Tumatanda ang Pag-ibig(Para kay Maribeth) Roberto T. Añonuevo
Ibig kong maniwalang tumatanda ang pag-ibig.
Bumabangon upang bumili ng keso at pandesal,
magtitimpla ng umaasóng kape, at tatawagin ka
para pagsaluhan ang payak na agahan at pag-asa.
Nakalilimot ito ng pinamili o sukli pagkagaling
sa talipapa matapos tumawad sa supladang
tindera, at sumasalo sa nakatutulig na kantiyaw.
Maghahanap ito ng mga gawain at katwiran,
halimbawa, para lumuwag ang hardin at luminis
ang banyo, kahit sumisingit ang mga alagang aso.
Tumatanda ang pag-ibig gaya natin, naiinip
kapag maagang nagretiro, at dinadaan sa pintas
at puna ang nakababatong siklo ng mga trabaho
subalit inuulit-ulit ang artistikong hilig at gusto.
Nagsasawa rin ito sa pagbibilang ng tabletas,
at higit na pipiliing kumain ng gulay at prutas.
Kumikirot ang singit at pumuputi ang buhok,
ang pag-ibig ay pinagtatawanan ang pagsubok
at magpapanukala pa ng mga sariwang palusot
lalo't kaharap ang mga anak na matigas ang tuktok.
Ngunit ang totoo’y kay bilis ng inog ng panahon,
parang mga sugat na ano't kisapmatang maghilom.
At may mga mithi’t tungkuling dapat tuparin—
sa pamilya, sa lipunan, sa kani-kaniyang sarili—
para masabing ikaw at ako ay gumagalaw
at espasyong oras na binabagtas araw-araw.
Naghahanap ito ng mga pook na lalakbayin,
at pinaninindigan ang anumang kulay na ibigin.
Tumatanda ang pag-ibig dahil may salamin
o kalendaryo, ngunit sa kabila ng mga kulubot
sa noo, walang edad ang ligaya sa piling mo.
Alimbúkad: Love poetry beyond words. Photo courtesy of JM Villanueva.
Búbuklatín mo isáng áraw ang inaágiw na kuwáderno, kung sakalî’t nása iyó pa, at pápaloób sa iyóng noó ang alaála ng iyóng músa. Hindî mo na siyá matátagpûán kailánman; at maráhil, ibá na ang kaniyáng anyô, mithî, ngálan. Ngúnit babángon siyá sa pamámagítan ng iyóng mga salitâ, gáya ng mga muntîng lahók sa talâarawán.
1
Magsisítiklóp káhit ang párola at mólino
bágo sumápit ang súperbagyó,
sakâ ihíhiyáw ng mga pipít
ang daán túngo sa yungíb ng mga patáy.
2
Napakátiwasáy ng hímpapawíd.
Walâng kislót ang mga dáhon at lamók.
3
Tinukláp
ng hángin ang ánit ng munísipyo,
binurá ang mga báhay,
niloóban ang mga tindáhan,
iwínasíwas bágo ibinuwál ang niyúgan.
At isáng áso
ang umáhon sa gumuhông padér
ng bányong humíhikbî, ginígináw.
4
Ulán! Ulán! Lampás kawáyan!Bagyó! Bagyó! Lampás kabáyo!
Nagtakíp akó ng mga taingá
at napáhagulgól,
hábang tíla binúbuská ng mga anghél.
5
Tumátakbٖó ang mga bangkáy
sa gitnâ ng bagyó,
tulalá’t tuliró:
Walâng silbí ang pagbíbiláng.
Tináwag kitá, ngúnit
kinárit ang klínika.
6
Kung kasínglakás ng sígnal ng sélfon
ang sígnal ng bagyó,
magsásará ang rádyo o peryódiko
sa búhos ng réklamo.
“Huwág matákot!” at párang sumagì
sa pusò
ang isáng kúbong pasán ng mga hantík.
7
Sumaklólo sa mga bakwét
ang Mababâng Páaralán
úpang págdaka’y itabóy mulî ng dalúyong.
At naísip ko:
Lahát kamí ay basúra, at kasíngrupók
ng mga sílya at písara
ng mundó.
8
Lumubóg ang mga palayán.
Ngunit pumuság sa pápag
ang mga hitò at plápla,
párang áyuda
sa áming dî-maabót ng Máykapál.
Húlog ng lángit,
isáng bangkâ at tatlóng kótse
ang naligáw sa mga pítak ng gulayán.
Ngunit tumírik, kahápon pa,
ang makína
ng áking ísip
sa makapál na banlík.
9
Bumabángon sa bayánihán,
bumabángon pára sa báyan.
Pinápanoód kamí ng daigdíg
kung paáno manaíg sa bisà ng pag-íbig.
10
Umambón mulî.
Párang winísikán ang mukhâ kong putikán.
At inusál ang sumpâ na mámahalin ka—
bumábagyó ma't kay dilím.
Alimbúkad: Epic poetry storm beyond Filipinas. Photo by Emma Li on Pexels.com
Lumulútang ang pinakámagalíng, at sumagì itó sa áking ísip nang mínsang marahúyo sa sepák takráw. Kináinggitán ko ang mga paá sa paligsáhan, na úpang manaíg ay kailángan múnang umangát sa lupà, bumítin sa éyre, salubúngin o saluhín ng sipà ang bólang yantók, sakâ matúling ibalík sa kalában, sa pag-ásang mailálaglág nitó sa lupà ang bóla at magíging katumbás ng púntos. Kaáya-áyang larô, párang fútbol o ténis ngúnit hindî, dáhil báwal sumáyad sa sahíg ang puntiryá, na ang rikít ay nása elégansiyá ng akrobátikong síkad at lambót ng katawán, humahámon sa túlin, résisténsiyá, táyming, at bálanse, at kung nása malayô ka’y higít na háhangàan ang kóordinasyón ng útak, lakás, loób, paa. Isáng tagásubaybáy ng ispórts ang mínsang sumúlat ng bérso at másuwérteng nakáratíng sa ákin, na kung isasálin sa ídyoma ng fándom ay tíla isáng bersiyón ng pámbobóla.
Kumbagá sa Sepák Takráw
Anghél na sumásayáw sa hángin
ang gabí,
sinísipà-sipà ang plánetang
yantók
pá-alímbukáy sa úlap
ng mga brílyanteng alíkabók
úpang ipáling ang tanáw
na éspasyo
at manaíg ang órbit
at liksí sa régulasyón ng mga regú.
Nanúnudyô ang músika
ng sángkatérbang bulalákaw.
Ngúnit makirót ang áking sákong.
Ay! Dumalaga kong oras!
Lampás bálag ang lundág mo
at kíta ang lángit!
Sumisírko kang lintík,
warìng pá-luksóng tiník
sa hulagwáy
na kung isasálin
sa áking pandiníg
ay sumasábog na buntalàng
iníimpók sa balón ng karimlán.
Lupígin akó
sa mapúputî mong bintî at pigî.
Sikáran akó!
Pápulahín, mínsan pa, sa hiyâ
ang áking namúmutlâng mukhâ!
Alangáning mainís akó o márimárim, o sadyâng nása ákin lang ang kátangahán, kung hindî man pagkukúlang, sa mga banyágang wikà, ngúnit hindî ko mapígil ang saríling mapáhigikgík mulâ sa mga títik na malandî na’y warìng kináhig pa sa sahíg.
Alimbúkad: Epic poetry chimera walking the dream. Photo by Efecan Efe on Pexels.com
Sa síglo ng máykapángyaríhan, pakíwarì ng mga koméntarísta’y pinábilí ka lámang ng sukà sa tindáhan ni Áling Iskâ pagsápit ng halálan ng mga háyop, sumunód sa útos ng pámilya kung hindî man udyók ng pártido gáya sa luksóng tiník, ngúnit dáhil itó ang ikaápat na unós, sinalúbong ka ng bugsô ng ulán at tinangáy pagkáraán ng bahâ sanhî ng pagtáog ng mga táo. Sumigáw ka at humingî ng saklólo sa iyóng magúlang. Ngúnit rumáragasâ ang mga álon, sumísigáw ng kólektíbong himagsík at pagbabágo sa elektrónikong mundó, sumásalungá sa napípintóng repetisyón ng kasaysáyan, at sinamâmpálad kang íbalibág nang paúlit-úlit kung saán-saán at nabigông makaáhon gáya ng sisingháp-singháp na báboy. Patúloy na tumátaás ang túbig; humáhampás ang hángin. Kung tagapáyo mo si Worcester, maáarìng naníwalà ka rin sa sabí-sabíng ang tágbanwá, kapág nása bíngit ng búhay at kamatáyan, gaáno man kahúsay mangisdâ o mangáso o magpandáy ay haharáp sa bandáng hulí pápaloób sa órihinál na yúngib, maglálandás nang mag-isá sa paikíd na hagdán, mangángapâ mangángambá makikíramdám sa ibáng dimensiyón, gugúlong na niyóg kapág natalísod, dádausdós nang tulóy-tulóy kapág nádupílas, ngúnit babángon mulî gáya ng balîán makáraáng isaáyos ang linsád o baklîng butó, at maglálakád hanggáng makáratíng sa púsod ng karimlán. Hindî ka tágbanwá, at tátanggí sa gayóng tagurî, subálit maríriníg ang lagitík ng mga káhoy hábang naglíliyáb, maáamóy ang úsok na may samyô ng palisán mulâ sa parikít, at sa haráp ng sigâ ay búbulagâ ang hulagwáy ni Talíakud, ang dambúhalàng tagapág-alagà ng apóy na nása pagítan ng dalawáng tuód na walâng pagkáupós. “Nabúhay ka ba nang matuwíd?” tanóng ng hígante na ánimo’y gutóm na gutóm. Bágo ka pa makátugón ay sasabát ang tungáw mulâ sa iyóng kílay, at isásalaysáy ang makúlay mong kábatàan, halímbawà sa walâng kapárarákang alíwan. Higít na mapagtítiwalàan ang saksí ng bangkáy, gaáno man kaliít, áni Talíakud; at pápalárin ang kaluluwá mo’t magíging panátag sapagkát hindî na kailángan pang mágsinungalíng pára makáligtás sa lumálagabláb na paghúhukóm. Tinitígan mo si Talíakud—na higít ngayóng mapagdúda—at babasáhin niyá sa iyó ang listáhan ng mga pinasláng, ang súma-totál ng mga kulimbát, ang láwak ng kusinà ng sabwátan mulâng danáw hanggáng makáw, ang pagsásanlâ sa mga minahán, ang réduksíyonísmo sa sugálan at nárkotrápikísmo, ang kapábayâán at médyokridád na ikinúkublí sa ínstitusyónalisádong kápalalùan. Mapapágod si Talíakud sa habà ng lítanya lában sa iyóng urì, at warìng íbig ka nang pisâin. Yámang ikáw ang anák ng díktadúra, iiháwin ka hábang naróroón ngúnit himalâng hindî malulúsaw, sapagkát nariyán ang tungáw úpang magpátotoó at magíng últimong abogádo mo, gáya sa paniníwalàng wagás ang iyóng pagkatáo pagkasílang, walâng dúngis ng láyaw o hindî kailánman nakinábang sa pagmámalabís ng mga kalahì mo, at karápat-dápat sa iyó ang malálaking baláy, ang malaláwak na bukirín at gúbat, ang bénepísyo ng mga bángko at sandátahán, ang kasiyáhang walâng kapáris hábang malagíhay sa ngangà, ópyo, o álak. Magsínungalíng ay hindî birò, wikà ngâ, at ang tungáw, na tagapágbandilà ng iyóng katótohánan, ay magtátalúmpatì sa haráp ng Talíakud, tiwalàng-tiwalà na higít na matangkád siyá ngayón sa likód ng nilílitsóng ilusyón.
Alimbúkad: Epic poetry tsunami rocking the status quo. Photo by Scott Webb on Pexels.com
“Magugúnaw ang mundó, ngúnit lalagô pa ang négosyo!” Itó ang masakláp na birò na karaníwang ipinúpukól sa iyó ng mga dî-kakilála, at mapapáilíng ka na lámang na tíla nagdaáng multó hábang abalá sa trábaho. Hindî ka kailánman natínag, sapagkát sa iyóng pananáw, ang krématóryo ang pangwakás na pagtítiyák na ang katawáng taó ay magíging mumuntîng butó, na malímit putî ngúnit itím ang ilán kung mínsan, maráhil alinsúnod sa budhî at gátong, hanggáng magíng pínong alabók at isilíd sa úrna. Kapág may nagtanóng ng “Anó ang kaibhán ng dúyan sa libíngan?” ay sásagutín mo ng malutóng na “Walâ po!” sakâ ngingitî nang may pakikirámay sa sinúmang mapág-usisà o nagdádalámhatì. Kumíta na sa takílya ang asuwáng, zómbi, at drákula; at pára sa iyó’y ni walâng kurót ang mga itó úpang sindakín ka, túlad maráhil ng nadamá ni Baudelaire hábang nagbábasá ng mga walâng latóy na akdâng diyabóliko. Kumakáyod ka nang masiglá dáhil mahál at pinaháhalagahán ang tungkúlin; at kung matigátig ka man dáhil sa awà ay maráhil násulyapán mo sa bintanàng salamín ang mga náulilà na lumúluhà o humáhagulgól, at likás ang mágmalasákit, hábang ipinapások ang bangkáy sa kórtina ng apóy. Walâng dápat ikáhindík sa kamatáyan, sábi ngâ ni Epictetus, o kung hindî’y ibá ang magíging pagságap díto ni Socrates bágo lagukín ang láson, o ni Rizal bágo isátulâ ang pahimakás sa kolonísasyón. Panátag ka dáhil matagál nang tinanggáp ng loób mo na bahagì ang pagwáwakás úpang umandár ang síklo ng búhay, túlad ng paghíhiwaláy ng ípa at bigás nang sumílang ang sináing; o kayâ’y pára sa kaluwágan ng sangkátaúhan sa gitnâ ng digmâan at pándemya. Kung mabábagábag ka pa, maráhil sisikíp ang mga mórge, mababálam ang négosyo, at tataás ang implasyón kasabáy ng pátong-pátong na ataúl. Sapagkát natítigátig ka hindî dáhil sa multó ng bangkáy, o sa guníguníng lagím na dáratíng, o sa násaksiháng madugông pangyayári, bagkús sa tagláy na mga pananáw hinggil doon, kung híhiramín ang dilà ng pílosópo. Madalîng maninghál o manísi o manlibak, wikà ngâ, kung walâ kang alám sa tinamóng kamalásan ng bangkáy na buông íngat na pinagsísilbihán ng krématóryo ngayón; at kung sakalì’t may alám ka ngâ, maráhil ay itútuwíd ang saríli at hihingî pa ng paúmanhín sa sinúmang naságasàan ng iyóng dilà at préhuwisyó. At kung ganáp nang natamó ang karunúngan hinggíl sa pag-íral, walâ kang sísisíhin o sísinghalán o lílibakín, nang lantáran o palihím, káhit tumingín mulî sa salamín. Umuwî ka man sa báhay ay magaán ang pakíramdám; sapagkát pára sa iyó’y trábaho ang lahát—na marangál at propésyonál kung tútuusín—at dápat lámang na nakápuwésto sa isáng tumpák na pagságap, sa angkóp na pagsípat.
Alimbúkad: Epic rumbling poetry in search of humanity. Photo by Pavel Danilyuk on Pexels.com
Lahát ng hinahánap mo’y títingalâín, gáya ng mga Madánika, na sa pagkakátaóng itó’y malayà mong tawáging Buláwang Talampád ng Butúan. Ápatnapû’t dalawáng binibíni, ánimo’y mga kabanatà siláng magkakátaníkalâ sa Chennakeshava, makapígil-hiningá ang elegánsiyá at umaápaw ang grásya, ngúnit hindî kailánman magtátangkâng uliítin ang saríli. Ipinágkaít ng díksiyonáryo ang mga páng-urì pára sa kaniláng urì, at áakalàin mong lahát silá’y diyósa sa báwat antás ng luwálhatì. Malantík na balakáng, anó’t tíla iniúkit sa lambák! Balantók na kílay, hindî ba iyón ang manipís na bahágsúbay pagkáraáng umulán? Mapípintóg na súso, walâng ipinágkaibá sa mga maníbaláng na pakwán! Mapápatdâ ka sa síning ng mga bató—may kémistri ng mga pabangó—na matápos pagpalàin ng mga éskultor at ilipád umanó ng vímana, ay warìng gumagalaw hábang umáandár ang iyóng pagtanáw. Malagô man o manipís ang buhók, lahát silá’y magtátakdâ ng pamantáyan sa mga párlor at salón, halímbawà sa mga tirintás na umaálon, o sa elegánteng gupít o húbog na magtátampók sa simetríya ng mukhâ at katawán. Anóng áwit ang sumisílang sa kaniláng bibíg? Anóng músika ang nagpapakémbot sa mga hulagwáy? Hindî nilá kailángan ang sérbisyo ng gáya niná Pitoy Moreno at Michael Cinco: Mga damít nilá’y warìng makálupàng bigkís na likhâ ng batikáng pandáy gintô, at kung nagkátaón mang kláro at manipís ay pára itanghál ang lastág na díbina’t karnál na alindóg. Náriníg mo ba ang kalansíng ng kaniláng mga bitík at híkaw? Nápansín mo ba ang súkat ng ilóng at kukó? Huwág itanóng kung gaáno kabigát ang kaniláng mga kuwintás o púlseras, at kung bákit kay liliít ng kaniláng mga alálay. Káhit isá kang prínsipe, luluhód ka sa kaniláng harapán úpang halikán ang kaniláng talampákan, sakâ idádampî sa noó ang kumíkináng na bítsiya. Hábang lumaláon, matutúlad ka sa isáng pílyong matsíng na humihíla ng tápis na sári, at lálagabóg na tamból ang pusò sakâ mapópoót ang tarúgo. Lapástangánin silá’t may alakdáng hahárang sa iyóng sungayáng bálak. Birùin silá, at lilipád ang mga palasó o magsasáulupóng ang lúbid o sásagutín ka ng bayáwak at lóro. Nása kanilá ang kariktáng líhim na kaíinggitán o sásambahín, at mangálay man ang iyóng bátok sa katítingalâ, mapápaíbig ka sa kanilá gáya ng pag-íbig mo sa iyóng músa. Hanápin mo’y lalòng umíiláp, at matagpûan man ay sadyâng kumákawalâ. Huwág siláng itúring na palámutî ng iyóng témplo’t pananálig. Huwág siláng itúring na trópeo úpang iráos ang iyóng líbog at lunggatî. Humíhingá silá, umiíral sa papél na silá lámang ang makagáganáp, at patúloy na umiíbig, lumípas man ang kung iláng mílenyo. Hindî silá yayáo hanggá’t may isáng tumútulâ—gáya ng túnay na trobadór káhit pa tomadór—na ipágdiríwang nilá sa éxtasis ng makukúlay na mísil at kuwítis.
Alimbúkad: Epic fluid poetry beyond Filipinas. Photo by Pixabay on Pexels.com
Hálos mamúwalán ng lupà ang nakápahilíg na ántigong abrám sa hardín ng mga rosál at santán—íbig mágsalitâ bágo tulúyang bawìan ng estétikang hiningá sa tabí ng babáeng kagampán at nakáupô sa batúmbuháy at naghíhintáy bagá sa káwal na bána—samantálang nanunúngaw sa ipuípo ng mga lamók ang matandâng bubúli na walâng tínag at nakátingalâ doón sa bungangà na warì bang hinúhulàan ang ambón at bahâ. Ngúnit ipagkakánulô ng umágang sínag mulâng kaliwâ pa-kanán, na tagláy ang hágod na malamyós, mapáglarô, magaán, bukód sa may matitingkád na kúlay pástoral, ang anumáng madilím na pángitáin at sényales ng lungkót. Maráhil naságap din itó ni Camille Pissarro at naigúhit na éhersísyo sa kaniyáng kuwadérno, ngúnit nang isínasálin na niyá ang tagpô sa kámbas, walâng anó-anó’y umulán ng mga bála, bumagsák na párang bulalákaw ang mga éropláno’t bómba, lumúkob ang maitím na úsok, lumúsob ang mga tangké ng hukbó at hálos lipúlin ang lahát ng makítang aníno o hulagwáy, kayâ napilítan siyáng tumákas kung saán, dalá-dalá ang kaniyáng dî-natápos na píntura at ibá pang ináakalàng óbra máestra. Dáhil nagsawà na ang píntura ng pintór na magíng órdináryong píntura, at nábuwísit sa ikinákahóng kariktán sa púsod ng lagím, naisípan nitóng lumundág nang kusà mulâng kámbas túngong papél sa bisà ng íntersemyótikong hókus-pókus, na nagkátaóng isinúlat namán ng isáng makatàng Frances, págdaka’y isinálin sa sanlíbong wikà ng lupálop nang magkápakpák ang balità, at nang mabása isáng áraw ng pihíkang Tagálog sa wébsayt ng elektrónikong aklát na mukhâng néoimprésyonísta ay walâng pasíntabìng biniròng, “Tulâ, datapuwâ hindî magalíng!” Sumiglá biglâ ang hulagwáy nang mariníg ang gayóng puná, sapagkát nakapasá kahit paáno sa pagkámatulàin ang kaákuhán, at warìng nagkároón itó ng katwíran úpang magbíhis ng tésturang baság-baság na búbog o lámat sa padér, dumiín ang ipinátong na hágod na ánimo’y natuyông dugô mulâ sa anónimong bárbaro na itinápon sa hardín ng mga rosál at santán, dî-máipagkákailâng kagilá-gilalás ang panloób na tugmâang wagás at humáhagupít ang páhiwátig pagsápit sa pandiníg, hindî man yaón masakyán ng kóntemporáneong panánalinghagàng hinahábol ng, o tumatákas sa, kápahámakán. Nagpatúloy ang tránspormasyón ng tulâ nang higít sa únang bisyón ni Pissarro, nagpaláboy-láboy sa Kálye Líbertad, maláy na maláy sa pagkátimawà, hanggáng ang pagkámagalíng na tinágurîán ng mapánudyóng Tagálog ay warì bang nagíng katumbás ng prínsesang tinálikdán ang rangyâ at láyaw ng kaniyáng tradisyón, at nangibáng-báyan sa píling ng kabiyák—na ang pagmámahál ay hindî maáabót ng elegánteng pinsél o magárbong panulát.
Alimbúkad: Epic rolling poetry without borders. No to censorship. Yes to freedom. Yes to Poetry! Photo by W W on Pexels.com
Pinakámalungkót na poók ang Dakilàng Múseo, na nagtátagò ng mga sínaúnang gintông kinúlimbát mulâ sa isáng báyan pagkáraán ng mga digmâ at pananákop, hanggáng daláwin itó isáng gabí ni Arsène Lupin. Babángon ang pandáy gintô sa guníguní ng máginoóng mágnanákaw; at sa bungangà ng dulángan, magsisílabás ang mga kalúluwá na buô o wagás; sísikláb, líliyáb ang mga uysák at mag-íilík ng tumbága o pílak ang pandáy bákal, sakâ isásangág ang kataúhan nang matamó ang tumpák na kílatis o kináng. Maghúhuntáhan ang mga aníno, at sisiglá gáya sa pistá ang bulwágang silíd. Warìng sumbát, si Lupin na pinanónoód ang pandáy gintô ay ang pandáy ginto na idinúrugtóng kay Lupin at sa kaniyáng mga ugát, úpang dalhín kung saán ang kagilá-gilalás na yáman at makíta at ipágmalakí ng táumbáyan. Kukulô sa patótonáwa ang mga damdámin, gáya ng págnanása o pananághilì, at maiíwan sa bandáng hulí ang mistulà. Ang mistulà, na kisápmatáng dumaán sa kalkuládong paglantáy, ay babatákin at pípilipítin túlad ng katawán ng tulisán, ngúnit dáhil dalísay o hindî malúbay ay magbúbulóng sa pandáy úpang magsúbong na magpápatigás sa pútong, singsíng, kuwintás, híkaw, at púlseras na pawàng nakátanghál ngayón nang malayà sa mga éskaparáte. Báwat bagsák ng panalág ay kisláp sa balíntatáw ni Lupin. Mangíngiló siyá sa rítmo ng tukól at alat-át, gayúnman ay maaákit sa pagsásapó at pamáhid sa metál, at sa págkalupkóp ng mga batong kumíkisláp, sakâ sasáludo sa pámbihiràng pagbubúbo at paghihínang ng dísenyong angkóp lámang sa lahìng mithî ang, at nagpápanatíli ng, kásarinlán. At sa paánan ni Lupin, warìng hinípan ang alabók na mga onbít at lámok mulâ sa bangás na gulód. Hinágod niyá ng tingín ang mga aláhas, at pakíwarì niyá, siyá’y nakátuntóng sa karáy, o kayâ’y sinusúbok sa urìán. Tátalilís siyá, tatákas kung saán, at ang mga kalúluwáng nása kaniyáng súpot o búlsa ay magsisíhiyáw, kung hindî man magsisísayáw sa natamóng kalayàan, na warìng itó, áyon sa hulà ng mga pithó at kinúmpirmá ni Fray San Buenaventura, ang panahón ng mga balíkbáyan sa plánetang dihitál.
Alimbúkad: Epic fluid poetry beyond Filipinas. Photo by cottonbro on Pexels.com
Biníyayàan siyá ng talíno at lakás noóng úna pa man. Siyá, si Súpra Mario, ay hindî nág-aksayá ng sandalî sa paglíkom ng dúnong hinggíl sa sámot-sarìng bágay. Ásintádo ang kaniyáng pagsípat kung síno ang dápat makáibígan at kung síno ang kaáway na marápat ilibíng. Ginámit niyá ang dilà sa paghútok ng salitâ at diwà; náunawàan siyá ng marámi, hinangàan at ibínantáyog bílang tagapágligtás ng isáng lahì. Bílang tagapágtanggól, nagpakádalúbhasà siyá sa mga panukalàng dápat tupdín at labagín; sa mga patákarán at pámantáyang dápat higtán at págsumundán. Hanggáng isáng áraw, nakíta niyá ang saríli bílang isáng Punòng Batás, at ang lahát ng tumútol ay may katumbás na pagpápahírap at pagbítay.
Yugtô-yugtô ang batás ni Súpra Mario, gáya ng kaniyáng pág-iísip na ánimo’y láberínto. Nakátuklás siyá ng bára-bárang gintô, na dîumanó’y mulâ sa kulimbát at dugô ng mga digmâan, at kinásangkápan yaón para sa isáng grándeng lunggatî: ang magíng pinunòng makapágbubuô ng gahúm ng isáng bukód-tangìng lahì. Umímbénto siyá ng kásaysáyan, na ang punò’t dúlo’y ang wagás na pananaíg ng kaniyáng gunitâ sa maralitàng bansâ, at milyón-milyón ang kaniyáng nápaníwalà. Iniúkit ang kaniyáng pangálan sa páaralán, mónuménto, ospitál, at ístadyum; ipinágunitâ bílang taták ng lálawígan at kálye; ipinálagánap nang ganáp bílang ídeolohíya sa rádyo, diyáryo, at telébisyón na pawàng nag-uúlat ng málikhâing kábulàánan; ginawâng brand sa urì ng pabáhay, séguro, barò, tinápay, at tabáko. Mínsan, hinúbog ng mga taúhan ni Súpra Mario ang bundók pára magíng dambúhalàng bústo niyá at nang tingalâín ng mga abâng nílikhâ. Magíng ang siyéntipíkong pangálan ng háyop o haláman ay hinálaw sa kaniyáng ápelyído. Nagíng bíbliya ng kaniyáng mga tagásunód ang kalípunán ng kaniyáng talúmpatì, na umáni ng mga bayaráng palakpák. Nagpakálat siyá ng mga dékreto ng kabutíhang-ásal at dísiplína, ng kódigo ng págsampálatáya at pagkakáisá, ng kapásiyaháng higít sa kataás-taásang hukúman.
Mayáman si Súpra Mario, subálit hindî na niyá kailángan pang ipágmalakí dáhil ang kaniyáng kaának, kaibígan, at kapanálig ang tagápamanság niyón. Ang kakatwâ’y payák siyáng manamít, tumátanggí kung mínsan sa malaláyaw na kasayáhan, at mapagkákamálan pang ísang táo na túnay na mapág-íngat ng salapî. Huwág turíngan siyáng kurípot. Mapágbigáy siyá sa kaniyáng matátapát na kasanggá, at patútunáyan iyón ng mga négosyong pinágbahá-bahagì niyá sa kanilá. Hindî kailánman nagpáalípin si Súpra Mario sa gayúma ng salapî. Ginámit niyá ang salapî sa báwat paílalím, mabábagsík na pagtútunggalî. Binilí niyá ang dangál at pagkúkunwarî ng sinúmang mapágmataás at mababà; pinakyáw ang líhim ng panítik at kásaysáyan mulâ sa mga nagsúsunóg-kílay; hinámig ang halína ng kalákalán at alíwan na pináiíkot sa róleta ng kamúnduhán; nilágom ang dalúmat ng digmâ at kapatíran alínsúnod sa Trátado ng Abó; at isinilíd sa íisáng kilusán ang sarì-sarìng pananálig na makálupà’t seléstiyál. Mapágbigáy siyá , halímbawà’y naháhawì ang úlap sa pág-imbulóg ng éropláno’t hélikópter na nagpapáulán ng salapî kung may halálan. Nailálagdâ niyá ang pangálan sa mga salapîng papél, na tíla ba ságrado ang kaniyáng kaákuhán at káantás ng pagtáwag sa Maykapál. Higít sa lahát, makápagdídiktá si Súpra Mario kung anóng papél ang dápat gampanán ng sinúmang haháwak ng salapîng tagláy ang kaniyáng pangálan. Iyón, at walâ nang ibá pa, ang higít niyáng kinalúlugdán.
Sumingáw sa kataúhan ni Súpra Mario ang kapángyaríhan. Pára sa kaniyá, walâng silbí ang talíno kung walâng kasudlóng na lakás at ímpluwénsiya, gáya sa pámahalàán o líga ng mga nasyón. Bigô ang kagandáhan kung itó ay napúpuwérsang maísadlák sa pagpupúta. Malúlumpó ang makalángit na pananálig kung isásantabí ang éspada, gárote, at íngkisisyón. Hindî kataká-takáng pahálagahán ni Súpra Mario ang kapángyaríhan, ang kapángyaríhang nagháhalò ang kaísipáng díbino’t karnál, ang kapángyaríhang nakapáglalagós sa bángko’t katedrál, ang kapángyaríhang sopístikádo at únibérsal—na ang tagláy na pangálan ay walâng ibá kundî: Súpra Mario.
Gayúnman, sumápit sa sukdúlan ang hanggáhan ni Súpra Mario. Hindî nakáya ng kaniyáng atáy na ilabás ang lahát ng poót at pagkámalikhâin. Kumúnat ang kaniyáng pusò at kinákailángan niyáng mághagiláp ng bukál ng pag-íral, káhit pa mulâ sa Bundók Bakúlaw . Dinapûan siyá ng pagkahílo sa áraw-áraw na paghábol sa itátakdâng pananaíg ng reló. Ni hindî siyá makátagál tumayô sa gitnâ ng liwaywáy sa kabilâ ng dámi ng doktór; at ang edád niyáng higít sa kaláhatìng síglo ay sumísigáw na “Tamà na, mágpahingá ka na!” Batíd nakáraráming mamámayán na mahinà na ang pangángatawán ni Súpra Mario. Marupók na ang kaniyáng mga túhod; nalalágas ang mga buhók na de-pomáda; at ang úten na dáting ginámit sa pakikipágpataásan ng ihì ay hiráp na hiráp ngayóng makapágpasírit ng ihì káhit punô ng líkido ang kaniyáng pantóg.
Sabíhin na ang lahát ng kahinàang pisikál ni Súpra Mario. Uyamín siyá at ipáhiyâ, halímbawà sa mga nanggagálaíting póster at démostrasyón. Ngúnit sa sandalîng bigkasín ni Súpra Mario ang mántra ng kapángyaríhan, manánaíg siyáng kapuwà katútubò at pándaigdíg, kasíngtigás ng siyám na púlgadang tarugò na umúukilkíl sa kaloób-loóban ng bansâ. Ipamúmudmód niyá, áyon sa paníwalà, sa mga dukhâng kababáyan ang lahát ng kaniyáng yámang natípon noóng nagdaáng panahón; ibúbunyág ang líhim ng mga pagtátaksíl, pag-áaklás, at pagsunód, at ang mga sabwátang mabíbigông ilaráwan ng Hollywood. Iisá ang dáhil: Si Súpra Mario at ang Kapángyaríhan ay iisá, ang lahát ng nakápalígid sa kaniyá mulâng pinakámatálik na kámag-ának hanggáng pinakámalayòng mamámayáng sákop ay tutà, tutà, tutà! Napapáhagikgík si Súpra Mario káhit alám niyáng nása bíngit siyá ng kamatáyan at búhay. Siyá ang Dakilàng Áso, ang Áso ng mga Áso, at handâ niyáng paníndigán ang lahát, iháwin man siyá at ipulútan sa malílikót na kúwentong-bárbero, na gáya nitó.
Alimbúkad: Epic silence poetry revolution from Filipinas. Photo by Pixabay on Pexels.com
Walâ akóng alám nang pumások sa daigdíg mo. Itím na kalawákan, sa únang málas ko, at bágay lámang na magíng lundúyan ng tákot o pangambá. Lumapág sa áking harapán ang pitúndaáng páhina ng kasundûan, na may erudisyón ng konstitusyón at pinálamutîán ng rómanisádong kaligrapíya, at kung itó ang daán sa áking hinahánap, ang págsang-áyon ko sa wikà mo ang pahintúlot úpang íwan ko ang daigdíg ko.
“Isá kang número ng télepóno sa mégalungsód ng sulátroníko,” wikà mo sa ákin, “na ang séguridád ay nakásalálay sa banság, kóntrasényas, at mánsanas.”
2
Ang daigdíg ko, kung itó man ay karápat-dápat tawáging daigdíg, ang sinúsuóng kong sunóg na báryo, humáhalíhaw na gúbat, o dugûáng baybáyin ng mga sugatáng réfuhiyádo. Kung hindi ka makáaása ng katarúngan o makagágantí sa pagháwak ng baríl pagsíping sa lupâín, hindî ba sapát ang mág-imbénto ng mga títik at bantás bilang pangwakás na kápit sa patalím?
“Ang daigdíg ang pananálig,” itútugón mo, at dumapò sa ákin ang nakapánginginíg na lamíg.
3
Akó ang álter égo na may káratula sa úlo. Hindî mo sásabíhin iyán, ngúnit ipagpápalagáy kong kalugód-lugód sa gáya kong tátangá-tangá—matagpûán lang ang áking músa. Hanggang mariníg ko ang ánimo’y matipunông tínig ni Schiller, na sabóg na sabóg sa máalinsángang bar, hábang kaúsap warì ang kahawíg ni Rizal: “Kapág nagíng mekánikal ang andár ng útak, pusò, at kamáy, bumabángon ang panítikán úpang salúngahín ang kamángmangán!”
Binálikán ko ang mga boradór kong tulâ, sakâ nawikà: “Sinaíd akó ng músa kong lumúluhà. . . .”
4
Báwat hakbáng ko’y may bakás, na hinahámig ng landás, na nagsásangá ng laksâng landás, na párang laberíntong nagpapáalíngawngáw ng úngol ng Minotáwro, nagsísiyásat ng malúlusóg na katawán, at kung itó ang dakilàng sápot, na sumúsubaybáy at nakíkiníg, hindî na akó magtátaká kung bákit sinásalúbong akó ng mga tínderang naglálakô ng bágong kamiséta, úsong patalím, éksotíkong úlam, antígong dókuménto, at bámpirang sex.
Téka, tumunóg na namán ang nótipíkasyón sa sélfon ko.
5
Ang landás ay nétwork ng mga landás, nag-íimbák ng áking mga dinálaw, sinípat, ginalúgad, nagtátagò ng áking láyaw o hílig o mukhâ, nagtátalâ ng panahón na hindî mabúburá kailánman. Pámbihiràng gunitâ, ngúnit hindî ko mabábalikán, sapagkát pára lámang sa mga síndikáto ng négosyo na nagpápatakbó sa pábrika ng mga politíko at digmâan.
O iyón ay guníguní ko lámang.
6
Ártipisyál na talínong kagilá-gilalás, ikáw ang lágom at lumalágom bátay sa palá-palapág na dátos at hinuhà, kisápmatá kung humánap ng bútas o padrón, bumábalangkás ng saríling kontéksto mulâ sa sámot-sarìng hulagwáy, tunóg, at téksto, nagbúbunyág ng prótokol at tagûán, at kung batíd ngâ ang kasaysáyan ko ay maráhil itátanghál ang líbo-líbong vídeo at rétrato para lantakán ng bilyón-bilyóng táo.
7
Kung nása iyó ang kasaysáyan ko, bákit hindî maáarìng mapasákamáy ko? At itútugón mo: Kung tamà ang présyo.
Sakâ sumagì sa áking ísip na kailángan ko ang kríptopíso na katumbás ng tatlúndaáng líbong báka, ánim na raáng éktarya ng pinyá, isáng bilyóng báriles ng krúdo, at umaápaw na matáng-túbig mulâng Capul hanggáng Acapulco.
8
Ang músa ko, kung makikíta mo, ay hindi tulâ. Walâ siyá sa imbákan ng datós at panahón, ngúnit malayà mong isíping siyá’y úsok, mulâ man sa séniséra o Bulkáng Magayón.
Na hindî kailánman mananákaw sa ákin, ni maítatánan ninuman.
9
Isáng príbiléhiyó ang pahirápan ang trabáho ng mga kóntratísta at éspiya, at pagmámalabís ang masindák pa sa Batás Militár at kúdeta. Parang nariníg ko na iyán kay Snowden, hábang kinákalág ang kódigo at binúbuklát ang mápa ng síberpulísya.
10
Ikáw ang hináharáp ng áking aníno—lílikhâin bálang áraw nang higít na mababà sa ákin—isáng álter égo na magsísilbí sa ákin na párang alípin. Nakásasawà rin ang magíng lahók ng kompútadór, at pasúnurín ng mákina na tíla naglúluwâ ng mga séda at téla.
Panahón nang dumámi nang dumámi akó, akó na handâng tumalpák sa elektrónikong bayánihán at itíwarík ang mundóng kinalákal—pára sa hináharáp na múltibérso ng pagkatáo. O kung hindî’y nagkakámalî akó. Na manánatíling Réfuhiyádo ÁlfaSígno.
Alimbúkad: Epic unreal poetry tsunami rocking the world. No to censorship. No to state-sponsored cyber attacks. Yes to freedom. Yes to Poetry! Photo by Soumil Kumar on Pexels.com
“Ang kuwintás na háwak mo,” sásambitín sa iyó ni Francisco Roca, ang máalamát na kúra na mahílig dumakò sa bambáng, “iyán ba ay yarì sa mga butó ng dúgong?” Mapapáilíng ka, at kúkuyumín ang mga bútil. Mabábalisá ka sa tanóng, kung nagdárasál páloób sa saríli at hindî pálabás sa kaligíran; at káhit ikáw ay hindî matátandâan kung bákit nása iyóng pálad ang kung anóng bágay. “Palitán mo na iyáng háwak mo!” Sakâ iníabót niyá ang kay putîng rósaryo, na yarì sa mga butó, na áyon sa kúra’y katumbás ng dalawáng súpot ng dúkado. Warìng tinamàan ka ng sibát na lumálagós sa bátok o tiyán, ni walâng maítugón, hanggáng pumások sa pandiníg ang atúngal kung saán na makabúbulábog sa buhángin ng tangwáy. “Nakápipígil,” sambít pa ng kúra, “ang mga dinúrog na butó sa matindíng pagdúrugô. . . .” Tatangó ka na lámang, na párang siyá ang iyóng pinágpalàng médiko, at lalangóy sa iyóng guníguní ang isáng sírena, hanggáng gisíngin ka ng tapík sa balíkat. Iuúnat mo ang mga butó, at kikirót ang iyóng balágat at síngit. “Saán ka ba nágmulâ, ginoó?” Sásagutín mo siyá sa kumpás ng mga kamáy, at ang nangungúsap mong kílay at pamúmutlâ ay tútumbasán niya ng ibá pang salaysáy. “Isáng áraw, may Indiyó akóng nakíta na naghíhintáy ng dúgong,” aniyá nang maráhan, “doón sa gílid ng ílog.” Ikáw na kaniyáng kaharáp ay warìng lutáng na lutáng makáraáng itilápon ng buhawì, ngúnit magpápatúloy ang kúra sa kaniyáng íbig ibída. “Tuwíng hápon, nátuklasán ko, umaáhon ang dúgong sa pampáng, ang diyábolíkong nilaláng na may malalakíng súso ng dalaga, pára makípagtálik sa Indiyó!” Mapápangísi ang kúra, at ikáw na tumátanáw sa kaniyá ay tátamàan ng hindík at suklám. “Maniníwalà ka ba, ginoó, na ánim na buwán siláng nagsisíping? Kung hindî pa mangúngumpisál ang laláki, pagkáraáng hipùin ng Diyós ang kaniyáng pusò, parého siláng mahuhúlog sa ímpiyérno!” Hindî mo maáarók ang winikà ng kúra, ngúnit titiím sa iyó ang kaniyáng mga salitâ. “Kasínglakí ng gúya ang dúgong,” may pagmamáyabáng nitóng bigkás, “at ang lamán ay may lása ng tadyáng ng báka!” Mapapáluhà ka na lámang, at sa yungíb ng iyóng ulirát ay aáhon ang iyóng músa, na may kung anóng súgat sa dibdíb, hábang kuyóm mo nang mahigpít ang mga bútil ng kaniyáng alaála. “Huwág kang lalápit sa pampáng,” páyo ng kúra, “baká akítin ka ng dúgong at hindî na mulî pang makíta. . . .”
Alimbúkad: Epic unreal poetry challenging the status quo. Yes to freedom. Yes to humanity. Photo by Pixabay on Pexels.com
Sa isáng nabínbing pélikúlang tátampukán ni Tony Falcon, minálas umánong putúlin ang éksena ng kaniyáng kalában, ang dóble-kárang áhenteng nasukól at isínakdál sa kásong pagtátaksíl sa báyan at síndikáto. Ang éksena, na kinúkutyâng hinangò sa Ságradong Bódabil, ay higít na angkóp sána pára kay Agent X-44, ngúnit natátalísod siyá sa pagbigkás ng bérso, kayâ minabúting ipása ng direktór sa kung sínong kasabwát ng síndikáto ang sigáw ng págsalungát:
Aniyá sa ákin: sabunútan man akó hanggáng lumitáw ang ánit,
Hindî ko ibúbunyág sa iyó ang áking pángalan at págkatáo,
Malíban kung sadyâng púpukpukín mo ang úlo ko nang sanlíbong úlit!
Ang bérso, na mulâ sa anónimong traduktór, ay matutúlog nang iláng dékada, hanggáng mulîng sipìín at lumitáw na epígrape sa tulâ ng isáng rétirádong alagád ng batás. Magkakároón ng bintanà ang nasábing tulâ, at kung ikáw si Beatrice, mahihímok kang ibunyág ang isáng líham na nakaípit sa aklát na Divina Commedia at karápat-dápat, sa pakíwarì ng músa, na gawíng désklasípikádong dókuménto ang pahábol na talâ ng líham:
Kopyadór
Nagtítimplá ng kapé ang gabí, at papálapít ang mga yabág
na warìng nagpápahatíd:
“Ang espíya ay umíindák sa mga títik,
umíindák paloób sa páaralán, at dumudúkot
ng líbong ísip, bágo tumulóy sa paléngke ng mga baít!”
Walâ, walâ na akóng mukhâ sa inagáwan ng kálinangán.
Ang iniháing kapé ng karimlán at nása áking tabí
ay tumatápak sa talaksán ng mga péryodíko.
“Ang espíya ay íbig matúlog sa áking kandúngan.”
At naglahò biglâ ang áking aníno at kasaysáyan. . .
Nilagók ko ang gabí, ngúnit hindî maúbos ang kapé sa tabí,
at akó’y napáigtád:
“Ang espíya ko’y sumásayáw sa mga salitâ, áraw-áraw
nagbábalità pa-símoy, at naglúluwás ng mga ísip,
at umáangkát kung saán ng pérya bílang áking kapalít.”
Nagtítimplá ng gabí ang áking kapé, at pabigát
nang pabigát hábang lumaláon ang áking mga pilík,
at ang lumálakí, binibílog kong úlo’y
íbig saluhín ng mga únan at mabábangóng salapî.
“Walâng panagínip ang gabí,” ang espíya na nagkákapé
ay patúloy na nagsayáw
nagsayáw nang nagsayáw sa sáliw ng reggae at jazz
upang makíta sa wakás
ang sarili.
At naliyó akó, at nahúlog sa kaniyáng alindóg at sayáw
hábang pápalapít ang mga yabág at saklólong
humíhiyáw. . . .
Magíging panátiko ka sa pelíkula hanggáng lumabò ang mga matá. At kung palárin ka mang magíng artísta o direktór, matútuklásan mo, gáya ni Tony Falcon, ang líhim ng traduktór sa mga kopyadór.
Alimbúkad: Epic poetry transmutation engaging the world. Photo by cottonbro on Pexels.com
Magsásawà ka sa mahabàng páliwánag isáng áraw, panínindigán ang semántika ng punòngbáyan, at ang mga katótohánan ng bundók, gáya ng topógrapíya at paraán ng pagbagtas nito, ay isasálin mo sa wikà at dískurso ng nunò sa punsó. Séryoso ka man o nagbíbirô, kung gaáno katatás ang wikà (at kung gaáno kabúlas ang dískurso) sa pagítan ng mga tagaytáy at lambák na pinagdúrugtóng ng sopístikádong taytáy o túnel ay káyang punggukín ng pagkálagót ng pásensíya at pagmámadalî. Ang punsó ang úbod ng páliwánag sa mabúbuông túmbasang alamát at aghám mulâ sa dambúhalàng hulagwáy ng gúbat, na ang kalíwanágan at ang pagkáhinóg ay sukát na sukát. Maráhil nakíta mo rin na ang pananáw pápasók at pálabás sa bundók—mulâng itaás hanggang ibabâ, o kayâ’y páikót sa ápat na pánig nitó—ay hinangò kung hindî man hinálaw lámang sa isáng umbók ng lúad na ang nilálamán ay malíliksíng ánay at hantík. Lahát ng tinátanáw mo’t sinúsubáybayán hinggíl sa bundók ay inákalà mong kasímpayák kung paáno búbungkalín o pápatágin ang punsó, kung ipagpápalagáy na walâ nang hiníhingîng páliwánag pa sa húsay ng minímalístang pagdulóg. Mag-íimbénto ka ng mga tagurî, halímbawà, “plántita de cásino,” o kaya’y “heodésikong intérbensiyón,” pára higít na magíng kapaní-paníwalà ang lénte ng pangángapâ. Maráhil, ang túlin ng paglágom ay likás sa iyó nang maílahók ang lahát sa réseta o téksbuk ng pagsákop. Hiníhingî ng daigdíg mo ang madalî at payák; at dáhil sawâng-sawâ ka na sa kílométrikong talákay, o sa mahabâng pórmula sa matématíka at ebólusyón, ng iyóng mga tagapáyo ay nanaísin mong manahímik sa hindík at mágtiwalà ang públiko sa iyó, kapág may kung sínong dinádampót, binúbugbóg, tinótokháng sa ngálan ng séguridád at kapáyapàán—walâ man siyáng kamuwáng-muwáng sa iyó.
Alimbúkad: Epic subterranean poetry beyond borders. Photo by Ian Beckley on Pexels.com
Pananálig na bumíbiyák sa Salitâ, isá ka nga bang itinálagáng anák ng maykapál, pumapások sa putól na kálye ng mga kúwarta o kahón, handâng lumantád sa telébisyón at tumálikod sa tatlóng dímensiyóng manióbra na hirám warì sa grápikong fórmat ni Pépe Pimentél o Pépe Oysón? Kasímpayák ka ng mga kúwento hinggíl kiná Pépe at Pilár, at nangangáral na párang anótadór ng ságradong aklát, nagbúbukás ng Málparáiso at nagpipínid ng pagkáparoól ni Adán sa sinaúnang daán. Humuhúgot ka sa síkolingguwístika ng pagsagíp ng anák na sumísigáw sa kaniyáng amá kung bákit itínabí siyá sa dalawáng mágnanákaw, maráhil sapagkát ang dúngis ay nabúbuô sa sinápupúnan, sumúsunód sa krúsada ng paglúpig at humahámig ng gintô, kamanyáng, at míra mulâ sa isáng milyóng sabsában, at kailángang dalisáyin pa ang sanlíbután sa kamatáyan. Bílang sampálatáya, ikáw na áming tiníngalâ at pinalákpakán ang pinágpalà na may pámbihiràng kamálayán, warìng sinásamyông dísimuládong alingásaw mulâ sa Pálasyo ng Malabánan, nagpapámudmód ng mga áyuda at kapátawarán, madulás magmatwíd káhit lubák-lubák at mapútik ang áming ísip, batíd ang dilà ng démonyo at ang pakakák ng anghél, nanínindák ng ímpiyérno o dísaster sa sínumang salungát, at pinánindigán ang aníno ng mga bentríloko at ásesíno ng Dagháng Digmâng Sumásaámin. Kung paáno naganáp ang pagtátalagá, ikáw at tangìng ikáw lámang ang nakáriníg ng pagtátalagá, ang nakádamá sa káharìán na isinátulâ rin ni Dante, ikínandóng ng amá pára angkinín ang kaniyáng luklúkan, ang nakábubúlag na luklúkan sa káharìáng putîng-putî gáya ng térnong damít at sápatos, na iparáratíng sa ámin sa pangakò ng sáko-sákong péra na párang gáling sa síndikáto ng dróga at itinákas na pag-ása ng lipì; o kung hindî’y magpapáhulà ka kung anó itóng lamán ng kahón, na kung hindî báhay o béntiladór o deláta ay bató ang líhim, batóng nagpakibúlon sa áming útak at loób, limáng líbo na’y nagíng bató pa, ang likhâ ng pagsunód nang tapát at paglundág sa bangín bílang ginháwang walâng káhalíli. Éstranghéro, kung ikáw nga ang itínalagáng anák ng maykapál, bákit mangángambá sakáli’t habúlin ng batás? Hindî ba mayroón ka ring dókuménto, gáya náming nabílog ang úlo at pumintóg ang pusón sa sabwátang wagás?
Alimbúkad: Epic unreal poetry uncorking the world. Photo by Pixabay on Pexels.com
Kung naríritó si Penélopé, na tókaya niyá, at naróroón namán sa ibáng pulô ang bána nitóng ábrodísta (na pamínsan-mínsan ang videokol), maráhil ay lúlustayín din niyá ang magdamág sa haráp ng pangablán, at maáalíw kapág náisálin sa inabél ang mga bundók, kidlát, at bayáwak. Ngúnit ang mórena klárang Penélopé’y warìng ngayón pa lámang nagsasánay ng langkít, makáraáng magsawà sa laptop at basì, at nagmámasíd sa lóla kung paáno nitó nilálapátan ng saysáy ang mga gílid ng téla. Malilímot ang pangúngulilà káhit sa payák na hábing dísenyo; at túlad ng ibá pang bágong saltá, daráan siyá sa paikíd, at maluwág na tátanggapín na káhit ang kaniyáng loób ay nagíng banyagà, makalípas ang iláng taón, sa mga ginágawâng fatáwil o shukyóng. Párang mga ugát na pinilípit, párang mga palasóng sinaló ng lúad ang kaniyáng pagkábahalà sa kaniyáng minámahál. Iláng digmâan at pándemya ang katumbás ng mga saplót? Matutúto rin maráhil siyá pagkáraán na lumikhâ ng kaniyáng saríling sinangád-ám, at ang matipunông katawán ng kaniyáng mahál na kung birùin ay si Lam-áng, ay isasálin niyá sa tinágtakhó, na nilálandás ang talampád sa anyô ng minátmatá. Sa tumpák na panahón, maisásaúlo niyá ang tinitíko na aákalàing payëw kung hindi man malá-áhas na lumitáw pagkáraáng mahawì ang úlop. Ngúnit tuwíng sasápit siyá sa yugtô ng pa-kháwa, ang sukdól ng galíng, warìng tumátanggí ang kaniyáng mga kamáy at ísip kung dapát itulóy ang lahát, at tuparín ang pangwakás na kan-áy. “Dalawáng taón ko na siyáng hindî nakikíta,” ibúbulóng ng babáe sa haráp ng pangablán. Hindî tutugón ang pangablán. Gayúnman, mabúbuô ang tápis o alampáy nang dî-ináasáhan; at isáng umága’y tatahól ang matatapát niyáng áso, nang mínsang malígaw ang dáyong nagháhanáp ng binakól na warì’y álaála ng nawáwalâng kabiyák.
Alimbúkad: Epic weaving poetry challenging the world. Photo by Agung Pandit Wiguna on Pexels.com
May éstruktúra ba ang halimúyak, na ipágpalagáy nang isáng síning na álkimístang paraán ng pagháhalò ng mídyum at ménsahe? Itanóng iyán kay Tápputi na nagsúsunóg ng kílay doón sa kaniyáng silíd na tíla lumulútang sa kay nipís, kay putîng úsok; o kayâ’y kay Vātsyāyana na marahil ay napúyat sa kabúbuklát ng mga páhina ng Gandhayukti, ngúnit sa pagkakátaóng itó, pagdamútan ang natítiráng úngguwénto bílang káhalíli ng muntîng sagót. Kung ikáw ang bulaklák o pilîng balakbák, ang datíng mo’y dápat sapát úpang makapágtabóy ng mápaniràng kulísap, ngúnit makápagpápaálab sa bulúgan sa loób ng kurál na tulò-láway sa mga inahíng báboy na nagpápalamíg sa putikán. Ang éstruktúra ng halimúyak ay hindî káwangis ng matátangkád na halígi o makákapál na padér, at hindî rin nakábukód na pálasyo o taníkalâ ng mga kúbo alinsúnod sa árkitéktoníkong pagdulóg, ngúnit may simetríya ng mga molékula, gáya sa hasmín o tagímunáw o sánke o kantútay, pinigâ at dinalísay mulâ sa mga talúlot at balát ang langís o alkohól na pawàng mabábatíd lámang ng ilóng at pupúkaw sa ulirát at guníguní, na pagkáraán ay makapágpapásiglá ng pitlág ng pulsó, makapágsisílang ng ngitî, hábang tahímik na nagtátagò sa likód ng taingá o kúwelyo. Párang nagtanóng ka sa tagòsilángan, at kailángan pang makíta ang subterráneong kalugúran bágo maníwalà sa kátotohánan. Ang kalugúran kung iúugnáy sa éstetíka, ang balanìng hihígop sa iyó nang magkároón ng saysáy ang mga tuldók, na magíging dî-halatâng línya sa parísukát o tatsulók, susúkat sa balantók ng habilóg o kulubót, nang gumaán ang loób at íbigin ka o umíbig, kung gaáno nagíng kaákit-ákit ang nasísinghót. Lumálampás sa tugmâ at súkat ang halimúyak, at nagtátanghál sa payák na paraán káhit hindî pang-éntabládo. Ngúnit gáano man kabilís tumawíd gáya ng símoy, mananátilì itó hindî dáhil dumáloy sa ilóng o pumások sa bagà o sikmurà. Nananátilìng língid ang salát o tunóg nito ngunit nakaháhalína, na pagdáka’y magíging kataúhan mo. Masalúbong mo man ang isáng kaibígan o kaáway, manánaghíli siyá sa iyóng kagandáhan, hindî dáhil ikáw ang kaúna-unáhang nágtimplá ng mga líkido doón sa láboratóryo. Malilímot niyá ang kaniyáng kasarìan, at malálangháp ka niyá sa iyóng kálastagán, siyá na tíla ngayón ka lámang nakíta, na pára sa iyó, itó ang kímikong réaksiyón na likhâ ng pabangó, pag-íbig, págkatáo.
Alimbúkad: Epic poetry hunger beyond Filipinas. Photo by Valeriia Miller on Pexels.com
Kumikítid, sumisikíp ang kinalálagyán mo, at gáya ng bágong sóneto ay kailángan ang éspasyo. Ginawâng ínmortal ni José García Villa, ang éspasyong itó ang katáhimíkan, ang alamís na walâng pagkapánis, gayúnman ay nakápagwíwikà sa haráya ng mga salitâng kung warìin ay tagabúlag sa hanggáhan ng páhina at típograpíya, isáng anyô ng malíkmatá sa pánig ng mga tútang lóyalísta pára bihísan ang émperadór ng kung anóng papúri at pang-urì, ang díbinong oradór na biníyayàan ng awtokrátikong tínig na lumálampás sa uliníg ng panahón pára ikámulágat ng madlâ. Ang éspasyo, na magtátakdâ ng lunán at sérye ng mga pangyayári, ang sisidláng tumátanggí sa siksík, liglíg, umaápaw, at nayáyamót sa mapágmagarà, mapágmataás na walâng kapáris. Tinátahî warì ang talínghagà nitó sa pamámagítan ng sálamángka ng mga pékeng sastréng búmebérso mulâng ibáyo hanggáng kabilâng báryo, ngúnit marúnong magpamálas ng bigát o lálim na hindî agád maáarók, halímbawà, ang aliwálas—na kay gaán sa pakíramdám—kapág bukás ang mga bintanà o ulirát. Kailángan ba ng isáng sutíl na ánghelíto na humáhagikgík pára mabatíd ang lastág at kagilá-gilalás? Ang éspasyo ang luwág sa préhuwisyó ng pagkákahón at kumákalás sa alusyón ni Hans Christian Andersen, ang panándalîng hintô sa élegansíya ng rítmo at tumbalík tugmâan, maáarìng gumágaralgál o pupugák-pugák subálit walâng pagkápagál, kusàng nakikipágsapálarán nang tíla tiwalág-sa-saríli o tiwalág-sa-daigdíg, at lábis ang katapátan sa pagsísinúngalíng úpang mapigâ ang katótohánan, lumilíkom sa natítiráng pásensíya ng mga nahiráti sa rómantíkong kariktán, nang magíng ganáp ang kabáliwán ng buông káharìán. Ang éspasyo, tawágin mang éterno ang kahúngkagán, ang lálakbayín mo, itúring ka mang sirâúlo.
Alimbúkad: Epic poetry silence in search of a muse. Photo by Ngoc Vuong on Pexels.com
Humíhintô ang daigdíg sa iyó, áking laráwan, at hindî ka diyós bagkús isáng ídolong pándagdág sa polusyón. Warìng nalilímot ng panahón ang pág-andár, alinsúnod sa íbig mo o ng potógrapo, at ang pórma ay isáng pórma, gáya ng tindíg, lundág, o ngitî, na mabíbigông maúlit, at kung ulítin man ay magíging huwárang pagtátaksíl. Laráwan sa Instagram, laráwan sa dingdíng, laráwan sa pitakà, laráwan sa tárpolin, laráwan kung saán-saán, ikáw ang laráwan ngúnit hindî manánatíling akó magpákailánman. Nang titígan kitá, at tumítig ka sa ákin, áko ay hindî na akó, bagamán kahawíg kitá, ngúnit ikáw ay nanánatíling ikáw. Nása laráwan ang kúlay, ang liwánag, ang ánggulo, ang síning, ang sandalî, at ang lahát ng itó ay humintô, sámantálang akó ay patúloy na gumágaláw hanggáng sa ináasáhang paglálahò sa dilím. Hindî akó ikáw, o áking laráwan! Kayâ kapág may nagsábing “Ang gúwapo mo sa laráwan!” akó ay hindî na ang nása laráwan, sapagkát akó ay ibáng-ibá na túlad ng tubigáng umaágos o plánetang umiínog. Anó ang kasaysáyan kung ipípirmí sa mga laráwan? Maráhil, itó ang talá-talaksáng iskrápbuk, na makapágdudúlot ng lugód o sindák, o paghangà o paglibák, ang ártsibo ng tagumpáy o libíngan ng panlúlupaypáy. Magpapáhiwátig ang mga laráwan sa wikàng maúunawàan ng mga matá na sumaságap pára sa ipinápalagáy na takbó ng mga susunód na pangyayári, at ang intérpretasyón ay láging nakásalálay sa mga saksí o nakakíta, at sabíhin nang may háwak ng kasaysáyan, bukód sa tagláy nitóng estétikang panlása. Ang laráwan, paáno itó tátakbó sa dískurso kung hindî ipapáliwánag ang yugtô nang sumílang itó? Hindî ba sapát ang pagigíng pérmanénte—na hindî nangangáilángan ng pagpápaláwig—yámang sadyâng ang pagigíng pérmanénte ang diwà ng laráwan? Mahúli sa ákto ay kagilá-gilalás, gáya ng bulkáng súmasábog o maringál na pagpípigíng, o kayâ’y líhim na pagtátagpô ng magkási, na hinintáy o dî-ináasáhan, ngúnit ang susunód na pángyayári ay durúgtungán ng kung anó-anóng katwíran mulâ sa sinúmang malikót ang guníguní at malikot ang dilà. Maipápalagáy na ang laráwan ay manipúlasyón pára hulíhin ang katótohánan o realidád, nang makapágbigáy ng tiyák na sagót mulâ sa úliúli ng mga hakà-hakà, at nang magíng éstatwa akó sa isáng gunitâ. Ang katótohánan, kung magíging laráwan, ay isáng kabúlaánan, sapagkát ang laráwan ay mapánghihímasúkan ng modipíkasyóng dihitál at téknikong sabwátan. Ang realidád, kung magíging laráwan, ay ibabátay sa máteryal na pángyayári, ngúnit ang realidád ay naibábalangkás sa ísip at isá ring laráwan, na kung manánatíli sa papél o isasálin sa pelíkula, ay hindî na ang órihínal. Humintô ang daigdíg sa iyó, áking laráwan. Huwág magtaká, kung ikáw ay íwan ng sinúmang íbig ang ngayón imbés na ang kahápon; o kayâ’y mulîng balík-balikán ng sinúmang sumásambá sa mga hulagwáy. Paúmanhín, áking laráwan, kung tumátanggí man akó magpáhanggá ngayón, na ikáw ay tingnán.
Alimbúkad: Epic swerving poetry questioning reality. Photo by Miray Bostancu0131 on Pexels.com
Laglág
Roberto T. Añonuevo
Mga dáhon ng talísay na iníhalò sa pútik
Ang pinakámadilím na gabí sa áking baníg.
Sing-itím maráhil ni Tapár nang mág-aníto
Bágo habúlin ng mga sibát si Fray Francisco.
Ngúnit dumádapò sa nilálagnát na ulirát
Ang Mapulón na hihílom sa súgat ng pálad.
Akalà ba ni Galileo'y pitóng asúl na babáe
Ang umíindák nang mágkasíning ang gabí?
Walâ akó ni téleskópyo; gayúnman ay ramdám
At tiyák ang landás sa mápa ng paralúman.
Naghíhintáy ang búkid sa mga magsasáka,
At ang tág-aráw ay nakalálangóng pag-ása.
Nakáhigâ akó’t dumílat ang pílat sa dibdíb,
Hábang sumasábog ang talà ng mga pag-íbig.
Alimbúkad: Epic freedom poetry in search of humanity. Photo by Pixabay on Pexels.com
Pitóng batàng kambíng ang nangíngináin ng mga damó doón sa tinátanáw mo, sámantálang nakábuká ang pangá ng báboy-damó. Maráhan kang naglakád nang nangángapâ, nangínginíg sa gináw. Sa únang pagkakátaón, walâ kang kapíling ngúnit nananálig na maráratíng ang isáng bituín. Págtingalâ mo, mga galamáy ni Fegeférafád ay tíla íbig kang yakápin, at nakaúmang ang balátik sa ilahás na hakbáng. Mayá-mayá’y isáng bulalákaw ang nagtangkâng pásiklabín ang kaingín. Nakabítin ang talàng batúgan sa balíkat ng bundók, at nang humiyáw ka sa lábis na pangungúlilà sa músang nagtampó at nagtagò sa dalawámpû’t ápat na talampád, bumalík sa iyó ang alíngawngáw ng pangaláng tumátampál na sakáy ng amíhan, úpang sa wakás ay ganáp kang mapúkaw. Pakíwarì mo, makásasaló ka ng Toróng at makápipígil ng bagyó.
Alimbúkad: Epic wave poetry beyond Filipinas. Photo by James Wheeler on Pexels.com
Tumatayô ang magandá sa karaníwan, at itó ang matátagpûan mo sa hátag ng mga kakáibá. Ang magandá ay mánggagáya, na hinúhuwád, halímbawà, ang húni ng sábukót sa angkíng melodíya, kákabitán ng palámutîng mga nóta, máglalarô sa pariralà, kóntrapúnto, at téma, maláy na maláy sa simetríya, ngúnit ang halígi ay karaníwan, túlad sa mga aralín ni Bach o ni Kasilag. Sapagkát batíd ang úbod ng itínakdâng normál, ang magandá kapág pumások sa pandiníg at pumitlág sa loób at ikínabít sa kung anóng pahiwátig o ugát, ay nagíging siyám na pusò ng harì, ang harìng iníwan ang kaniyáng kumíkináng na palásyo úpang tahakín ang dalawámpû’t ápat na báyan at harapín ang papáratíng na hukbó ng mga banyagang mándirigmâ. Maninímdim ang harì sa kaniyáng paglálakbáy, sakáy man ng benáwa o élepánte; maiísip ang lahát ng láyaw at líbog na tinálikdán maipágtanggól lámang ang lupàng sinilángan, ang ságradong pananálig, ang laksâ-laksâng mamámayán. Sa kaniyáng pángungúlilà sanhî ng malayòng paglálakbáy, ang harì’y susúlat ng mga áwit, halímbawà, kung paáno siyá natigátig at napáhangà sa liblíb na náyon na kung tawágin ay Súpladang Maramdámin. Ngúnit ililíhim niyá kung paáno siyá nagpáyong ng kalaság at dasál nang umulán ng kamandág mulâ sa mga sumpít at palasó, o nagtagò sa ilálim ng mésa sámantálang yumáyaníg ang lupà sa lagabóg ng mga katawáng bumuwál sa larángan, hábang ang kaniyáng matátapát, mabábangís na hukbó ng mandírigmâ ay sinásagupà ang himpílan ng mga gusgúsing kaáway. Lálaktawán niyá ang détalye hinggíl sa pagsúnog sa mga kamálig at kuból, o sa pagláson sa mga balón, o sa páglapastángan sa mga babáe. Nang magíng talaksán ang mga bangkáy at magíng alípin ang mga bíhag, magpúpulásan kung saán-saán ang mga sindák na kaáway, iíwan ang kaniláng mga sandáta at kagámitán, at ang harì ay púpuríhin ang tagumpáy ng kaniyáng mga hukbó na warìng pagbúbuhát ng saríling tróno. Magbábalík sa kaniyáng guníguní ang hárem sa pálasyo, at siyá’y gisíng na gisíng na tandáng pára sa bágong salpúkan. Ngúnit bágo pa man makáuwî, makatátanggáp siyá ng umuúsok na balità at igúgupò ng panlúlumò, maráhil dáhil sa inggít o paníbughô, kung bákit ang mga bíhag ay higít na napábantóg, at itínanghál pang bayáni doón sa kaniláng báyan. Tumátayô ang magandá sa karaníwan, at ang karaníwan, na hinúhuwád túlad nitó, ay may estétikang silbí sa ánggulo ng tatsulók na ídeolohíya-míto-kasaysáyan.
Alimbúkad: Epic unstoppable poetry beyond Filipinas. Photo by Gantas Vaiu010diulu0117nas on Pexels.com
Kuwento ng Puting Elepante
ni Roberto T. Añonuevo
Lublúban ng gadyâ ang áking galák,
sínlamíg ng liwaywáy sa Bundók Tumatángis.
Lalò akóng natútuwâ kung katabí ka,
ikáw na kapíling ko noón pa man sa Jáva.
Ngúnit nang yumáo ka at nagtúngo kung saán,
mga bakás ng paá sa tumigás na pútik
ang áking dalámhatì.
Kay dilím ng bundók sa gitnâ ng tag-aráw.
Mawawásak ko ang sampûng gúbat
makíta ka lámang.
Walâ akóng silbí pára sa bagínda,
káhit isáng handóg pa mulâ sa mahárlika.
At káhit siyá’y pípilìing pawalán akó
sa iláng, palayàin túlad ng alípin
bágo mabingí sa nakarírindí kong atúngal.
May isáng bagáning haharáp sa ákin,
mga matá niyá’y palasó, at pusò’y
pinandáy na kampílan—
sapagkát íbig niyáng magíng kabiyák
ang dalágang anák ng ráha,
at nang tumahán ang Bundók Tumatángis.
Ligáya ko ang sumápit sa píling mo.
Alimbúkad: Epic unreal poetry in search of humanity. Photo by Roger Brown on Pexels.com
Makáybakáy ng sinaúnang alamát, bákit nagbalík upang lipúlin sa galák ang mga kabatàan? Nangáwalâ silá sa mga lansángan, at naróroón maráhil kung saán kaniíg ang kompúter o sélfon. Ang kataká-taká, ikáw ang kaniláng hináhangàan, sinásambá. Isá ka sa mga inílahók sa léyendang pábulóso ng plánetang elektróniko, lumulútang sa kúlay at pándaigdíg ang urì, hinahágad ang sínumang masalúbong, nilálapà ang mga píntadong katawán at winawárat ang kaniláng gunitâ. Báwat sákop mo’y palá-palapág na íperrealidád, báwat tagumpáy mo’y ibáyong lakás at biláng na biláng. Ngúnit kapág hinánap ka ng ikapûng réenkárnasyón ni Agyú, ang ginigíliw mong kóntrapélo, ay lilikhâ ka ng sámot na dal-óg, at maglálahò ang aníno sa púsod ng yungíb úpang lumabás pagsápit ng gabí at mághapúnan ng naglálakwátsang pamílya. Pagkalípas ng iláng síglo, kung hindî man sampûng ségundo, kakarípas ka ng takbó at mayáyaníg ang Kasísang, at sa labís na úhaw ay lálagukín ang túbig mulâ sa mga bátis at talón. Malulúmbay ang buông báyan, sapagkát isasádulâ nitó ang panahón ng tagtuyót. Ang katakáwan at kásakimán ang magpapábigát ng iyóng pagkádambúhalà, hanggáng makáratíng kang pasúray-súray sa Alaníb. Maáamóy ni Agyú, ang bagáning mukhâng Taláandíg, ang íyong kabángisán, makikíta sa malayò sa túlong ng lumílipád na alimótan, at bílang tugón sa hinaíng ng mga táo, tutugísin ka niyá at mabíbigô kang makatákas. Masúsukól ka, gáya sa pélikúla, at mapípilítang humaráp sa tatlóng paraán ng tunggalîan. Úna, daraán ka sa antás ng parógtukáy, at gaáno ka man katangkád, mahihílo ka sa ipuípong bigwás o síkad na tíla sayáw sa libíngan. Dápat mong matutúhan kung paáno umílag, o sumalág ng humihíging na suntók at tadyák, at malayàng isíping tiniklíng ang lahát. Ikálawá, kapág nakaráos sa gayóng pagsúbok, sasápit ka sa antás ng panáhungóy, at doón ka matátaúhan kung bákit sa lupà lumálakás ang nakíkipágbunô. Gaáno ka man kalakás, kung hindî namán maliksí at maútak, ay matutúlad ka sa mga híganteng igínupò ni Tandáng Garimót, halimbáwa, sa pamámagítan ng lúbag-lubád. Ikatló, kung buháy ka pa, susuób ka sa antás ng pangayáw, makikipágpaligsáhan sa pagpapáulán ng mga palasó, o sa pagwasíwas ng ginuntíng at landág. Ngúnit dáhil ang kaharáp mo’y si Agyú, nakátakdâ kang maputlán ng dilà, na kapág ipínukól sa ílog ay magbábanyúhay na laksâng lintâ, na báwat isá’y katumbás ng katagâ na kapág nilíkom at isínaáyos ay makábubuô ng tulâ. Káhit ang ngangà mo sa lukbútan ay isasáboy sa hángin, at magíging káwan ng gutóm na gutóm na máya na íbig warìng tumakíp sa buông Maláybaláy. Mabubúhay si Agyú na ang magíging kapalít ay kríptopíso sa kríptobérso, pataás nang pataás ang halagá sa paléngke ng sapì at puhúnan, walâng pakundángan sa bángko sentrál o réntas ínternas, at handáng humalíli sa dolyár, rénminbí, o dinár. Makáybakáy ng pámbihiràng áwit, hindî magsásawà si Agyú na katáyin ka sa paúlit-úlit mong págbabalík.
Alimbúkad: Epic adventure poetry Filipinas challenging the world. Photo by KoolShooters on Pexels.com
Mulâ sa KaítaásanRoberto T. Añonuevo
Gumúlong ang dalawámpûng líbong ángud
pababâ sa lungsód, báwat isá’y may salaysáy
ng bagwís at ulán, walâng número at edád,
nagninílay maráhil sa kutób na tadhanà
ng pábrika ng mga úling, bangkô, o sangkálan.
Párang híram sa síning instalasyón ni Junyee—
mga butás na káhoy na inukà warì ng tamílok
o úwang, at may teléponíkong ménsahe
pára sa mga nawáwalâng tróso o kalabáw,
o pára sa mga adélantádong sálot at bagyó.
Anúng kababálaghán mulâ sa patáy na síglo!
Pagdaán ng helikópter mo, sisímoy ang hardín
na isáng libíngan o libángan ng kung sínong
bantulót pumások sa múseo o tanghálan.
Mag-uúsap sa líhim na wikà ang mga ángud.
Ngúnit higít na ínteresádo ka sa níkel at gintô.
At hindî mo maúnawàan ngayón kung bákit,
mínsan pa, bumúbuntót sa sinásakyán mo
ang mga ugát ng pagtútol, hinagpís, at poót.
Alimbúkad: Epic pink poetry vote for humanity. Photo by Lucas Pezeta on Pexels.com
Kapág may nagsábing “Ang dískurso hinggíl kay Charlie Chaplin ay isá talagáng pananáw na isinábalátkayô bílang pilósopo na isinábalátkayô bílang ístoryadór na isinábalátkayô bílang sosyólogo na isinábalátkayô bílang ártista na isinábalátkayô bílang Charlie Chaplin,” maníniwalà ka ba? Dápat bang mag-íngat o maníwalà sa mga pagsasábalátkayô? Si Chaplin sa rólyo-rólyong pelíkula ay táo ngúnit hindî túnay na táo na kung may pangálan man ay lumakíng hindî naríriníg ngúnit nakikíta. Si Chaplin, sa kaniyáng hényo (na mukhâng gágo), ay maáarìng may katangìan ng pilósopo ngúnit humáhantóng sa katángìan ng ístoryadór na humáhantóng sa katangìan ng sosyólogo na humáhantóng sa katangìan ng ártista na may katangìan ng pagká-Chaplin. Maáarìng ihakàng siyá’y sibúyas, na may sapín-sapíng balát, ngúnit dáhil sa pagsasábalátkayô, ang pagsípat sa sínematógrapíya ay pagsílang ng ísang pilósopo na ang karunúngan ay lumalálim dáhil sa pagninílay sa palí-palígid at bágay-bágay; at sa gayóng paraán ay kailángang gumanáp siyá bílang ístoryadór na nagtátalâ ng angkíng kasaysáyan at grápikong ídyoma pára sa madlâng manónoód. Maálam sa síngit at súlok ng nakáraán, bukód sa kapâdo ang kasálukúyan, makágaganáp pa siyáng sosyólogo na sumúsurì at nanghíhimások sa lipúnan; at úpang malubós itó’y kailángang pumapél din sa sukdúlang yugtô bílang aktór, ang ártista sa pinakámatáyog na pakáhulugán, si Chaplin na nilaláng ng kunwarì’y ibáng Chaplin, nang hindî ipatápon ng áwtoridád doón sa kalabóso o kayâ’y pugútan ng úlo ng mga bérdugo. Yámang ang pagigíng ártista ang penúltimang pagsasábalátkayô, si Chaplin na pumápapél na hindî na dáting Chaplin, kumbagá sa pag-anínaw ni Heráklitus, ay maáarìng sipátin na hindî bastá aktór bagkus sírkerong alagád ng síning, sa hánay ng ibá pa, ang umaárteng pilósopong gusgúsin at malungkútin ngúnit umaárte ding ístoryadór ng kaniyáng búhay na umaárteng sosyólogo na gulanít ang damít, warák ang sápatos, nakásombréro o nakátungkód, sa kabilâ ng pangyayáring walâng tókis at itím at putî ang pelíkula. Si Chaplin, alinsúnod sa bisyón ng iskripráyter at dírektor, ay hindî na ang oríhinál na táo bagkús ang walâng pangálang paláboy, óbrero, káwal, boksingéro, kargadór, préso, péryante, katúlong, pulúbi at kung síno-síno pa, nag-íibá ng silbí o gawâin ngúnit isáng táo na mulâ sa guníguní at kumíkilitî sa guníguní na kung ibabátay sa reálidád ay maáarìng totoó sa ísang poók subálit pósibleng lumitáw sa ibáng poók, o sa ibáng daigdíg, lálo kung isásaálang-álang ang paglagánap ng módernong makinasyón at pag-apúhap sa umánidád. Kung ísang pananáw si Chaplin, si Chaplin na últimong payáso na mahírap maíkahón ay hindî Éwropéo o Ásyano, bagkús maáarìng ang milyón-milyóng sawimpálad na tinátanggiháng pakinggán at untî-untîng nililípol sa ngálan ng negósyo, ang iníingúsan at pinagtátawanán dáhil sa préhuwisyó, ngúnit sa bandáng hulí’y iníiyakán, pinápalákpakán, dáhil sumásapól silá sa pusò, sumásapól sa noó, sumásapól sa pagkatáo. Totoó, ang dískurso kay Chaplin ay isáng pananáw; ngúnit dáhil sa kapaní-paníwalàng pagtátanghál ay maítutúring na taták Chaplin—na dápat husgahán sa pagigíng Charlie Chaplin—na gáya níto’y nagkúkunwâng tulâ ng kalbóng payáso na nagsísigâ para sa iyo, kung nanlálamíg ang mundó.
Alimbúkad: Epic raging poetry unmasking Filipino. Photo by James Frid on Pexels.com
Lumundág ang matsíng papasók sa mga matá ng paslít, at nanáhan sa útak na sariwà at muslák, at pagkáraán ay maliksíng lumípat úpang matúlog kung hindî man magpáhinóg sa sikmurà. Ang matsíng, gáya ng désklasípikádong dókuménto, ay magígisíng sa takdâng panahón úpang lumabás sa bibíg, at kung isasálin sa intérsemyótikong paraán ay maglálakád sa anyô ng isáng vlog, pupúkaw na agáhan bílang balità sa paléngke o telébisyón, at mulîng magbábalík sa gabí bílang lagnát magdamág hábang pápalapít nang pápalapít ang halálang pándaigdíg. Maáarìng ang matsíng ay máryonéta ng bentríloko, ngúnit hindî itó madalîng arukín. Ang matsíng ay tátanggíng umáming siyá’y matsíng. Alám niyá ang halagá ng gunitâ, ang gunitâ ng tadhanà, at káhit ang ídentidád, wikà ngâ, ay kay dalîng palitán kung may minánang kulimbát mulâ sa amá ng kasaysáyan. Ang matsíng ay higít sa pagkámatsíng. Titígan kung paáno itó máglambítin sa mga himaymáy úpang palámbutín ang pusò, magpalípat-lípat sa lápay, bató, at atáy na pawàng ipinúpuslít sa madilím na mérkado, at magpasábog ng akláha na mágpipínid sa pandiníg ng mga dumánas masikíl ang karápatáng umíral. Ang kaniyáng talíno’y kumákapál na balahíbo, at kung magwikà’y nabúburá sa talâsalitâan ang katagâng “túso.” Sa áparáto ng éstado, ang matsíng ay pósibleng magíng mapágkandíling anák ng isínumpâng díktador, at hihímok sa bágong álon ng mga lóyalísta, úpang ang díktador ay hindî na tawágin pang díktador bagkús últimong gahúm, nag-iíwan ng maalwáng pangakò ng bágong katipúnan pára sa bágong lipúnan, at úpang ang anák ay hindî na kutyâing púta, bagkús itúring na púto bumbóng na pamatáy-gútom sa píling ng umáasóng kapéng bárako. Mag-íngat sa matsíng. Báka ang binabása mo, gáya níto, ay isáng sálamángka, at magbúlid sa iyó sa ibáng pláneta.
Alimbúkad: Epic unreal poetry questioning reality. Photo by jorien Stel on Pexels.com
Nasalúbong ko mínsan ang ísang dilà, kumákawág-kawág, at sa rabáw nitó’y nakálimbág ang sándosénang nobéla, na isinálin sa sanlíbong wikà. Naísip ko ang pámparikít sa dapúgan at panáderyá, at kailángang mágmadalîng umuwî. Labás-mások sa bibíg, ang dilà’y hindî nagtátalúmpatì ngúnit naglálawáy ng pagkámatwíd, tiyák na tiyák sa saríli na tumpák at hindî tópak, na itó ang daigdíg, ang dakilà sa lahát ng salitâ, ang últimong halímbawà ng pagkathâ. Ináasáhan maráhil niyáng babatìin ko siyá káhit sa pagtátaás ng kílay o pagtátaás ng góra, subálit dáhil akó’y nagmámadalî, siyá’y gáya lámang ng nágdaráang símoy. Nang mágpatúloy akó sa paglálakád ay may kung anóng humampás sa ákin. “Bastós!” múwestra niyá, at mulî itóng naglawáy, naglawáy ng pinághalòng láson at pulút, at warì bang íbig niyáng akó’y yumukód gaya ng milyón-milyón niyáng tagásunód. Ang ináakalà kong bantóg, bákit ngayón ay poót na poót? Pinális ko sa ísip ang gayóng tanóng, nágpatúloy sa paglálakád hábang sumisípol-sípol pa sa mélodíya na síntunádo at kakatwâ. Hindî ko namaláyang may bumúbuntót sa ákin, at kung hindî pa sa sitsít ng palígid ay hindî mabábatíd na ang dilà ang humahábol sa ákin. Nagsípalakpák ang madlâ sa násaksihán, nagsípalakpák na kung itó man ay págkilála sa dilà, o sa ákin, ay hindî ko maúnawàan ni ináasám. May kung sínong nagtanghál ng plákard na “Mabúhay ang Dilà!” Umílaw náman sa elektrónikong bílbord ang “Abangán ang bágong nóbela—pamána ng óligarkíya at aklásan ng mása!” Umulán ng papúri; nanlamíg ang buô kong katawán. Nang ipinágpatúloy ko ang paglálakád ay humampás sa áking balíkat ang kung anóng mabigát na bágay at natigmák sa malagkít na líkido ang tísert ko. Paglingón ko’y tumambád ang dilà, ngúnit walâ akóng latóy pára sa kaniyáng mga akdâ. Naglakád mulî akó, at sa sandalîng iyón, naglakád nang pigtás ang mga taingá, at tumulâ-tulâ pa gáya ng uhúging batà. Ang dilà pagkáraán ay pára bang nagíng matandâng kalabáw, na anyông ngumángawâ nang mapúkaw ang ináantók na búkid. Walâ akóng taingá; at walâng panahón pára gawíng pamalít sa pandiníg ko ang dilà. Umáambón at magináw, at kailángan ng áking kalán ang gátong at parikít.
Alimbúkad: Epic poetry rant beyond Filipinas. Photo by Ekaterina on Pexels.com
Paáno mágrebisá ng panahón? Naísip din maráhil íyan ng mga alilà ng kasaysáyan—mag-íimbénto ng pabangó at katwíran pára sa pinág-aágawáng podér, magpápasúlak ng saráy-saráy na sabwátan, magpúpundár ng ibá-ibá ngúnit palakásang kapisánan, mag-íimbák ng mga bigás at armás upang agápan ang sakunâ o kamalásan. Kung manánatilìng tagasaló ay nakátakdâ kang magbiláng ng ataúl nang walâng kurót sa pusò, mamámanhíd ang págkatáo at tatalám ang panlása, magtitindíg ng négosyong katumbás ng dî-maliparáng uwák na sémentéryo, at sa wakás ay sumukò sa mga pangakò o pabatíd, gáya ng ang pandemyá’y hindî magíging Ikapûng Digmâang Pándaigdíg. Ang panahón, túlad ng iyóng músa, ay isáng éspasyo na mabibigô kang mapunûan, láging hungkág ngúnit gumágaláw, at párang isáng talâbabâ mulâ sa antígong téksto ng liblíb na páaralán:
Náglalágutúkan ang pangkát ng kakawáte,
nagsásagútan ng ánimo’y mga putók,
tinátangáy ng símoy ang mga butó—
nahuhúlog sa áking úlo ang taká-takaták.
Sa lílim ng mga dáhon, mapágkakámalán
ang anínong mulâ sa ilahás na gánid
o búhat sa tipák ng gumúlong na bató.
Kay habà ng tag-aráw, bágay na bágay
sa kulumpón ng mga líla-putîng talúlot,
nagháhandâ warì kung galisín ang bundók.
Pagdáka’y dumapò sa matíkas na sangá
ang húni ng mailáp na balíkasiyáw ,
paúlit-úlit biníbigkás ang iyóng pangálan.
Gumápang ang kilábot sa mga balahíbo,
at nawikà ko: Anák, haliká’t dumáko ríto.
Nagbabágo ang panahón, at binabágo ang panahón. Subúkin mong bagúhin ang tékstong itó, bílang éhersísyo, nang marámdamán kahit paáno, ang loób ng mga pinaláyas na táo.
Mga Talâ
[1] Ginamit ang “gánid” bilang panumbas sa tinaguriang “witch dog” o asong-gubat na sinasabing katutubo sa Filipinas.
[2] Tumutukoy ang “balíkasiyáw” sa isang uri ibon na katutubo sa Filipinas, at may siyentipikong pangalang Dicrurus balicassius.
Alimbúkad: Epic rumbling poetry Filipinas facing the world. Photo by Mikael Blomkvist on Pexels.com
Kapág pinálad kang makilála ang sápatéro, malilímot mo ang pangálan ngúnit hindî ang mga digmâan. Isisílang kang káwal sa panahón ng tagtuyót, at kasabáy nitó, aágos ang sariwàng dugô, tutupúkin ang buông báryo úpang unáhan ang bagyó, at pagháhatìan ng kung síno-síno ang mga kulimbát. Warìng nagbóksing ang mga pólitíko, at ang magwagî ay magbúbukás ng palásyo at dambúhalàng négosyo sa tumpák na pagkakátaón. Sa ganitóng panahón, búbuklatín mo sa písara ng gúnam ang isáng bérso ng kilaláng détenído.
1
Sápatos sa gílid ng himpílan ang naghíhintáy
sa ákin. Kumatí ang áking mga paá,
ngúnit ang gúwardíya’y matalím ang tingín.
“Matúlog ka na!”
2
Ináasám ko rin iyóng isuót at ilákad,
subúkin ang tatág, higitín ang góma o balát,
itanghál káhit lumikhâ ng guníguníng okasyón,
ngúnit ngayón, lumalápit sa ákin ang panahón
úpang pumirmí sa sahíg.
Walâng anó-anó’y tahímik na nagmártsa
ang mga langgám sa padér.
3
Ang sahíg, na sumásaksí sa ákin, ay pinaúupô
akó, maráhil úpang pagniláyan ang katawán
na íbig nitóng lamúnin.
Bumuntóng-hiningá akó, bágo tanggapín
ang kapaláran ng mga míkrobyo sa kukó
o amíning itó’y tapát na pagsísinúngalíng.
4
May pakpák ang áking sápatos noón, inilílipád
akó nang walâng pakíalám sa mga pangánib.
Ganitó rin ba ang nadaráma ng iméldipíkong
bodégang kung dî láyaw ay kalansáy ang líhim?
5
Ang bantáy ko’y maáarìng nagbábaskétbol
noón; at ngayón, masayá na siyá kung makíta
ákong may réhas ng luhà ang mga matá.
“Ligtás díto,” at siyá’y magtítimplá ng baráko.
6
Ang sápatos na áking tinátanáw ang tadhanà
na sumíkad sa ákin. Warì ko’y bukanégan,
ngúnit paláisipáng walâng wakás.
Ngayón, sinásalát ko ang isáng balîng tadyáng
na hiníhintáy magíng kabiyák bálang áraw.
7
Kay bilís dumupók ng áking sápatos.
Ang dalawáng taón sa loób ng paraísong
bartolína
ay katumbás ng pagdilà ng mga súwelas.
Ngúnit walâ akóng maúnawàan sa wikà
kundî ang pagód na pagód na bentíladór.
8
Nakálilímot ng mga paá ang sápatos.
Sabíhin mo iyán sa áking Ádidas
at maglálawáy ka sa mga ísaw at púpog.
9
Sápatos ng áking haráya, lumakád kayó
at lumápit sa ákin.
Paparatíng ang mga yabág ng mga títik.
Kumíkidlát ang milyón-milyóng ísip.
Walâ kang maáarók ngúnit lálong masásabík. Kákausápin mo ang détenído sa wikà na kaniyáng alám. Bibigyán mo siyá ng katumbás na tágay. Pagdáka’y mágpipílit kang rébisahín ang natitiráng sandalî, na warìng pagharáp sa bibitáyan.
Alimbúkad: Epic rage poetry beyond Filipino. Photo by Plato Terentev on Pexels.com
Kung hindî pa nasísirâan ng baít pagsápit sa hanggáhan ng nasisípat, sumúlat ng títik /s/ ay katumbás ng buról, kumekéndeng ang bagnós, na áakyatín pára magnílay kung hindî magpátiwakál, magháhanáp ng talâsalitâan, gayunmán ay mabíbigô dáhil salát sa kahúlugán, malulúnod sa kábalighûan ng singháp sa símoy, at ikáw na kumáhig ay magtátanóng kung itó ay kabílang sa álpabéto. Ang /s/, tíla sawáng gumagápang sa loób ng kanál, ay sasagì sa iyóng pandamá. Aákalàin mong itó ang sukdúlang álab, ang sex sa sax, ang six sa sox, ang sap sa sup, ísip mo’y sumásagitsít, ang síntaks ng silakbó, lalawáyan, hihimásin, kákadyutín, ngúnit dáhil itó ang sarádong síglo, ang /s/ ang sayáw ng sintá, ang santó uyamín mang sinusunód ng laksá-laksáng sintô-sintô, ang súlat sa sahíg, ang súlat sa túbig, malantík, madulás, kay rikít kung mag-íwan ng bakás sa buhángin, sumásaiyó, sumásalángit subálit suwaíl, pumapások nang magkároón ng katwírang lumabás, isáng palabás na kung tawágin ay salúpungán ng panagínip, kumákatás kung hindî sumisírit, na sa gitnâ’y may démonyo, tumótomà pagkáraáng tumugtóg, humíhishís ang hímig, at ang gitára’y lipón ng mga dukhâng sumisigáw ng démokrásya, sumusúkat ng katarúngan, sumasaló ng émpleo, umaása sa lúgaw o ayúda ngúnit tútol sa lutòng makáw, nagkakáisáng mághimagsík gayong sinísindák ng diktadór, binabákunáhan pára pagkákitáhan ng négosyo, na ang loób ay wángis pándesál, sangkurót, singgaán ng panónoód ng síne nang líbre, o dáhil ikáw ay kabílang sa sékyuríti. Ang /s/ ang sumúsuwág, ang sumúsundót, ang sumúsuwáy sa itinátakdâ ng tuwíd o baluktót, hindî sentímentál sa W o X, magíting párang putikáng amá, magayón párang pilîng iná, maláyaw párang paláboy na pangánay, ngúnit sumásambá sa sariwàng sandígan ng santínakpán. Ang títik na ágos ng sapà, ikáw ang lintík na áking bíbigkasín nang ságrado káhit hálos pínid ang bibíg, úpang akó káhit sandalî ay magíng síning, samyông kay saráp singhutín, matatág ang loób, matapát maglingkód, isumpâ mang sawimpálad at róbredo, samantálang nagdiríwang ang mga sinungáling na kapatíd ng mga mandárambóng at salarín, umuúngol sa lábis na tamís, at wikà nga, itó ang yugtô pára sa iyó na áking sásalatín, sísipsipín, súsuotín, nang maniwalà kang itó ay hindî guníguní—ang totoó, ang marikít, ang mabúti.
Alimbúkad: Epic poetry marathon beyond Filipinas. Photo by Pixabay on Pexels.com
Nása dúlo ng lápis ang túlin ng liwánag, at nang habúlin itó ng talangkâ kung mag-isíp, nabuô maráhil ang sabwátan ng mga sényas sa Pétra, ang súbmarínong óptika ng nalúnod na Atlantis, ang umáasóng tsaá para sa éspiya ng émperadór, ang halimúyak ng alindóg at pagtátaksíl sa kórtesána, ang aritmétika ng mga diyamánteng puslít, at umáatíkabóng huntáhan ng mga pilîng kasapì ng kapatíran sa landás ng hablón at tulisán. Nása dúlo ng lápis ang liwánag ng bilís, na pósibleng winikà ng kung sínong ulól pára magkábagwís, sakâ pumáloób sa kaliwàng taingá at tumákas pagkáraán sa kánang taingá. Kalabisán kung ihambíng ang hakbáng ng pagóng sa lundág ng kángguro: magkáibá ang kani-kaniyáng sandalî at pag-íral, itúring man ito na lástikong kaganápan. Ang lápis, upód man o matúlis, ang panahón na iníwan mo at kisápmatáng binalikán, hábang umúulán ng mga táeng-bituín at natítigmák sa hamóg ang mga dáhon. Ngúnit ang panahón ay hindî magkákasunód na blóke ng tisà, o napakáhabàng taytáy o rilés, bagkús isáng tuyót na balón, ang éspasyong panahón, sinasálok ngúnit ikáw ang nilalámon, sinisílip ngúnit nagkakaít ng lángit. Ang makúpad mag-ísip, gáya ng kaharáp mo, ay tíla iníwang lápis sa mésa—nagninílay na nagkúkunwâng tumútulâ, tumútulâ na nagkúkunwâng nagninílay, bágo saksakín ang dáting poón, o kalagín ang paláisipán sa pangínginíg ng kamáy.
Alimbúkad: Epic raging poetry without warning. Photo by Mike on Pexels.com
Sumasápit táyo sa wakás, na hindî talagá wakás, sapagkát kailán pa namatáy ang mga bathalà? Paná-panahóng itinátakwíl ang isáng bathalà, na tinátapyás ang ilóng ng rébulto kung hindî man sinusúnog ang dambanà nitó, tuwíng may bágong mga mánlulúpig ngúnit magbabalík siyáng umáalimbúkad na salitâ na mangánganák ng mga salitâ na higít sa káyang lamanín ng díksiyonáryo—lumúlundág sa báwal, lumálagók ng láson, lumálagót sa batás—at láhat ng sumumpâ sa kaniyá ay lílibakín niyá gáya sa épiko na nagkúkunwáng pulút kung hindî man pigíng, hanggáng magíng lángit na pahiwátig ang lumálagabláb na lungsód sa pagkáligálig. Hiníhingíng mabalíw ang maláwak na madlâ nang maníwalà itóng walâng tulâ noóng úna pa man. Hindî nágkukublí sa likód ng telón, ni walâng kristál na kahón, ang bathalà’y hindî nalúlungkót ni nalúlugód, ngúnit batíd ang íkot at tóki ng paglálakbáy túngo sa ibá-ibáng panahón at ibá-ibáng poók, walâng pakíalám kung sambahín siyá ng mga déboto sa pinakámatáyog na kamalayán. Kinákailángan bang magtayô ng tuláy ang mga bathalà sa hanggáhan ng talíno at gunitâ ng kasálukúyan? Hindî. At hindî rin kailángan ng túnay na bathalà ang sinúmang magpapáliwánag sa kaniyáng pagkábathalà, íyan ay tungkúlin ng mahílig maghalúkay sa mga ímpiyérno at libíngan ng mga rékwerdo. Umiíral ang mga bathalà hindî úpang sambahín o puríhin, sapagkát sapát na sapát na silá sa saríli, ang tulâ na higít sa makatà. Hindî magíging bathalà ang makatà; ngúnit málilikhâ ng tulâ ang pagpápalàin nitóng magíng ínmortal sa paningín ng madlâ. Samantála, dumáratíng táyo sa yugtô na hindî nakápirmí, párang panánagínip ng digmâan at pág-uuwî ng mga kulimbát, at pagtátawánan siláng nag-íimbót sa luklúkan at kapirásong lupà, o nagháhanáp ng higít na maluwág na bulwágan, na párang walâng términal ang kapángyaríhan. Ang túnay na mga bathalà’y lasíng na lasíng nang hindî kumókonsúmo ng ngangà o lambanóg, paláboy ngúnit pag-áarì ang ibá’t ibáng nasyón, lumílipád ang ísip pára mágpaúbayà sa ibáng ísip, nang mataúhan ang mga ísip na may ísang nág-isíp, na hindî man matúkoy kung kailán nágsimulâ at kung alín ang wikà ay hindî natatákot umísip ng anumáng karápat-dápat pagniláyan ng nagmámasíd sa daigdíg. Mahabàng panahóng nápaníwalà ang mga sálinlahì sa ságradong aklát, na iisá ang bathalà ngúnit may tatlóng pílas o kayâ’y may tatlóng líbong pangálan sa tatlóng líbong perégrinasyón, at sa pag-áaníto ng mga debóto ay inákalà nilá na káhit ang mga bathalà’y nag-aáway at nanghíhimások nang maítanghál ang kaniláng pagkábathalà at maígiít ang paglíligtás. Ang túnay na bathalà’y hindî nangángambá sa paghuhukóm. Ang bathalà kapág nagbanyúhay na salitâ ay kailángang íwan ang pagkátunóg hábang nanánatíli ang guníguníng hímig, sakâ magíng títik o hulagwáy na maisísilíd sa papél. Nakabábató ang éternal na búhay. Kailángang humánap ng kaní-kaniyáng papél ang mga bathalà, gáya nátin, nang káhit paáno’y maípagdíwang ang likót ng mortál at luwálhatì ng sandalî.
Alimbúkad: Epic rumbling poetry at the edge of the world. Photo by Isabella Mariana on Pexels.com
Walâng ugát at walâng nasyón, ang tínig ni Janis Joplin ay sa bóte isinálin ng híganteng áparáto, bumibínggo at bíbong-bíbo kung sa pláka, kinukulób na párang áyudang makúpad ipakálat kung hindî man nabigông makáratíng sa milyón-milyóng maysakít o nagugútom, nagháhanáp ng mga bakánteng libíngan at ospitál, ipinágkakaít kapíling ng ibá pang awítin, kumakasá sa lában, nagpáparindí sa pandemyá úpang mataúhan ang sinúman na ang kapángyaríhan ay kasinglínis at kasingbangís ng pásistang gobyérno na lumilípol sa mga dukhâ, ádik, vayrús, tibák. Ang tínig na hinahárang ng takíp ay íbig sampalín ang pangúlo na sumásampál sa salígang batás, nása kuwárenténa’y bumábatì nang pápalakpák hábang pumapákyu, gáyong tumatáwa pa ang mga kasapákat na sindikáto at politíkong fumeféysbuk, walâng pakíalám kundî ang katupáran ng humáhagibís na Porsche, manhíd sa mga táo at panahóng nagtátanóng ngúnit tumutútol sa íisáng sagót hinggíl sa pambansâng kalagáyan, dî-alintána ang sárbey ng pagtútol o babalâ ng mga bála o katón ng mga dísaster, at kung may ádyenda man ay salát sa pakáhulugán ng plánong tátahakín. Káhit salát sa kasaysáyan, si Janis na pinákikínggan ay nakátutunóg sa wakás, ang tubigáng ibiníbigáy sa dáyo dáhil sa útang na loób, may saríling gramátika at síntaks, párang ármadong rebolusyóng nása likód ng pintô, sabóg na sabóg ang haráya, langó na langó sa bisyón, may pangakò na hindî nalálayô sa Pangwakás na Paghúhukóm, alangáning laós ngúnit humahábol hángga ngayón, naririyán ngúnit paláisipán ang paglápit. Ang kinúkulimbát sa kabáng-yáman at ang inaágaw na pártido ay katumbás din ba ng bakunádong dangál? Ang sagót ay párang paglagók sa ísang bóte ni Janis Joplin—walâ ni karámay, walâ ni kasarìán, subálit patúloy gumugúhit, bumibírit, sapagkát isinusúka ang bulók na palásyo, humahámon at pumápakyáw ng poót, humihímok ng pagkakáisá sa mga táo nang higít sa maitátakdâ ng pananálig, nang higít sa maitátakdâ ng hináharáp, umíigkás ang lóhika, umíigkás ang guníguní, isinásahímpapawíd ng mga bayaráng nétwork gáya nitóng páratáxis ng pagbílog ng sandaáng milyóng úlo, walâng silbí ang bulsá at blúsa, isáng balón ng karimlán, nakátiklóp na bálota at tumátanggí sa kúdeta, ang himagsíkang ínmortal ang katwíran, mulâ man itó sa walâng baít na kuwadérno, na gáya nitó.
Alimbúkad: Epic poetry rant against massive corruption. Photo by Pixabay on Pexels.com
Ang panahón ay panahón ng hulagwáy. Malakí man o maliít, ang mánsanas ay tumátaták sa paningín úpang isádulâ ang karunúngan at pagtátaksíl, sabíhin mang banyagà sa iyó ang kúlay at lása nitó, na inangkát kung saán ngúnit walâ kang pakíalám kung dugtungán man itó ng pahiwátig hinggíl sa pagkagúnaw ng daigdíg o pagkagitlâ sa lastág na katawán. Kung mínsan, ang mánsanas ay isasálin na bayábas na pinágniniláyan úpang makíta ng ibá ang tamád at kay bágal sa búkid, biníbigkás nang paiwaráng hanggáng magíng katawá-tawá, ang búngang-káhoy na ináasintá ng tiradór at tinátapyás ng íbon, hinihípan ng hángin hanggáng mapigtál, nalálaglág sa lupà úpang magpáliwánag ng batás ng grávedad. Lakás na maráhil ay katumbás ng dóble at dóbladong timbáng ng isáng bágay na walâng tiyák na húgis, lumálagpás sa bilís ng sínag at lumálagpás sa bilís ng tunóg, ang anyô nitó’y maáarìng magkápirá-pirasó ngúnit nanánatíling prútas, prútas na bumabánat sa hanggáhan ng térestríyal at sélestíyal, kaínin man o maagnás ay magíging prútas ang sumaságap, at ang sumaságap ay madáragdagán ng katás at timbáng at sústansiyá, o iyón ang akalà mo, higít sa pagkatáo at higít sa pagkaprútas, ngúnit isáng yugtô at isáng panahón na maígugúhit sa kámbas, mapipigâ sa guníguní, maílilípat sa pelikúla at makálaláson sa dilág at magpapáluhà sa mga dúwendeng ang natátangìng laráwan ay pagtandâ kung hindî man ataúl. Ang hulagwáy ang túlin, sinusúkat nang patuwíd o pakúrba ngúnit magpapáhintô sa káyang ipaliwánag ng matématiká, timbangín ngunit kúlang sa iyóng inaasáhan, nagpápabánda ng sínag bágo kaínin ng balón ng dilím, at ang panahón ay magbabágo ang tábas alinsúnod sa tumátanáw. Kung ang tumátanáw ay nása labás ng hulagwáy, maáarìng itó’y lumiít nang lumiít sa tanáw ngúnit hindî nagbabágo ang pagkabágay nang walâng nakabábatíd. At kung ang tumátanáw namán ay nása loób ng hulagwáy, maáarìng maglahò ang panahón. Ang panahón ang éspasyo sa mga pangyayári, o sa mga íbig mong mangyári, at kung matitípon ang lahát, gáya ng mga prútas na naíiníp sa básket, ang panahón ay gágampanán ang tungkúlin ng éspasyo at naroón ang aníno: na isá ring hulagwáy, isáng pangálan, at maáarìng mapánatíli, gáya sa estátikong deláta, at pagnasáhan ng áking gutóm na gutóm na pagkámatá.
Alimbúkad: Epic upheaval poetry beyond Filipinas. Photo by Skitterphoto on Pexels.com
Bágo maglahò ang lahì ng mga salitâ, matutúto kang ilibíng sa dalúbhasàng paraán ang saríling anák, na maaarìng bulaklák o lagalág o aklát, at matútunghayán mo ang kapaláran sa anyô ng payáso kung hindî man pangúlo. Ang ibábaón mo sa kawalán—sabíhin mang bansót, sungayán o lumakí sa pinsalàng hatíd ng kápahámakán—ay magpápaguló sa sístema ng kalákarán at náratíbo ng kasaysáyan ng ídentidád sa haráp ng sángkataúhan sakalì’t hindî masúheto sa dilíg ng pangáral o hagupít ng látigo, o áyaw sumunód sa témplo ng iyóng éhemplo, kayâ naturál na unáhan mo ang lahát na tíla sápilitáng pag-íwas sa lindól o bagyó. Sa áking lipúnan, ang pagsunód sa pátriyárka ang kaligtásan ng gunitâ mulâ sa magagaspáng, marurúngis na pagtátangkâ ng pagsásarilí. Sumásalángit ka, at maniníwalà hábang lumaláon na likás lámang na sambahín ang ngálan mo, o kayâ’y pagnasáhan ng dukhâ’t sawimpálad ang ipínundár mong kaharìan. Totoó man o hindî, isá ka ring anakpáwis; ngúnit mínsan pa’y hindî itutúring ang saríling may iisáng báse o ugát, bagkús nakataním sa buông daigdíg, lumakí hindî bílang anák bagkús áma káhit sa múrang edád, nakátutunóg sa napápanahóng móda at kúlay, kayâ nakáliligtás na maísilíd sa anumáng tagurî o kabaóng at pánlilibák na malílikhâ ng mga naúna sa iyó. Matálas kang mag-isíp, marúnong mágpatawá, at sa pagíging praktikál ay hindî pahihíntulútang magmukmók o manimdím o mag-alsá ang mga saksí sa ritwál ng paglímot; at sa pamámagítan ng angkíng wikà ay madáramitán ang pagtátaksíl o poót, hanggáng gumaán ang pakiramdám ng mga náulilà itúring mang kabílang silá sa kapatírang lumagô sa panlílinláng, paglípol, at pangungúlimbát. Ang íyong pag-íral ay párang pagbábasá ng sámot na tékstong kung hindî ántigo’y móderno, isáng paglálakbáy kung saán-saáng planéta hábang nanánatilì sa ginháwa ng malamíg na silíd at paborítong mésita, at dáhil harì’y ikáw ang batás, ang batás na hindî nilikhâ ng kámara bagkús ang kúsang lumikhâ sa saríli. Akó ikáw. “Sumunód sa ákin,” ang únang átas na ipalálagánap, “at hindî kayo magugútom!” Mapapánoód ka sa telébisyón, o maririníg sa himpápawíd, na ang pagtátalúmpatì’y tapát na tapát, at walâng pakíalám kung magsinúngalíng káhit warìng nasísiràan ng baít. Daíg mo pa ang makatà sapagkát numéro únong sinungáling, at kagilá-gilalás ang inimbéntong síning. Malulugód ang lahát sa sumisírko mong bérso, warìng pinagtambál na ímpiyérno at paraíso, mapagbantâ ng dísaster sa sinúmang suwaíl, at ang pakikiníg ay pagtitiís nang nakangitî hábang nilálagnát sa púrgatóryo ng pánsamántaláng dórmitóryo. Walâ kang luhà gáya sa sepúlturéro o ásesíno, sapagkát maipápalagáy na negósyo ang lahát, o kayâ’y bahagì ng dakilàng bisyón. Kailángang ilibíng mo ang saríling anák, bágo kayó magkíta sa sangándaán at magtágis ang mga tabák. Ganiyán ang trabáho ng mga patáy.
Alimbúkad: Epic rumbling poetry facing the world. Photo by Gabriela Cheloni on Pexels.com
Makápupúlot ka ng esotérikong kalatás, na kasíngtandâ ng mga digmâan, at maísasálin itó ni Pierre Louÿs sa ganitóng paraán: “Nágdaramít ang árkipelágo sa anyô ng sarì-sarìng punongkáhoy o gusalì, at nágtatanghál ng mga bungangkáhoy at bulaklák o bánderítas at watáwat. Lumalátag doon nang maága ang takipsílim, at sa malayô’y higít yáong nagyayabáng sa bíhis na mga hiyás na kumíkisláp-kisláp na tíla hindi nagmulâ sa mga bintanà at lansángan, at hálos tumbasán ang mga bituín. Ngúnit ikáw, gáya sa bátis ni Bilitis, ay pipilìing hubarín ang lahát ng bumábagábag sa lóob at máglalakád na párang nakikípagtálik sa karimlán. Anó kung hindi makíta ang tirík na tirík mong súso? Másasalát ko iyán. Anó kung walâng makápansín na kasímpulá ng katás ng dúhat ang iyóng labì? Máhahagkán ko iyán. Anó kung páalúnin ng hángin ang mahabà mong buhók? Másasamyô ko iyán. Walâng ináng tatangáy sa iyó doón sa napakáiláp na gabí, at mághahatíd sa lugód na lampás lángit kundî akó, at kung itó’y muntîng pagsísinúngalíng, sabíhin, áking mahál, sabíhin sa ákin ang totoó na párang pagsasálin ng sálin ng kathâng huwád at balighô, mariníg man iyón ni Pedro at ipakálat na tsismís ni Luis.”
Alimbúkad: Epic raging poetry transmutation. Photo by Frans Van Heerden on Pexels.com
Hahagúrin mo ng tingín ang matipunông batikulíng, igugúhit sa noó ang págmumukhâ ng mga démonyong lasíng, at pagkaraáng ibuwál yaón ng palakól at pahinugín sa iyóng maluwáng na bodéga ay lalagarìin at tatabásin sa bálak na súkat, at isasálin sa búnged na binalatán ang nagpapákatí sa pálad at gúnam: Ang Pangwakás na Inúman. Hindî ka nakatakdâng humúbog ng mga Krísto, at gáya ni Donatello ay pipilìing umúkit ng marurúsing na kámpesíno, na ang gaspáng ay kasingkínis ng síning ng mályete at limampûng paét, na kapág pinasayáw sa úbod o rabáw ay tatawáging tagapágligtás na ang mga alagád ay lumalagók ng tubâ makaraáng magsilbí sa pastúlan o bakoód, na palihím namáng sinisílip ng nakátingkayád na uhúging anghél doón sa nakaáwang na pintô. Báwat pukpók ay pagsisiyásat sa líhim, báwat káyas o katám ay mágbubunyág ng lantík ng háspe at silakbó ng tag-aráw, ipípirmí sa ísip ang mga hulagwáy na tíla ba ginamítan ng bálbike, uúk-ukín ang angkóp na lálim at puwáng gáya ng ginágawâ ng tamílok at ibóng anluwáge, at itó, matútuklasán mo, ay kaákit-ákit pára sa iyó. Ang batikulíng sa iyóng mga kamáy ay mágwawakas sa pagigíng punongkáhoy, at pagpúpugáyan gáya ng rébulto ni San Antonio. Iíwan nitó ang lupà, iíwan ang túbig, iíwan ang hángin, at higít sa lahát, iíwan ka, úpang isádulâ ang estétikong silbí na ipagmámalakí ng maluluwág, malalamíg na bulwágan o silíd. Tititígan mo pagkaraán ang kinakályong mga pálad, babasáhin ang mga gúhit, at huhulàan ang ínmortálidád ng kapatíran na ngayón ay nakasábit sa padér. Ang Pangwakás na Inúman ay títingalâín ng mga susunód na mápangarapíng eskultór, na magtatanóng sa ibá kung ang tunóg ng kulilíng ay gáling sa batikulíng, o kung arbitráryo o manyérismo lámang ba ang bátik at úling sa mukhâ ng síning mulâ man itó sa maéstro na kung magwikà ay tumítililíng.
Alimbúkad: Epic poetry Filipinas engaging the world. Photo by Alexandros Chatzidimos on Pexels.com
Sasápit ang panahóng iduduwál ng máalamát na kúra pároko sa iyó ang isáng kúwento ng dalawáng négosyánteng Inglés na napadpád sa Sinukùan. Sumagì umanó sa kaniláng pandiníg ang balí-balitàng mína, na patútunáyan ng mga nakásisílaw na patalím, galáng, híkaw, kuwintás, at singsíng na karaníwang suót ng mga naníniráhan doón, at nagmulâ raw sa bitúka ng kabundúkan. Sapagkát bihasâng mga négosyánte, ang dalawá’y nagsíkap na makapág-angkát ng mga áparáto na makapágbubunyág ng dulángan na may pangakò ng tumbága at buláwan. Sapagkát maútak, nahikáyat nilá ang mga résidénte roón na lumahók sa kaniláng mithî na ibínalátkayô sa misyón. Ang iláng táo’y nagíng kapatás at ang ibá pa’y nagíng mga kawaníng mínero. May katumbás na salapî ang báwat pagpapágal, itó ang sigáw ng mga négosyánte, na umakít sa tiwalà ng mga táo. Áraw-áraw, umatúngal ang mga mákina, at nagbugá ng úsok at humígop ng túbig sa mga bukál hábang walâng tarós ang pághuhukáy. Ngúnit hábang tumatagál, ang pangárap na luwalhatì ay náhalinhán ng pagkáiníp, lalò sa panahón ng tag-ulán, at isá-isáng tumiwalág ang mga kawaní na pinágbintangáng tumangáy ng mga píyesa at kagamitán, hanggáng tulúyang maglahô na párang tagabúlag ang mga mákina. Dinapùan ng sarì-sarìng sakít ang mga mínero, na nágpasiglá ng huntáhan sa báwat umpúkan, at sa lábis na pangambá ay tumanggí siláng magsíbalík sa minahan. Gumúgol ng tinatáyang 40 libong líbra ésterlína ang magkaibígang négosyánte pára sa próyekto, ngúnit ang isinuklî sa kanilá ng tadhanà ay nagwakás sa luhà. Hindî maglaláon at sasakáy silá ng bangkâ kung saán, gagáod nang gagáod sa pag-ásang maratíng ang kabilâ ng panganórin, samantálang kasímbigát ng bundók ang kaniláng nilóloób. Maririníg pagkaraán ang dalawáng putók ng baríl sa malayò, na tatáwag ng pansín sa mga kanáway, at ang mga lungayngáy na bangkáy na pawàng butás ang mga bungô ay idáragdág sa talâán ng isáng lumàng simbáhan, at isisísi sa mga tulisán, at isásalaysáy nang patulâ pagsápit sa báyan, kapág hinalúkay sa gunitâ ang marikít na Sinukùan, na magigíng alamát kung hindî man ságradong kumpisál ng mga lasénggong mágdaragát.
Alimbúkad: Epic raging poetry questioning history. Photo by Allen Daryl Castillo on Pexels.com
Sa takdâng sandalî, aakyát ka sa lángit na makikíta mo sa túbig, at makíkilála mo si Túhan na tatanungín ka kung bákit tinanggihán mo ang ínmortálidád, gáya ng tinítingalâ mong buwán. “Bákit hindî ka tumúlad sa panteón ng mariringál na tagalupà? Tumátanggí ka bang sambahín o palákpakán ng madlâ?” Uúsisàin ka niyá kung bákit pinilì mong magíng suplíng ng ságing, na kay bilís maglantád ng pusò at maghubád ng lampín. “Ang kádakilàán,” wiwikàin ng hángin na pumások sa iyóng guníguní, “ay makikíta sa mga anák, hindî sa mga magúlang.” Ay, ang lumalangóy mo namáng tugón hábang sumásagwán ay nagkátotoó. Lumaláboy ang lahì mo sa ápat na pánig ng daigdíg, at kung makatagpô man ng lupà’y tinátakpán namán iyón ng mga álon. Máglalandás ka sa tubigán na tíla kinákaúsap ang mga lamandágat, at maníniwalà ang mga banyagà na tinubùán ka ng hásang, o kung hindî’y áakalàin niláng asín ang iyóng pagkatáo. Hindî man amínin ng mga sugòng saítan, ang katawán mo’y likidó na walâng pirmíng húgis at patúloy na gumágaláw; língid ang kapuwâ pusò at útak ngúnit sumásagitsít ang eléktrisidád. Párang lángit, na hindî lángit—na ang hanggáhan ay sinaságap na lampíngas sa kapaláran.
Alimbúkad: Epic poetry tsunami from Filipinas. Photo by Elianne Dipp on Pexels.com
Sa iyóng pag-iisá, lahát ng ímpakto’y sasagì sa iyóng pandamá. Ang kalansíng ng kútsara’t tenedór ay mga baryáng nahuhúlog sa lángit. Ang kilapsáw sa sánaw ng pusò ay mga ántigong múwebles na binabálot ng ágiw at alabók. Ang tibók ng silíd ay pumapaták na mga bútil ng kalíbo mulâ sa tumatágas na sáko. Hindî mo man máigaláw ang iyóng mga kamáy, pipilítin mong sumúlat gáya ng paláisipáng nabigông maitalâ niná Juan de Noceda at Pedro de Sanlucar:
Aníno ko’y kabilán
Itagò at gihalhál;
Hindî tulya’y bikakáng
At dapdápin sa tanáw.
Maririníg ng karót ang isínisípol ng iyóng guníguní. Pápagaspás itó at íbubuká ang tukâ at sasagápin ang iyóng hímig úpang pagkáraán ay isálin sa napakatíning na húni. Isasakáy ng símoy ang hímig na bagamán hindî máunawàán ay isasatítik sa pamámagítan ng pagpapálawiswís sa mga taláhib. Maáalímpungátan ang ísang ásong-ligáw, kakarípas na bahág ang buntót at tatahól ngúnit walâng tínig ang lalabás sa tuyót na lalamúnan. Kakaínin ng dápog ang nagsisítinghás na mga damó. At sa dakò pa roón, sa yugtô na nagsasalít ang sínag at itím, itím at sínag, ay magpúpumiglás na tíla íbig kumalás ang mga títik na ngayón ay gumagápang na páwis sa pilipisán:
Aníno ko’y kabilán
Hindî tulyá’y bikakáng;
Itagò kung gihalhál
At dapdápin sa tanáw.
Hindî mo mapígil kung saán íbig lumugár ang mga salitâ. Bíbigkasín mo itó sa gunitâ, ngúnit ang gunitâ na hindî maípirmí sa éspasyo at panahón ay pagtátaksilán ka úpang magluwál ng ibá pang pahiwátig:
Aníno ko’y bikakáng:
Tulyá man o kabiláng
Dapdápin at gihalhál,
Itagò mo sa tanáw.
Pakikinggán mulî ng símoy ang iyóng guníguní, at sa gayóng pagkakátaón, babángon káhit siná Noceda at Sanlucar úpang basbasán ang iyóng mga salitâ. Malilitó silá sa pagtatalâ, at malilitó kung bákit tumátalón-talón ang hiwagà ng iyóng wikà:
Aníno mo’y gihalhál,
Dapdápin at bikakáng;
Hindî tulyá sa tanáw:
Itagò kung kabilán.
Lahát ng ímpakto’y lalayô sa iyó hábang patúloy na nagtítikniklíng ang mga títik, warìng bugtóng na panalángin, at lumilikhâ ng saríling hímig, walâng paít, napakátahímik, na káhit sa iyóng pág-iisá’y mabibigông bigkasín nang paúlit-úlit. Ang mga kalansíng ng baryá’y isasálin ng pandáy úpang magíng kútsara’t tenedór. Bábaklasín ang mga ántigong múwebles úpang magbanyúhay na síning sa mga kamáy ng mga kárpintéro at eskultór. At ang mga bigás na pumupunô sa sahíg at silíd ay dadaláwin ng mga pipít, mínsan pa, sa katwírang silá lámang ang makábabatíd.
Alimbúkad: Epic walking poetry Filipinas challenging the world. Photo by Pixabay on Pexels.com
Limáng taón pagkaraáng isílang mulî, pápaloób sa íyong útak si Agonán; lalagúmin mo ang mga díksiyonáryo at tésawro sa kapulûan, papawìin ang látak ng kónsumisyón ng mga wikà, tawágin man itóng ártipisyál na karunúngan. Makikípag-úsap ka sa hángin, makikípag-úsap sa tíla tagabúlag, at pagtátawanán ng madlâ na ginagawàng éhersísyo ang panlílibák sa mga suplíng ng iyóng dilà, dáhil kinákaúsap mo ang mga patáy para sa métamórposis ng hináharáp ng laksáng ilihán—na higít sa árkitektúra ng pirámide at épiko ng máwsoleo—hanggáng dumatíng isáng áraw ang pinakáhihíntay na alopógan úpang isálin ang iyóng guníguní sa pábrika ng mga aklátan. Hindî ka patútulúgin ni Agonán, na makikípag-úsap sa iyó sa wikâ ng kagubátan úpang magkároón ka ng mabisàng gamót, halimbawà, lában sa sinaúnang líga ng mga kímera sa anyô ng álan: may mukhâ at bagwís ng banúg ngúnit matipunô ang katawán gáya ni Lakáy Fólayang. Hábang lumaláon, ang éngkuwéntro mo kay Agonán ay aágos na tila pakikipágbakbákan sa dápeg, balingën, benísalsál, at kikibâan, kakalagín pára ibuhól mulî sa láboratóryo ang paláisipán ng panikì mulâng lagnát at sakít ng úlo hanggáng kirót ng talampákan, at sásagutín sa mahabàng dískurso ang síkolohíya ng bangúngot ng awtokrátikong réhimen. Kikisláp sa iyóng noó ang mga sálit at kiláwit sa gitnâ ng unós, at kung makíta mo man ang kahawíg ni Komáu ay hindî ka matatákot, bagkús kakáusápin pa siyá sa wikà ng mga ánpitéatro at payëw. Kapuwâ kayó mapapáhalakhák sa kidlát na pag-íbig. Samantála, ang alopógan ay hindî bastá polígloto na kumákaúsap sa mga kaladíng o kayâ ‘y leksikógrapo ni Kadaklán, ngúnit malayà mong isípin ang gayón hábang sumusúlat o tumótomà o tumótomà hábang tumutulâ. Ang alopógan, kapág nása rúrok ng ginháwa, ay umíindák-indák na tagasálin, hindî pára sa iyó bagkús pára sa mga batàng nása gálong-gálong pa’y ábanse na kung mag-isíp pára sa ekonomíya ng mga pálay na sasagót sa tagsalát ng malalayông pulô. Kailángan mo ang tangkílik ng ákadémya ng alopógan úpang maunawàan ka ng públiko, ngúnit dáhil hindî itó kóntento na magíng tagápamagítan lámang, makikipágkutsába itó káhit sa inginláod, tatawíd sa karagatán nang maratíng ang Éwropa, makikipágkalákal sa sarì-sarìng publikasyón o magpápasíkat sa mga institusyóng pámpanitikán, samantálang palihím na kinákalbó ang kabundúkan, ngúnit mágbabalík din sa iyó na luhâan, sapagkát walâ síyang napalâ at ni walâng gantímpalà, sa tránskripsiyóng ginawâ sa esotérikong pórmula ni Ápo ni Toláw: Ang palakâng nakápagsílang ng sanggól na nilawáyan ng kataás-taásan, ang sanggól na marúnong lumákad at manalinghagà na warìng pinagtambál na biyayà at sumpâ sa panahóng itó, paúlit-úlit na ginágambalà at pináiiyák at pinátatahán ni Agonán gabí-gabí at pinipílit magsalitâ sa wikà ng bahagsúbay, úpang sa bandáng hulí ay magíng akó ikáw—na kinákaúsap ng lángit.
Alimbúkad: Epic raging poetry Filipinas rocking the world. Photo by John Renzo Aledia on Pexels.co
Téritóryo ng kamalayán ang nagtatakdâ ng panahón, at hindî itó maúunawàan ng mga tuwíd mag-isíp o kayâ’y nágkukulóng sa silíd—patingín-tingín sa reló, pabuklát-buklát ng peryódiko, o paékis-ékis sa mga número ng kálendáryo. Ang daigdíg ay dî-maliparáng uwák na bakás ng mga talampákan at kasíng-ínit ng nágtitimpîng bulkán, paúlit-úlit na tinútuklás sa kaingín at págtataním, sa pangangáso at pangingisdâ, sa pag-aaníto at pangángalákal; at ang talâarawán ay maiíwan sa bangín, bátis, at bituín na pawàng magíging orasán ng katawán. Kabesádo noón ng iyóng butó’t lamán ang madalîng-áraw káhit ninanákaw ang iyóng labuyò. Ngúnit ngayón, namumugtô ang iyóng títig na hindî dápat magíng balità ng paglímot. Náililípat sa lupàin ang nakalípas at kasálukúyan, na warìng migrasyón ng mga tiklíng at tigdás, ngúnit ang hinaharáp ay manánatilìng walâ. Walâ walâ walâ! Umiíral ka sa mga kámpo, at paglabás mo sa déstakaménto ay malulúsaw din ang lahát sa paningín, gáya ng maiitím na úlap at walâng katupárang pláno at pangakò. Máglalakád ka kapíling ang ibáng lipì, mag-aáral nang de-kórbata pára lalòng lumabò ang pagkatáo at pipilìing magíng aníno gayóng sumísigáw ang mga kamaó na pigíl na pigíl sapakín ang tumárantádo sa iyó na ipinágmamálakí ang mga muhón at título. Natúto ka sa mga batás at sumunód sa pamantáyan. Gayunmán, ibíbilanggô ka sa mga téksbuk o énsiklopédya nang manatilìng punggók at estátiko, at isásaúlo ang kulót na álpabéto na párang pagtingalâ sa mga bagyó. Ang lungsód, anó ang págkakaibá sa iníwan mong gúbat o iláwod? Sapagkát kumikíta gáya ng dambúhalàng pábrika, ang lungsód mo’y dilát na dilát ngúnit duróg na duróg, hindî ináantók gayóng kay rupók na tíla naáagnás na tuód o puntód. Ganiyán din ba ang masasábi mo sa gúbat at iláwod na napupúkaw sa iyóng hiningá, kaluskós, at wikàng ilahás? Nangíngibáng-báyan káhit ang mga aníto pára sambahín sa mga pérya o múseo; at doón sa malayò, hindî man silá manlimós ay magkakároón ng mga eksótikong taták, gáya sa tsókolate o óleo o restorán, úpang kathâin ang sinaúnang úgat at dángal na magpapáluwág sa kaloóban ng módernong sibílisasyón. Pupukulín ka ng nakásusúgat na tingín, o háhambalúsin ng túbo o ínsulto, ngúnit íigpawán ang dumaráming pílat sa alaála. Bubuksán mo ang kamalayán na párang pagpások sa isáng pulô na nakápaloób sa higít na malakíng pulô na nakápaloób sa kapulûan na nakápaloób sa lupálop na nakápaloób sa karagatán na nakápaloób sa kalawákan na nakápaloób sa kawalán. Pára kang pugà sa réhas ng mga álon, hindî sumúsukò magbágo man ang klíma, hindî natatákot mamutî ang mga talampákan sa lábis na lamíg o lábis na gútom. Sapagkát liliwaywáy sa iyó na itinátakdâ ng panahón ang kamalayán ng téritóryo na untî-untî mong ináangkín nang palihím at páilalím—birùin ka mang sumusúlat sa túbig, o gumugúhit sa ibáng hímpapawíd—na isáng kathâng ísip, túlad mo, at túlad nitó.
Alimbúkad: Epic poetry Filipinas rampaging the world. Photo by @rrinna on Pexels.com
Sumagì ba sa ínstinto ng paruparó na itó ang séntro ng daigdíg pagdapô sa bulaklák? Naságap ba ng taliptíp na itó ang panahón ng dágat pagdikít sa talúkab ng pawíkan? Nasákop na ba ng mga langgám o buláti ang lupàin úpang itúring na yaón ang dápat magharì sa ibábaw ng bangkáy at asúkal? Sinúsuwág ba ng kalabáw ang mga lángaw at lamók úpang idiín na itó ang dápat masunód sa mapútik na búkid? Mga walâng saysáy na tanóng, dumarakò man sa yugtông éksisténsiyál o materyál, ngúnit sa pánig ng táo ay pósible sapagkát áakalàin niyá na siyá ang daigdíg sa isáng yugtô, na siyá ang éhe at íkot at ínog, na siyá sa bandáng hulí ang únibérso. Maghahanáp ka ng mga pulô káhit nauuklô sa gambá o poót o lagím o litó. Maglalakád ka sa mga désyerto na warìng ikáw ang ináasáhang ulán at padrón ng mga gúbat. Lilikhâ ka ng mga salitâ úpang ang kidlát ay maípahatíd ng dilà o líham. Matutúto kang maglutò úpang gawíng kusinà ang báwat súlok at gawíng úlam ang lahát ng káyang tanggapín ng sikmurà. Kung kasíngliít ka ng bútil ng buhángin, anó’t hindî magtataká kung may ibáng galáktikong míkrobyo na malíligáw sa iyóng bakúran? Ang séntro ng bilóg ay séntro ng parisukát, nagkákaibá lámang sa mga gílid. Ang séntro ng séntro ay tuldók na tuldók ng kawalán; ang séntro ay hindî sólido bagkús hungkág, at kung itó ang nanaísin mo, iiíral kang walâ ngúnit naróroón, íiral kang naróroón ngúnit nawáwalâ. Húwag mo ákong tanungín sapagkát hindî akó glósaryo ng iyóng tadhanà. Hindî akó siyentípiko na tiyák sa báwat makíta bátay sa komposisyón ng mga molékula at túlin sa hátag na dístansiya. Bákit pipigâin ang útak sa gáya ng sampûng líbong diyós gayóng hiníhingî ang niyógan at bakáwan bágo maglahô ang dalámpasígan? Magbábalangkás ka ng mga batás na mulî’t mulî mong súsuwayín. Mág-iimbénto ka ng mga hakbáng, gayóng ang kailángan ay pag-upô nang walâng tínag at paghingá nang malálim. Kailán mo naísip na kailángan ka ng músa, o siyá ang kailángan mo, gayóng hindî mo alám kung ang músa ay sadyâng pára sa iyó? Marámi kang tanóng na maráming sagót na párang palábok o pagsúlat sa túbig, at maráming sagót na lihís sa lóhika ng iyóng butó’t lamán. Kung ang tanóng ay tumátawíd sa dimensiyóng máteryal at di-máteryal, ang sagót din ba ay dápat magpabálik-bálik sa dimensiyóng máteryal at di-máteryal nang may katumbás na guniguní at gunitâ, at nang magíng kasiyá-siyá sa gáya mong lagìng gumigitnâ, sa gáya mong ang lahát ay nililikhâ at isáng matigás na bágay ang simulâ ng pag-unawà? Hindî kitá kailángang sampalín pára magisíng. Walâ akóng alám; at malayà mong isíping isá akóng gágo o pilósopo o sadyâng sirâúlo, na hindî dápat séryosóhin sa plánetang itó.
Alimbúkad: Epic rumbling poetry beyond pandemic. Photo by Adam Borkowski on Pexels.com
Mínsan pa, mánunuyô ang lalamúnan mo sa páglalakbáy, at daráting ang sandalîng íbig mong bumalík sa pinágmulán, ngúnit tíla pagkalág sa paláisipán ang paglingón at pagbabalík. Tataób ang iyóng bangkâ, dúdunggulín ka ng mga álon, at págtatangkâan kang tuhúgin ng gutóm na gutóm na tagáhan, ngunit dáhil hindî iyán ang kapaláran mo’y may bágong bangkâng sasagíp sa iyó na sakáy ang isáng manduyápit. Hihiláhin niyá ang iyóng buhók at ísasampá ka nang pabalibág sa bangkâ. Pagkaraán, gagáod siyá nang gagáod, at kausápin mo siyá’y ni hindî iimík o lilingón, hanggá’t hindî ka naíhahatíd sa Pulô ng Íbu, ang daigdíg ng mga patáy. Paglapág na paglapág ng mga paá mo sa umuúsok-úsok na dalámpasígan ay kisápmatáng maglalahò ang manduyápit at magpapángalísag sa mga balahíbo mo ang sípol na untî-untîng nauupós papalayô at kakaínin ng makapál na gábun. Nagwawakás ang aliwálas at panahón sa Íbu, at napapáram sa nasábing poók káhit ang tínig ni Libtákan. Sasalubúngin ka roón ng mga ilahás na tahól, at tíla dalawampûng ásong-gúbat na gigíl na gigíl at kumíkisláp ang mga pángil ang hahábol sa iyó mulâ sa bakúran ni Sugúdon. Tatakbó ka nang tuliró pagúbat, susuót sa dáwag at lulundág sa lambák, hanggáng mapúkaw ang tagbusáw na kanína lámang ay ginawâng pigíng ang laksâng bagáni. Másisinghót ng tagbusáw ang iyóng pagdatíng, kapagdáka’y sasaklutín ang iyóng pusò na gáya ng matabâng pantát na sisingháp-singháp sa bátis ng mapapaít na katás ng tublí at lagtáng. Matatagpûan mo ang saríli sa loób ng diwítan, nangangatál o kumikisáy o nauutál, at kung iyón ay sanhî ni Manaúg, kailángan mong bawîin ang lakás na kung tawágin ay pag-íbig at ulirát. Gugúhit sa karimlán ang mga kidlát at kukulóg pádagudóg úpang magpákilála ang Anitán. Maáalímpungátan ang táme, tagbanwá, at dagáw, at sa lábis na inís nilá’y isusumpâ mo ang sandalî ng iyóng pagdatíng. Kung isá kang makadúya, mahúhungkág ang mga tambóbung at matutuyót ang bukirín na tinátakpán ng mga bálang. Mapapáluhód ka at manánambítan kay Hakiádan hanggáng umulán ng mga pálay, at kasabáy ng pagtahíp ng dibdíb mo’y mágliliyáb ang nág-iisáng mandalâ na nakatírik sa gitnâ ng kaingín. Gagápang ang apóy sa mga dayámi at katabíng tuód, hihíhip ang símoy at matutúpok ang iyóng damít at loób. Isisigáw mo ang pangálan ng iyóng hinahánap na tíla kumákatók sa Inugtúhan, at magigisíng kang tigmák sa páwis at warìng uminóm ng pinákulûang talampúnay, lasíng na lasíng sa mga kúlay, makaraáng tangkaíng mágpatiwakál na gáya ng tumutulâ sa agusán ng dalámhatì. Sa Pulô ng Íbu, matatanáw mo ang íyong músa na dalawá ang kaluluwá. Ang isá’y pára sa kaniyá, at ang isá pa’y pára sa iyó, ipágpalagáy mang guníguní itóng isinilíd sa baybáyin—na ikáw lámang ang káyang makapágpahiwátig, at siyá lámang ang tangìng makáririníg sa yabág o kaluskós ng mga pantíg.
Alimbúkad: Epic raging poetry Filipinas engulfing the world. Photo by Gerald Yambao on Pexels.com
Sasápit ka, sa maláo’t madalî, sa Pulô ng mga Tóre, at másasalúbong ang isáng paslít na humihímig ng “Tinugtóg ko ang bangkâ, nagsilápit ang isdâ.” Yayayàin ka niyá sa larô ng kaharìan, hihimúking lumahók sa sampálatayà ng áhedres doón sa plása. Padádamáhin ka niyá sa umpisá, magpápamigáy pa sa iyó ng tatlóng píyesa, ngúnit hábang tumatagál, maráramdamán mong pumapások ka sa gúbat na pasíkot-síkot ang bitúka, sinusuwáy ang prínsipyo sa matématíka gáya ng winikà ni Mikhail Tal, na ang dalawá dagdagán pa ng dalawá ay hindî ápat bagkús limá at sapát lámang ang lagúsan pára sa isá. Mabibiglâ ka sa pagkasukól, na warìng sinasakál o hindî makáhingá. Sakâ mababatíd na ang kalában mo’y si Wesley AlfaSígno, ang bágong kampeón sa téritóryo ng mga kampeón, ang tumálo sa makinárya ng éstado, at mapapáilíng ka kung bákit pinások ang makáalóg-útak na tórneo ng kamatáyan. Mangingitî lámang siyá hábang nagkikibít-balíkat, sakâ makikipágkamáy. Ang larô ay hindî bugtóng, ngúnit ang guníguní mo’y dadakò sa paláisipán ng batà. “Paánong naákit ng tunóg ang mga isdâ, at ano ang balanì sa loób ng bangkâ?” Warìng tumítig ka sa tawtáw ng lápulápu sa batuhán at nangangapâ sa dápat maúnawàan. “Haliká’t íwan ang sagwán, lambát, at bangkâ!” Mahahátak ka sa magnétikong tínig, mamámalákayà sa poók na biniyábas ang pagigíng mangingisdâ, at hábang lumaláon ay matútutúhan mong baságin ang mga aparáto ng éstado. Kapág naratíng mo ang rúrok ng tagumpáy ay hahagúrin ng tanáw ang makapál na lipón ng mga táo samantálang nakásampáy sa matangkád na krus, at sisigáw ng, “Amá! Amá! Bákit mo akó pinabayàan?” Ang kalantóg ng iyóng bangkâ ay áalúnigníg sa elektrómagnétikong álon, maririníg ng mga debótong nauúhaw sa ságradong Salitâ, at káhit hindî ka man sumírko o maghimalâ ay kusà siláng susunód sa iyó na tíla káwan ng tóne-tóneládang dílis, susunód nang maláy na maláy, malulugód sa pámbihirà mong kapángyaríhan. Magniníngas sa gábi ang kámpanáryo, kakawalâ ang kalémbang na párang may súnog o bagyó, maglalakád nang lastág sa liwánag ng buwán ang réyna, magsasálong ng éspada ang mga kabályero, manánalángin sa pasásalámat ang mga óbispo, at ang mga péon ay magdiríwang sa mga lansángan dáhil naangkín nilá ang kalayàan. Walâ kang krúsada na súsuungín. Walâ kang Móro na pápaslangín at alíping tátangayín. Makikíta mo ang íyong músa na isasálin sa líbo-líbong kawikàan, áangkinín ng simbáhan o góbyerno, at gáya ng dápat asáhan, ang lupàin mong kinároroónan ay tátanungín ng mga daráting na sálinlahì kung bákit ganitó ang lángit, kung bákit ganitó ang sukdúlang umíbig.
Alimbúkad: Epic poetry rampage without borders. Photo by Rhalf Ryan Gejon on Pexels.com
Ang pag-íral ay tunggalîan, at párang págpaloób sa pambansâng múseo, na másalimuót ang ugnáyan ng síning at ídeolohíya. Hindî makapágbibigáy sa iyó ng kálkuládong karunúngan, gáya sa ísports o písika o polítika, ang Spoliarium ni Juan Luna, bagkús máhihindík sa mga gládyador na kinákaladkád ng mga Rómanong káwal, mápopoót sa mga mánonoód na warì’y taksíl o bantáy-salákay, at madudúrog ang loób sa babáe at matandâng naulilà na pawàng pinipígil ng hikbî at dalámhatì samantálang umáalíngawngáw sa palígid ang nághihiyáwan sa gálak at pánlilibák. Anó ang pakialám mo sa árkitektúra ng kóliseo o sa móda ng pananamít ng mga Rómano? Walâ. Anó sa iyó ang kímikong komposisyón ng óleo at óptikong ilusyón ng mga kúlay at aníno na biníhag ng kámbas na may Éwropeong himaymáy? Walâ. Gayunmán, ang kukurót sa damdámin ay nagpápanatilì ng ugnáyan sa kaaláman hinggíl sa nakáririndí at karimá-rimárim na bakbákan, o sa halagá ng búhay na maiklî ngúnit kapaná-panabík, anumán ang urì at lahì. Ang kakatwâ sa síning, kumbagá, ay ibukás ang iyong matá sa gitnâ ng noó o bátok o pálad, sagápin ang anumáng nabigông maitalâ sa kasaysáyan ng ímperyo pagkaraán ng pagtatágis ng mga éspada at balutì, at damhín ang kung anóng pahiwátig sa réalidad ng mga bilanggông sinawîng pálad na may alusyón sa iyóng daigdíg. Samantála, ang ídeolohíya ay malímit nághahayág ng mga posisyón at dibisyón ng mga urì ng kawaní at opisyál sa ópisina na tumátanáw kay Luna at sa Spoliarium, na ipágpalagáy nang “répresentasyón ng guníguníng relasyón ng mga índibidwál sa kaniláng túnay na kondisyón ng pag-íral” sa loób at labás ng múseo. May sáhod mulâ sa bádyet ng pámahalàan ang mga kawaní at itó ang nagtitiyák sa réproduksiyón ng lakás-paggawâ sa buông múseo at sa relasyón sa réproduksiyón ng lakás-paggawâ sa loób at labás ng múseo. May sáhod ang kalupunán at itó ang nágtitiyák sa pag-andár ng ídeolohíkong áparáto ng éstado, hábang nangángalagà sa dambuhalàng óbra máestra na púwedeng magíng ópyo ng madlâ. Sa Marxistang tradisyón, wikà nga ni Althusser, ang éstado ay tinatanáw na mapanúpil na áparáto. Kailángang manúpil ng éstado úpang makaíral itó, at kailángan nitó ang pagpápalagánap ng ídeolohíya úpang magíng katanggáp-tanggáp sa paningín ng públiko. Ang pagpások mo sa múseo ay párang móro-móro sa pulô, na ang mga ídeolohíkong áparáto ng éstado ang nágtatanghál sa síning ng mga lamánlupà: Kailángan ang tunggalîan úpang patúloy siláng makaíral, at manaíg ang sinásambá niláng Aníto, tawágin man itóng Tagápangúlo.
Alimbúkad: Epic raging poetry in search of humanity. Photo by Una Laurencic on Pexels.com
Maráramdamán mong lumiliít ang iyóng útak hábang tumatagál ka sa láot, at pára kang balíw na makikiníg sa malíkmatáng bahagsúbay. Susukátin mo ng paningín ang mga bituín sa paghahanáp ng pulô ng mga pulô. Ang sandalî ay warìng isáng taón, at pagdáka’y magíging líbong taón. Sisikíp ang iyóng paghingá at ikáw ay masusuká, aakalàing tagaytáy ang sinasákyang mga álon. Pára kang kamélyo sa gitnâ ng láot, o kung hindî’y lúmba-lúmba na ipinukól ng dágat doón sa búkid. Mawawalán ka ng siglá at mawawalán ng pag-ása. Ngúnit hindî maiiyák, ni magagalák sa napipintông kapáhamakán. Mamamanhíd ang buô mong kataúhan, at magíging banyagà ang tákot o ágam-ágam. Isisigáw mo ang ngálan ng íyong músa, at gáya ng kondenádong bagáni ay haharapín nang taás-noó ang berdúgo at palakól. Mapapápikít ka, at sa íyong guníguní’y aáhon warì ang kahímig ni Dîan Masalantâ:
Kasingtandâ ng daigdíg mo ang túbig,
lumalagós sa lupà úpang tuklasín
ang líhim ng matitipunông ugát
bágo akyatín ang rúrok ng mga dukláy.
Nangangárap itó ng hímpapawíd
at may gunitâ ng tag-aráw at buwán;
humihimbíng na napakálamíg na bundók
at gumugúlong na luhà o dalúyong.
Kasingtandâ ng daigdíg mo ang túbig,
bumabángon pára sa palikpík o tukâ,
ináangkín ang mga panahón at kaharìan
ngúnit payák gáya ng páwis at hamóg.
Di-makalí itó kung hindî máglalakbáy,
paíkot-íkot na tíla walâng nararatíng;
magbabanyúhay itóng gamót o láson
at sasakláw sa panagínip mo’t katawán.
Magugulantáng ka sa mga salitâng tinatangáy ng habágat. Hahabúlin mo ang tínig hábang namámaluktót nang nanginginíg, nanginginíg nang nakapikít, ibinúbulóng ang mahál, at kung iyón man ang iyóng wakás ay wakás iyón na nághihintáy ng panibágong pakikípagsápalarán.
Alimbúkad: Epic rumbling poetry Filipinas. Photo by Pelipoer Lara on Pexels.com
Nasusúkat ang lahát, gáya ng pagsúkat sa pambansâng kabuôang kíta at ligáya. Itó ang matútuklasán mo pagsápit sa Pulô ng mga Ngitî. Makikíta mo roón ang ipinagmámagaràng pinakámasayáng nasyón sa buông mundó, alinsúnod sa sárbey at saliksík, na ang báwat táo’y kay-gaán gumaláw, kay-gaán makísalámuhà, sapagkát nása kanilá ang lahát ng mimithîin ng mga dukhâng bansâ. Magbanát ka ng butó’t makáaásang may pagkáin sa hapág. Humingî ka ng túlong sa áhensiya ng gobyérno’t kidlát ang paghahatíd ng sérbisyo, gáya sa pulísya, mekaníko, at bumbéro. Óo, magbabáyad ka ng buwís, ngúnit báwat séntimo na iambág mo’y mágbabalík na líbreng edukasyón, tóleransíya sa mga lahì, likás-káyang pagtátagúyod ng gúbat at dágat, sópistikádong bángko at mérkado, ársenal ng bómba atómika, áyudang pagkáin sa panahón ng pándemya’t tagsalát, donasyón sa ibáng bansâng naghíhikahós, at subók na impráestruktúra, gáya ng kalsáda, ospitál, pabáhay, at palipáran. Sa pagigíng ídeal ng tagpô’y magdudúda ka kung totoó o guníguní lámang ang nakikíta mo. Sa Pulô ng mga Ngitî, ang tiwalà sa kapuwâ’y lumaláwig sa paúlit-úlit na páalála ng gobyérno, sa paúlit-úlit na kawikâan ng matátandâ. Kayâ ang sinúmang makaíwan ng bag sa isáng poók ay maíbabalík iyón sa kaniyá nang walâng lábis, walâng kúlang. Kapág may súnog o lindól o bagyó ay pámbihirà ang bayanihán, at aakalàin mong itó ang sinaúnang Katágalúgan. Dáhil sa ganitóng gawî’y lálong nasísiyahán ang mga mamámayán, áyon sa úlat ng Pándaigdígang Áhensiya hinggíl sa Káligayáhan. Ang Pulô ng mga Ngitî ay pulô ng lugód at alíwan, na bágay sa turísmong pampóskard, kayâ ang mga táo’y humáhabà ang búhay, na párang hindî mamatáy-matáy. Maglakád ka sa mga lansángan, at únang mapápansín mo’y ang lábis na línis ng palígid, na tíla ábandonádong lungsód o náyon. Ang tánging makikíta mo’y ang mga uwák kung hindî man kalapáti na pawâng nangingináin ng mga líbreng bútil doón sa plása, bukód sa isá o dalawáng tagawalís ng mga lagás na dáhon. Hálos otsénta pórsiyénto ng populasyón ay binúbuô ng matatandâ. Láhat silá’y sagót ng segúro at pensiyón sa óras na magretíro, handâng namnamín ang óras sa kani-kaniyáng túmba-túmba o malalambót na káma—nakatitiyák sa masusúgid na tagápangálagàng pángkalusúgan. Siníkap ng góbyernong palakihín pa ang populasyón ng kabatàan, ngúnit dáhil sa nakalípas na patakaráng págpapláno ng pámilya’y ipinágpalíban ng mga táo ang págbubuntís, at hulí na ang lahát nang lumambót ang úten at kumáuntî ang tamód ng mga baráko. Sa Pulô ng mga Ngitî, ang tinátamásang ligáya ng mamamayán nitó ay sukatán ng ibá pang nasyón. Sa lábis na ligáya’y nakángitîng yumayáo ang mga séntenaryo, at káhit ang kaniláng mga bungô’y itinátanghál pa sa múseo úpang kainggitán ng mundó. Ngúnit nang dumatíng sa Pulô ng mga Ngitî ang iyóng músa—na payák ngúnit napakágandá—ang uugód-ugód na populasyón ay nagtaká kung anó ang líhim niyá. Hindî siyá tumatandâ, at sa halíp, lalô siyáng nagíging sariwà hábang lumaláon, gáya ng iyóng mga tulâ. Nabahalà ang mga áwtoridád sa mga usáp-usápan, at silá’y napangiwî, o sabíhin nang nanaghilì, sa banyagàng anyô na hindî maisilíd sa mga salitâ. Kayâ mulâ noón ay ipínasiyá niláng ipatápon nang walâng kaabóg-abóg sa ibáng nasyón ang iyóng minámahál.
Alimbúkad: Epic poetry upheaval staring at you. Photo by Aleks Magnusson on Pexels.com
Batúmbuháy ang sasalúbong sa iyó kapág nakaratíng sa ináakalàng kaligtásan: “Anák ng patíng, saán nagmulâ at díto sinamâng-pálad ipínadpád?” na kung tutugunín mo ay maghuhúnos na antúking sawá kung hindî man ubáning búot, na tátanawín ka bílang húlog ng lángit sa tigáng na apláya. Walâng nakáliligtás sa batóng daigdíg at pusòng bató, at sumásampáy doón ang mga plástik, láyak, at butó. Párang sigbín ang sásagupàin mo bágo makapágpatúloy sa páglalakbáy, samantálang makadaráma kang nag-aásal manananggál, sanhî ng kawalâng pag-ása, hábang tumatagál. Pápatayín mo ang óras úpang mabusóg at mabúhay, at kápag sumiglá’y ipágtataká kung bákit walâng pinilákang bála o mahiwagàng sibát o makapángyaríhang orasyón ang káyang makapágpabuwál sa iyó. Maririníg mo sa malayò ang tínig ng músa mong humihímig sa wikà ni Agyú o wikà ni Aligúyon, ngúnit ang alingawngáw ay warîng nása ibáyong pampáng. Isáng áraw, ibabalibág ng dalúyong ang kalawangíng barkó at sasadsád nang pahilatà sa pasígan. Magigitlâ ka sa óras na mágtalumpatì ang mga grába, magtalumpatì ang bakáwan, magtalumpatì ang mga álon, ngúnit batuhán ang mananaíg sa panánahímik. Namamatáy ang mga bató, at gaáno man kabigát, ay magbabalík bilang molékula, gáya lámang ng naáagnás, nangangáral na tiráno—na pinupúri ng kaniyáng espósang kumikisláp sa suót na térnong hitík sa mamaháling bató.
Alimbúkad: Poetry in search of humanity. Photo by Nacho Juu00e1rez on Pexels.com
Alimbúkad 