagalúgan.
Alimbúkad: Epic rage poetry storming the gates of dictatorship and betrayal. Photo by Lan Yao on Pexels.com
Sa sandalîng sumápit ka “sa isáng madilím, gúbat na mapangláw,” maáarìng malímot mo ang lahát, alagád ka man ni Balagtás, ngúnit hindî maikákailâng nakásuót ka ng kataúhan bílang manlálakbáy. Báwat hakbáng mo’y panínimbáng, na may halòng pangángapâ, at hindî kataká-taká kung mag-ásal kang batà at mamanghâ. Ang isáng malápad, matangkád na punòngkáhoy ay káyang humálang sa iyóng pananáw, na nakapágpapásidhî ng págkilála mo sa saríli bílang pandák, muntî, maliít; at kung mananálig sa múltiplikasyón ay pósibleng umábot nang laksâ-laksâ ang urì ng haláman úpang pigílin kang pumások sa gúbat at magsiyásat. Nakikíta mo ang dilím sapagkát napakálayò mo maráhil sa poók na íbig maratíng. Nasaságap mo ang pangláw sapagkát iyón ang íbig ipáhatíd ng útak na mágsasálin ng hiwátig túngo sa pusò pára humintô mangambá mágbantulót, nang makaíwas sa anumáng péligro na sásalúbong sa iyó. Bákit maníniwalà sa pangánib kung hindî mo ganáp na gagáp ang kátotohánan ng kaligirán? Anó ngayón kung ikáw ay mapáriwará? Isá kang taúhang dápat gumanáp ng tiyák na papél, at kung anumán ang papél na itó ay daraán sa ebolusyón ng húgis. Ang gúbat, gaáno man katiník ang mga dáwag, ay maáarìng mapáliít, at magawâng punggók na baléte o ilahás na ílang-ílang. Nangángambá ka dáhil sa préhuwisyó, kayâ ang gúbat ay nadarámang masikíp, máalinsángang kalabóso sa ilálim ng kástilyo. Ang húni, halímbawà, ng mga balíkasiyáw ay nakátutulíg, at sapát makabásag sa mga pórselánang tása at kristál na bintanà. Naglálandás sa iyóng paningín ang dambúhalàng úwang at alakdán, tátangkâín kang lapàin, at kapág tumakbó ka’y mahuhúlog sa bangín, dádausdós pábalúsok sa bátis na hitík sa mga eléktrikong ígat, mákokóryente ang iyóng útak at bayág, at kapág nawalán ka ng ulirát ay doón magsísimulâ ang iyóng pangárap na gáya ng isáng butó na magsúsuplíng ng mga ugát, sangá’t dáhon sa tumpák na sandalî. Kung ikáw ang taúhan, hindî ba ikáw ang pinakámahalagáng kathâ sa daigdíg? Tátanggí ka sa ganitóng pahayág, at súsubúkin ang iyóng tínig pára ilaráwan ang palígid, pára itangì ang mga grába sa isá’t isá, balíw na balíw sa anyúbog, hanggáng umáhon ang isáng pagóng mulâ sa putikán, pulútin man at itápon itó at tumihayà ay kúsang nakábabángon nang mág-isá, alám na álam ang pérpektong gómbok[*], warìng tinapyás sa salpúkan ng mga álon sa isáng tukóy na tagpûan, hanggáng sumápit sa ékwasyon ng katatagan o di-kakatagan. Taúhan ka subálit isá ka ring daigdíg, tíla alíngawngáw ni Abadilla, at mulâ sa iyó ay maíhuhúgis ang lunán. Ang gúbat ni Balagtás ay higít sa paláugnáyan at nakahíhindík na kaligirán. Ang gúbat ang ebolusyón ng taúhan bílang manlálakbáy, at kung isá ka ngâng túnay na manlálakbáy, hindî ka matatákot máligáw, mapahámak, mamatáy.
[*] Mula sa salitang “gömböc” na hango sa wikang Únggaro, na ginamit ng mga siyentistang sina Gábor Domokos at Péter Várkonyi upang ipaliwanag ang tatlong-dimensiyonal na láwas na omohéneo.
Alimbúkad: Epic poetry rampage beyond Filipinas. Photo by James Wheeler on Pexels.com
Kung akó ang tulâ, gáya ng deklarasyón ni Alejandro G. Abadilla, akó ba ay maikákahón sa pagkakáunawà sa “tulâ” alínsunód sa pananáw ng pámayanáng pinágmulán nitó at nilikhâ mulâ sa guníguní sakâ nagpasálin-sálin ng mga dilà, bágo kakatwâng isinúlat ng isáng táo na pagkáraán ay tátagurîáng makatà? Kung akó ang tulâ, ang tulâng itó ay may kámalayán—gaáno man katáyog o kabábaw—at likás lámang na mágtagláy ng kíling ng polítika o pananálig, ngúnit kung paánong nakilála ko ang saríli bílang tulâ ay hindî dáhil may pámbihiràng kakáyahán akó bílang tulâ, na nakapágbubúlay sa pag-íral káhit mág-isa gáya ng érmitanyo, bagkús dáhil kiníkilála akó ng áking mga mámbabása, at ng ibá pang makatà, na may pagkakátugmâ o pagkakáhawíg ng pagkakáunawà sa órihinál na pakáhulugán ng nasábing “tulâ.” Halímbawà, kung ang tulâ, gáya ng tanagà, ay binúbuô ng ápat na taludtód na may pipítuhíng pantíg ang báwat taludtód, na may tugmâang umaáyon namán sa palábigkásan at paláugnáyan ng Tagálog, bukód sa nagtátagláy ng talínghagà alinsúnod sa pakáhulugán ng sinaúnang Tagálog, na itinalâ sa bokábuláryo niná Juan de Noceda at Pedro de Sanlucar, ang kariktán nitó, kung pagháhalùin ang mga pagtanáw ng gáya nina José Rizal, Lope K. Santos, Julian Cruz Balmaseda, Iñigo Ed. Regalado, at Ildefonso I. Santos ay nakaáyon sa estétika at panlása ng Tagálog, at maáarìng patúloy na magbágo kung panghihímasúkan at tátanggapín ang karagdágang pakáhulugán sa tanagà úpang magkároón itó ng sariwàng anyô at prínsipyo, tawágin man itóng Tanagàbadilla o Textanagà. Ngúnit sa ganitóng pagkakátaón, akó na tulâ na ikínahón sa tagurîng tanagà, ay maáarìng hindî na ang oríhinál na tanagà ng sinaúnang Tagálog, bagkús nagíng tanagà lámang pára sa kasiyáhang akadémiko dáhil pinalúluwág ang pakáhulugán nitó nang makaságap ng ibá pang eleméntong magpápayáman sa pagkakáunawà sa “tulâ” na umaáyon namán sa pahiwátig ng pándaigdígang pagpapákahúlugán sa “tulâ.” Kung akó ang tulâ, akó samákatwíd ay hindî manánatíling iisáng akó. Kung akó ang tulâ, ang akó ay maáarìng magíng ikáw káhit hindî ka sinadyâng tulâ, na nagíging tulâ lámang dáhil sa mga dimensiyón ng pagkátulang magmúmulâ sa ákin.
2
Kung akó ang tulâ, mabúburá ko ba ang lahát ng préhuwisyó sa “tulâ” úpang makapágsimulâ nang panátag at malayà sa anumáng bitbít na bagáhe? Maisásaálang-álang itó, dáhil báwat panahón ay nakápagtátakdâ ng kumbénsiyón, ng angkíng pagtanggáp, at lumaláwig itó alinsúnod sa kapángyaríhang matátamó ko bilang tulâ. Kung akó ang tulâ sa sukdúlang pakáhulugán, akó ba ay pára lámang sa lóhika ni Socrates o método ni Descartes? Kung akó ang tulâ, akó na may kámalayán ay maáarìng gayáhin ng, o gumáya sa, ibáng akdâ; o kayâ’y burahín ang, o magpátiúna sa, lahát ng naúnang pagkakáunawà sa tulâ, na nagáganáp sa métabérso; ngúnit kung mangyayári itó, ang makatà ay walâng silbí—na nagwáwakás ang tungkúlin sa sandalîng matápos niyáng ísatítik o bigkasín ang tulâ—sapagkát tíla sumásakáy lámang siyá sa ákin úpang makilála at mapáhalágahán at magkároón ng panibágong pérsona—anumán ang kaniyáng ídeolohíya—na háhangàan o lílibakín pagkáraán ng kaniyáng mga mambabása o tagapákiníg alinsúnod sa magíging résulta ng kaniláng pagságap o pagkakáunawà sa ákin. Kung akó ang tulâ, ang pósibílidád ng pagdudúda ay hindî ba dápat manggáling sa ákin bagamán maáarìng mátunugán din ang ganitóng pagdudúda mulâ sa makatà o krítiko o mambabása na siyáng nakaságap ng nasábing akdâ? Kung akó ang tulâ, ang pagdudúda kung manggagáling sa ákin ay magsísimulâ ang kámalayán hinggíl sa kung paáno akó umíral o patúloy na umiíral bílang tulâ, lumípas man ang iláng síglo. At dáhil may ibá’t ibáng paraán ng pag-íral, gáya ng pagsásaáyos ng píyesa sa músika, akó bílang tulâ ay pósible ring magkároón ng ibá-ibáng anyô, ibá-ibáng tunóg, o umíral na walâ, gáya ng maláwak na éspasyo sa bágong sóneto ng empéradór. Kung ang tulâ ay sinadyâng binuô sa pabigkás na paraán, akó na tulâ ay hindî ba may karápatán pára sabíhing akó na umiíral ay nakásalálay sa mga taingá ng sumaságap sa ákin, gaya ng Ifugáw, Tagbanwá, at Mëranáw?
3
Kung akó ang tulâ, ang “akó” ba sa parámetro ni Imadeddin Nasimi ay ang idéntidád ng pagkátulâ? May saríling daigdíg si Nasimi, gáya ng may saríling daigdíg si Abadilla. Ngúnit kapág nágsimula siláng magsábi ng akó—”akó ang ságradong salitâ,” “akó ang daigdíg”—ang akó na tulâ ay magkakároón ng saríling kámalayán na maáarìng makálundág ng panahón, mágtagláy ng ánimo’y kapángyaríhang sóbrenaturál, magpabálik-bálik sa ibá’t ibáng útak, matá, at pusò, nang ang akó ay magíng tulâ na may silbí. Kung akó ang tulâ, ang “Akó” na tulâ ni Nasimi ay káya bang makipágtunggalî sa “Akó ang Daigdíg” na tulâ namán ni Abadilla, gáyong hindî ko batíd ang káakuhán at pagkátulâ ng ibinábanggâ sa ákin? Mapagdúdudáhan ang pagtatágis ng tulâ ni Nasimi at ng tulâ ni Abadilla, sapagkát kung akó ang tulâ, hindî ba akó rin ang kumákalában sa saríli, ang pérsonang hinahábol ng saríling aníno? Ang tagísan ng dalawá o higít pang tulâ ay hindî nagmúmulâ sa ákin bílang tulâ, bagkús pára sa kapákanán ng sinuwérteng benépisyádo sa gayóng pag-úurì, káhit sabíhin pang pataásan ng úri at ihì. Ang tagísan ay hindî rin bastá mabábalahò sa usapín ng anyô o nilalamán. Ang tagísan ay mahíhinuhàng nagbubúhat sa mga matáng kumíkilátis kung anó akó bílang tulâ, malayò man ang katangìan sa makatà, at kung gayón ngâ, ang tagísan ay magpápanúkalà ng káisipán, sabíhin mang itó ay nása baúl ni Regalado.
4
Kung akó ang tulâ, iisípin ko ba ang tradisyón pára mápahintulútang umíral nang mapánatíli o yugyugín ang status quo? Ang ganiyáng pag-iisip ay trábaho ng makatà o kayâ’y ng áking mga mámbabása. Sa pinakámahigpít na pagtanáw, pinakámadalîng sagót ang “Óo!” Ngúnit kapág inurì nang maígi, akó bílang tulâ ay maáarìng uyamín káhit ang tradisyónal na pagkákaságap sa “tulâ,” káhit ni hindî pinakíkislót ang hínliliít, at kung gayón, akó ay tíla nása bíngit ng pangánib na maíbasúra o kayâ’y mailágak sa madídilím na bódega bágo iresíklo o gawíng pambálot ng tinapá ng sinúmang kinayáyamután ang tulâ. Kung akó ang tulâ, akó ay maáarìng magíng sunód-sunúran sa anúmang náis ng lumikhâ sa ákin, subálit hanggáng hindî ako naipípirmíng téksto sa papél, sabíhin mang siyá’y nagkúkunwâng makatà na umákyát sa éntabládo o lumabás sa pelíkula. Hindî rin akó magtátaká kung akó bílang tulâ ay magíng karaníwan, bagamán tanyág o masatsát, at madalîng máunawàan ng malaláwak na mámbabása káhit límitádo ang kaaláman nitó’t panlása hinggíl sa tulâ, o sabíhin nang “panítikán.” Kung akó ang tulâ, na hanggá ngayón ay may pasúbalì ang pahayág káhit hindî nararápat, naturál na isaálang-álang ko ang tradisyón, úpang pagkáraán ay magkároón akó ng katwíran kung paáno wawasákin ang itínatág na kúmbensiyón, gáya sa éhersísyong itó.
Alimbúkad: Epic raging poetry beyond space and time. Photo by Porapak Apichodilok on Pexels.com
Ang gunitâ ng mga paá ay payák, gáya ng kiná Messi at Maradona, at lumahók man sa kampeonáto ng Grondonísta ay makálulusót lában sa bombéro at kortína, babákunáhan ang tarantádong hugadór rustíko, iíwan ang pagóng na libéro at háyop na doblé síngko, paíiyakín ang mainíting gágo, tatakbóng humáhagibís hábang pinátatalbóg o pinágugúlong ang bóla, hindî kailánman buwakáw bagkús liríko kung magpása, at sa pamámagítan ng kányo o sombréro o chílena ay magpápamálas ng golazonón pára pasabúgin ang líbong Bombonéra sa hiyáwan at kargáda. Ganiyán ang madaráma mo sa óras na sumápit sa Pulô ng Pusò. Malúlulà ka roón sa dalúyong ng mga táo, malilímot nang pánandalî ang probléma o trabáho, at mábibingí sa nakáririndíng sigáw na “Henyó henyó henyó, ta ta ta ta, goooooooooool!” Hindî mo mawarì kung saán ka lulugár, gayóng hindî namán infiltrádong hungháng, lálagabóg ang mga tibók mo, at atakíhin ka man sa pusò’y nakángitî pang yayakápin ang kamatáyan. Ikákabít mo ang pag-íbig sa poók na itó, makikísimpatyá sa mga tigmák sa luhàng trápo ng mga ámargo, at pára kang idudúyan ng mga táo na lumúlundág sa galák, tátangayín ng indáyog ng punyagî at tagumpáy, warìng malagíhay sa umaápaw na Vino Toro o kayâ’y sinipà ng espirítu ng Férnando, at pápakyawín ang lahát ng chóripan úpang ipámigáy sa lahát ng pagál at gutóm makáraáng humupà ang lábis na kasiyáhan. Sa Pulô ng Pusò, ang minámahál mo’y walâ sa dibdíb ng báwat panatíkong tagásubaybáy, bagkús nása kólgadong íbig maglarô ngúnit minálas na magpakínis ng bangkô. Sapagkát mayroón siyáng mga paá ngúnit nabigông maípakíta ang galíng sa gambéta; mayroón siyáng úlo subálit hindî nasúbok káhit sa isáng pálomíta. Tatahímik siyá gayóng naglálagabláb ang loób; tatandâan ang páng-aasár ng mga hindót at intsa, halímbawà, kung tawágin siyáng kúlyado gayóng guwápong-guwápo. Ngúnit dáhil túnay niyáng isinápusò ang áwit ng mahál mo, magsasánay siyá nang magsasánay, tátanggapín ang katángahán, mag-aáral nang mag-aáral umulán man o umáraw nang mahigtán ang Bielísta, isasádulâ sa guníguní ang mga angguló ng supérklasíko, hanggáng isílang ang kanáng paá na Ronaldinho at ang kaliwàng paá na Ronaldo. Sa Pulô ng Pusò, hindi mapipígil ang dáloy ng dugô—kayâ’t humáyo sa wikà ng músa mong sinúsuyò.
Epic raging poetry without borders. Photo by Dominika Roseclay on Pexels.com
Mahirap mang paniwalaan, ang tula ang pinakamatayog na imbensiyon ng tao, na makaraang likhain ay naggigiit ng sariling kalayaan mula sa maylikha nito nang patuloy na makairal sa isang panahon o iba’t ibang panahon. Kailangan ang teknolohikong pagdulog upang mabuo ito—humuhugot ngunit nanghihimasok sa nakaraan, nagbabantayog bagaman waring humahamak sa kasalukuyan, humahamig gayong sumusugal sa hinaharap—na ang mga piyesa ay piling-pili, kalkulado bukod sa kargado ang hiwatig, at paglabas sa talyer ng mga wika at sining ay magiging ehemplo sa bakbakan ng mga kamalayan, damdamin, at kaisipan pagsapit sa papel o pag-imbulog sa himpapawid. Sa ganitong pagtanaw, ang tula ay kailangang magsuot ng isanlibo’t isang pagbabalatkayo, na magsisimula sa anyo hanggang tinig hanggang kislot, titig, at pananalig, na malaos man sa isang yugto ng kasaysayan ay muli’t muling isisilang sa ibang panulat, bibig, at kilusan, magpapahilom ng sariling sugat saka magpapahaba ng angking mga ugat. Kailangan ang malikhaing pagsisinungaling, na lumalampas sa pagsandig sa pagiging totoo ng isang pangyayari o bagay upang itampok ang posibilidad ng pagiging makatotohanan nito na maituturing na kapani-paniwala kahit sabihin pang kathang-isip lamang na sininop sa kung saang bodega ng mga karanasan. Maaaring ganito rin ang maging pagsusuri sa álattalà(2020) ni Phillip Yerro Kimpo at Mulligan (2016) ni Marchiesal Bustamante. Ang una’y nagbubunyag ng walang hanggang posibilidad ng iba’t ibang damit na mapagsisidlan ng pananalinghaga; at ang ikalawa’y waring nagkukubli ng hulagway sa kasinupan ng pananaludtod na matalas ang taglay na talinghaga. Ang dalawang koleksiyon ay patunay kung bakit hindi maikakahon ang tula sa sinaunang pakahulugan o pagkilala, at kung paano nagsasanib ang sining at agham sa pagtula na lumilikha ng bagong wika at pag-iral. Totoo, kulang ang isang tagay para sa dalawang makata.
álattalà(2020) Koleksiyon ng mga tula ni Philipp Yerro Kimpo.
Mulligan (2016) Koleksiyon ng mga tula ni Marchiesal Bustamante.
Alimbúkad 