Wika ng Bantay sa Pulo ng Hinaharap, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Wikà ng Bantáy sa Pulô ng Hináharáp

Roberto T. Añonuevo

Téritóryo ng kamalayán ang nagtatakdâ ng panahón, at hindî itó maúunawàan ng mga tuwíd mag-isíp o kayâ’y nágkukulóng sa silíd—patingín-tingín sa reló, pabuklát-buklát ng peryódiko, o paékis-ékis sa mga número ng kálendáryo. Ang daigdíg ay dî-maliparáng uwák na bakás ng mga talampákan at kasíng-ínit ng nágtitimpîng bulkán, paúlit-úlit na tinútuklás sa kaingín at págtataním, sa pangangáso at pangingisdâ, sa pag-aaníto at pangángalákal; at ang talâarawán ay maiíwan sa bangín, bátis, at bituín na pawàng magíging orasán ng katawán. Kabesádo noón ng iyóng butó’t lamán ang madalîng-áraw káhit ninanákaw ang iyóng labuyò. Ngúnit ngayón, namumugtô ang iyóng títig na hindî dápat magíng balità ng paglímot. Náililípat sa lupàin ang nakalípas at kasálukúyan, na warìng migrasyón ng mga tiklíng at tigdás, ngúnit ang hinaharáp ay manánatilìng walâ. Walâ walâ walâ! Umiíral ka sa mga kámpo, at paglabás mo sa déstakaménto ay malulúsaw din ang lahát sa paningín, gáya ng maiitím na úlap at walâng katupárang pláno at pangakò. Máglalakád ka kapíling ang ibáng lipì, mag-aáral nang de-kórbata pára lalòng lumabò ang pagkatáo at pipilìing magíng aníno gayóng sumísigáw ang mga kamaó na pigíl na pigíl sapakín ang tumárantádo sa iyó na ipinágmamálakí ang mga muhón at título. Natúto ka sa mga batás at sumunód sa pamantáyan. Gayunmán, ibíbilanggô ka sa mga téksbuk o énsiklopédya nang manatilìng punggók at estátiko, at isásaúlo ang kulót na álpabéto na párang pagtingalâ sa mga bagyó. Ang lungsód, anó ang págkakaibá sa iníwan mong gúbat o iláwod? Sapagkát kumikíta gáya ng dambúhalàng pábrika, ang lungsód mo’y dilát na dilát ngúnit duróg na duróg, hindî ináantók gayóng kay rupók na tíla naáagnás na tuód o puntód. Ganiyán din ba ang masasábi mo sa gúbat at iláwod na napupúkaw sa iyóng hiningá, kaluskós, at wikàng ilahás? Nangíngibáng-báyan káhit ang mga aníto pára sambahín sa mga pérya o múseo; at doón sa malayò, hindî man silá manlimós ay magkakároón ng mga eksótikong taták, gáya sa tsókolate o óleo o restorán, úpang kathâin ang sinaúnang úgat at dángal na magpapáluwág sa kaloóban ng módernong sibílisasyón. Pupukulín ka ng nakásusúgat na tingín, o háhambalúsin ng túbo o ínsulto, ngúnit íigpawán ang dumaráming pílat sa alaála. Bubuksán mo ang kamalayán na párang pagpások sa isáng pulô na nakápaloób sa higít na malakíng pulô na nakápaloób sa kapulûan na nakápaloób sa lupálop na nakápaloób sa karagatán na nakápaloób sa kalawákan na nakápaloób sa kawalán. Pára kang pugà sa réhas ng mga álon, hindî sumúsukò magbágo man ang klíma, hindî natatákot mamutî ang mga talampákan sa lábis na lamíg o lábis na gútom. Sapagkát liliwaywáy sa iyó na itinátakdâ ng panahón ang kamalayán ng téritóryo na untî-untî mong ináangkín nang palihím at páilalím—birùin ka mang sumusúlat sa túbig, o gumugúhit sa ibáng hímpapawíd—na isáng kathâng ísip, túlad mo, at túlad nitó.

Alimbúkad: Epic poetry Filipinas rampaging the world. Photo by @rrinna on Pexels.com

Wika ng Napagtanungan sa Estranghero, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Wikà ng napágtanungán sa estranghéro

Roberto T. Añonuevo

Sumagì ba sa ínstinto ng paruparó na itó ang séntro ng daigdíg pagdapô sa bulaklák? Naságap ba ng taliptíp na itó ang panahón ng dágat pagdikít sa talúkab ng pawíkan? Nasákop na ba ng mga langgám o buláti ang lupàin úpang itúring na yaón ang dápat magharì sa ibábaw ng bangkáy at asúkal? Sinúsuwág ba ng kalabáw ang mga lángaw at lamók úpang idiín na itó ang dápat masunód sa mapútik na búkid? Mga walâng saysáy na tanóng, dumarakò man sa yugtông éksisténsiyál o materyál, ngúnit sa pánig ng táo ay pósible sapagkát áakalàin niyá na siyá ang daigdíg sa isáng yugtô, na siyá ang éhe at íkot at ínog, na siyá sa bandáng hulí ang únibérso. Maghahanáp ka ng mga pulô káhit nauuklô sa gambá o poót o lagím o litó. Maglalakád ka sa mga désyerto na warìng ikáw ang ináasáhang ulán at padrón ng mga gúbat. Lilikhâ ka ng mga salitâ úpang ang kidlát ay maípahatíd ng dilà o líham. Matutúto kang maglutò úpang gawíng kusinà ang báwat súlok at gawíng úlam ang lahát ng káyang tanggapín ng sikmurà. Kung kasíngliít ka ng bútil ng buhángin, anó’t hindî magtataká kung may ibáng galáktikong míkrobyo na malíligáw sa iyóng bakúran? Ang séntro ng bilóg ay séntro ng parisukát, nagkákaibá lámang sa mga gílid. Ang séntro ng séntro ay tuldók na tuldók ng kawalán; ang séntro ay hindî sólido bagkús hungkág, at kung itó ang nanaísin mo, iiíral kang walâ ngúnit naróroón, íiral kang naróroón ngúnit nawáwalâ. Húwag mo ákong tanungín sapagkát hindî akó glósaryo ng iyóng tadhanà. Hindî akó siyentípiko na tiyák sa báwat makíta bátay sa komposisyón ng mga molékula at túlin sa hátag na dístansiya. Bákit pipigâin ang útak sa gáya ng sampûng líbong diyós gayóng hiníhingî ang niyógan at bakáwan bágo maglahô ang dalámpasígan? Magbábalangkás ka ng mga batás na mulî’t mulî mong súsuwayín. Mág-iimbénto ka ng mga hakbáng, gayóng ang kailángan ay pag-upô nang walâng tínag at paghingá nang malálim. Kailán mo naísip na kailángan ka ng músa, o siyá ang kailángan mo, gayóng hindî mo alám kung ang músa ay sadyâng pára sa iyó? Marámi kang tanóng na maráming sagót na párang palábok o pagsúlat sa túbig, at maráming sagót na lihís sa lóhika ng iyóng butó’t lamán. Kung ang tanóng ay tumátawíd sa dimensiyóng máteryal at di-máteryal, ang sagót din ba ay dápat magpabálik-bálik sa dimensiyóng máteryal at di-máteryal nang may katumbás na guniguní at gunitâ, at nang magíng kasiyá-siyá sa gáya mong lagìng gumigitnâ, sa gáya mong ang lahát ay nililikhâ at isáng matigás na bágay ang simulâ ng pag-unawà? Hindî kitá kailángang sampalín pára magisíng. Walâ akóng alám; at malayà mong isíping isá akóng gágo o pilósopo o sadyâng sirâúlo, na hindî dápat séryosóhin sa plánetang itó.

Alimbúkad: Epic rumbling poetry beyond pandemic. Photo by Adam Borkowski on Pexels.com

Pulo ng Ibu, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pulô ng Íbu

Roberto T. Añonuevo

Mínsan pa, mánunuyô ang lalamúnan mo sa páglalakbáy, at daráting ang sandalîng íbig mong bumalík sa pinágmulán, ngúnit tíla pagkalág sa paláisipán ang paglingón at pagbabalík. Tataób ang iyóng bangkâ, dúdunggulín ka ng mga álon, at págtatangkâan kang tuhúgin ng gutóm na gutóm na tagáhan, ngunit dáhil hindî iyán ang kapaláran mo’y may bágong bangkâng sasagíp sa iyó na sakáy ang isáng manduyápit. Hihiláhin niyá ang iyóng buhók at ísasampá ka nang pabalibág sa bangkâ. Pagkaraán, gagáod siyá nang gagáod, at kausápin mo siyá’y ni hindî iimík o lilingón, hanggá’t hindî ka naíhahatíd sa Pulô ng Íbu, ang daigdíg ng mga patáy. Paglapág na paglapág ng mga paá mo sa umuúsok-úsok na dalámpasígan ay kisápmatáng maglalahò ang manduyápit at magpapángalísag sa mga balahíbo mo ang sípol na untî-untîng nauupós papalayô at kakaínin ng makapál na gábun. Nagwawakás ang aliwálas at panahón sa Íbu, at napapáram sa nasábing poók káhit ang tínig ni Libtákan. Sasalubúngin ka roón ng mga ilahás na tahól, at tíla dalawampûng ásong-gúbat na gigíl na gigíl at kumíkisláp ang mga pángil ang hahábol sa iyó mulâ sa bakúran ni Sugúdon. Tatakbó ka nang tuliró pagúbat, susuót sa dáwag at lulundág sa lambák, hanggáng mapúkaw ang tagbusáw na kanína lámang ay ginawâng pigíng ang laksâng bagáni. Másisinghót ng tagbusáw ang iyóng pagdatíng, kapagdáka’y sasaklutín ang iyóng pusò na gáya ng matabâng pantát na sisingháp-singháp sa bátis ng mapapaít na katás ng tublí at lagtáng. Matatagpûan mo ang saríli sa loób ng diwítan, nangangatál o kumikisáy o nauutál, at kung iyón ay sanhî ni Manaúg, kailángan mong bawîin ang lakás na kung tawágin ay pag-íbig at ulirát. Gugúhit sa karimlán ang mga kidlát at kukulóg pádagudóg úpang magpákilála ang Anitán. Maáalímpungátan ang táme, tagbanwá, at dagáw, at sa lábis na inís nilá’y isusumpâ mo ang sandalî ng iyóng pagdatíng. Kung isá kang makadúya, mahúhungkág ang mga tambóbung at matutuyót ang bukirín na tinátakpán ng mga bálang. Mapapáluhód ka at manánambítan kay Hakiádan hanggáng umulán ng mga pálay, at kasabáy ng pagtahíp ng dibdíb mo’y mágliliyáb ang nág-iisáng mandalâ na nakatírik sa gitnâ ng kaingín. Gagápang ang apóy sa mga dayámi at katabíng tuód, hihíhip ang símoy at matutúpok ang iyóng damít at loób. Isisigáw mo ang pangálan ng iyóng hinahánap na tíla kumákatók sa Inugtúhan, at magigisíng kang tigmák sa páwis at warìng uminóm ng pinákulûang talampúnay, lasíng na lasíng sa mga kúlay, makaraáng tangkaíng mágpatiwakál na gáya ng tumutulâ sa agusán ng dalámhatì. Sa Pulô ng Íbu, matatanáw mo ang íyong músa na dalawá ang kaluluwá. Ang isá’y pára sa kaniyá, at ang isá pa’y pára sa iyó, ipágpalagáy mang guníguní itóng isinilíd sa baybáyin—na ikáw lámang ang káyang makapágpahiwátig, at siyá lámang ang tangìng makáririníg sa yabág o kaluskós ng mga pantíg.

Alimbúkad: Epic raging poetry Filipinas engulfing the world. Photo by Gerald Yambao on Pexels.com

Pulo ng mga Tore, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pulô ng mga Tóre

Roberto T. Añonuevo

Sasápit ka, sa maláo’t madalî, sa Pulô ng mga Tóre, at másasalúbong ang isáng paslít na humihímig ng “Tinugtóg ko ang bangkâ, nagsilápit ang isdâ.” Yayayàin ka niyá sa larô ng kaharìan, hihimúking lumahók sa sampálatayà ng áhedres doón sa plása. Padádamáhin ka niyá sa umpisá, magpápamigáy pa sa iyó ng tatlóng píyesa, ngúnit hábang tumatagál, maráramdamán mong pumapások ka sa gúbat na pasíkot-síkot ang bitúka, sinusuwáy ang prínsipyo sa matématíka gáya ng winikà ni Mikhail Tal, na ang dalawá dagdagán pa ng dalawá ay hindî ápat bagkús limá at sapát lámang ang lagúsan pára sa isá. Mabibiglâ ka sa pagkasukól, na warìng sinasakál o hindî makáhingá. Sakâ mababatíd na ang kalában mo’y si Wesley AlfaSígno, ang bágong kampeón sa téritóryo ng mga kampeón, ang tumálo sa makinárya ng éstado, at mapapáilíng ka kung bákit pinások ang makáalóg-útak na tórneo ng kamatáyan. Mangingitî lámang siyá hábang nagkikibít-balíkat, sakâ makikipágkamáy. Ang larô ay hindî bugtóng, ngúnit ang guníguní mo’y dadakò sa paláisipán ng batà. “Paánong naákit ng tunóg ang mga isdâ, at ano ang balanì sa loób ng bangkâ?” Warìng tumítig ka sa tawtáw ng lápulápu sa batuhán at nangangapâ sa dápat maúnawàan. “Haliká’t íwan ang sagwán, lambát, at bangkâ!” Mahahátak ka sa magnétikong tínig, mamámalákayà sa poók na biniyábas ang pagigíng mangingisdâ, at hábang lumaláon ay matútutúhan mong baságin ang mga aparáto ng éstado. Kapág naratíng mo ang rúrok ng tagumpáy ay hahagúrin ng tanáw ang makapál na lipón ng mga táo samantálang nakásampáy sa matangkád na krus, at sisigáw ng, “Amá! Amá! Bákit mo akó pinabayàan?” Ang kalantóg ng iyóng bangkâ ay áalúnigníg sa elektrómagnétikong álon, maririníg ng mga debótong nauúhaw sa ságradong Salitâ, at káhit hindî ka man sumírko o maghimalâ ay kusà siláng susunód sa iyó na tíla káwan ng tóne-tóneládang dílis, susunód nang maláy na maláy, malulugód sa pámbihirà mong kapángyaríhan. Magniníngas sa gábi ang kámpanáryo, kakawalâ ang kalémbang na párang may súnog o bagyó, maglalakád nang lastág sa liwánag ng buwán ang réyna, magsasálong ng éspada ang mga kabályero, manánalángin sa pasásalámat ang mga óbispo, at ang mga péon ay magdiríwang sa mga lansángan dáhil naangkín nilá ang kalayàan. Walâ kang krúsada na súsuungín. Walâ kang Móro na pápaslangín at alíping tátangayín. Makikíta mo ang íyong músa na isasálin sa líbo-líbong kawikàan, áangkinín ng simbáhan o góbyerno, at gáya ng dápat asáhan, ang lupàin mong kinároroónan ay tátanungín ng mga daráting na sálinlahì kung bákit ganitó ang lángit, kung bákit ganitó ang sukdúlang umíbig.

Alimbúkad: Epic poetry rampage without borders. Photo by Rhalf Ryan Gejon on Pexels.com

Pag-iral ng Panauhin sa Pulo, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pag-íral ng Panaúhin sa Pulô

Roberto T. Añonuevo

Ang pag-íral ay tunggalîan, at párang págpaloób sa pambansâng múseo, na másalimuót ang ugnáyan ng síning at ídeolohíya. Hindî makapágbibigáy sa iyó ng kálkuládong karunúngan, gáya sa ísports o písika o polítika, ang Spoliarium ni Juan Luna, bagkús máhihindík sa mga gládyador na kinákaladkád ng mga Rómanong káwal, mápopoót sa mga mánonoód na warì’y taksíl o bantáy-salákay, at madudúrog ang loób sa babáe at matandâng naulilà na pawàng pinipígil ng hikbî at dalámhatì samantálang umáalíngawngáw sa palígid ang nághihiyáwan sa gálak at pánlilibák. Anó ang pakialám mo sa árkitektúra ng kóliseo o sa móda ng pananamít ng mga Rómano? Walâ. Anó sa iyó ang kímikong komposisyón ng óleo at óptikong ilusyón ng mga kúlay at aníno na biníhag ng kámbas na may Éwropeong himaymáy? Walâ. Gayunmán, ang kukurót sa damdámin ay nagpápanatilì ng ugnáyan sa kaaláman hinggíl sa nakáririndí at karimá-rimárim na bakbákan, o sa halagá ng búhay na maiklî ngúnit kapaná-panabík, anumán ang urì at lahì. Ang kakatwâ sa síning, kumbagá, ay ibukás ang iyong matá sa gitnâ ng noó o bátok o pálad, sagápin ang anumáng nabigông maitalâ sa kasaysáyan ng ímperyo pagkaraán ng pagtatágis ng mga éspada at balutì, at damhín ang kung anóng pahiwátig sa réalidad ng mga bilanggông sinawîng pálad na may alusyón sa iyóng daigdíg. Samantála, ang ídeolohíya ay malímit nághahayág ng mga posisyón at dibisyón ng mga urì ng kawaní at opisyál sa ópisina na tumátanáw kay Luna at sa Spoliarium, na ipágpalagáy nang “répresentasyón ng guníguníng relasyón ng mga índibidwál sa kaniláng túnay na kondisyón ng pag-íral” sa loób at labás ng múseo. May sáhod mulâ sa bádyet ng pámahalàan ang mga kawaní at itó ang nagtitiyák sa réproduksiyón ng lakás-paggawâ sa buông múseo at sa relasyón sa réproduksiyón ng lakás-paggawâ sa loób at labás ng múseo. May sáhod ang kalupunán at itó ang nágtitiyák sa pag-andár ng ídeolohíkong áparáto ng éstado, hábang nangángalagà sa dambuhalàng óbra máestra na púwedeng magíng ópyo ng madlâ. Sa Marxistang tradisyón, wikà nga ni Althusser, ang éstado ay tinatanáw na mapanúpil na áparáto. Kailángang manúpil ng éstado úpang makaíral itó, at kailángan nitó ang pagpápalagánap ng ídeolohíya úpang magíng katanggáp-tanggáp sa paningín ng públiko. Ang pagpások mo sa múseo ay párang móro-móro sa pulô, na ang mga ídeolohíkong áparáto ng éstado ang nágtatanghál sa síning ng mga lamánlupà: Kailángan ang tunggalîan úpang patúloy siláng makaíral, at manaíg ang sinásambá niláng Aníto, tawágin man itóng Tagápangúlo.

Alimbúkad: Epic raging poetry in search of humanity. Photo by Una Laurencic on Pexels.com

Awit sa Kalawakan, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Awit sa Kalawákan

Roberto T. Añonuevo

Maráramdamán mong lumiliít ang iyóng útak hábang tumatagál ka sa láot, at pára kang balíw na makikiníg sa malíkmatáng bahagsúbay. Susukátin mo ng paningín ang mga bituín sa paghahanáp ng pulô ng mga pulô. Ang sandalî ay warìng isáng taón, at pagdáka’y magíging líbong taón. Sisikíp ang iyóng paghingá at ikáw ay masusuká, aakalàing tagaytáy ang sinasákyang mga álon. Pára kang kamélyo sa gitnâ ng láot, o kung hindî’y lúmba-lúmba na ipinukól ng dágat doón sa búkid. Mawawalán ka ng siglá at mawawalán ng pag-ása. Ngúnit hindî maiiyák, ni magagalák sa napipintông kapáhamakán. Mamamanhíd ang buô mong kataúhan, at magíging banyagà ang tákot o ágam-ágam. Isisigáw mo ang ngálan ng íyong músa, at gáya ng kondenádong bagáni ay haharapín nang taás-noó ang berdúgo at palakól. Mapapápikít ka, at sa íyong guníguní’y aáhon warì ang kahímig ni Dîan Masalantâ:

Kasingtandâ ng daigdíg mo ang túbig,
lumalagós sa lupà úpang tuklasín 
ang líhim ng matitipunông ugát
bágo akyatín ang rúrok ng mga dukláy.

Nangangárap itó ng hímpapawíd
at may gunitâ ng tag-aráw at buwán;
humihimbíng na napakálamíg na bundók 
at gumugúlong na luhà o dalúyong.

Kasingtandâ ng daigdíg mo ang túbig,
bumabángon pára sa palikpík o tukâ,
ináangkín ang mga panahón at kaharìan
ngúnit payák gáya ng páwis at hamóg.

Di-makalí itó kung hindî máglalakbáy,
paíkot-íkot na tíla walâng nararatíng;
magbabanyúhay itóng gamót o láson
at sasakláw sa panagínip mo’t katawán.

Magugulantáng ka sa mga salitâng tinatangáy ng habágat. Hahabúlin mo ang tínig hábang namámaluktót nang nanginginíg, nanginginíg nang nakapikít, ibinúbulóng ang mahál, at kung iyón man ang iyóng wakás ay wakás iyón na nághihintáy ng panibágong pakikípagsápalarán.

Alimbúkad: Epic rumbling poetry Filipinas. Photo by Pelipoer Lara on Pexels.com

Pulo ng mga Ngiti, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pulô ng mga Ngitî

Roberto T. Añonuevo

Nasusúkat ang lahát, gáya ng pagsúkat sa pambansâng kabuôang kíta at ligáya. Itó ang matútuklasán mo pagsápit sa Pulô ng mga Ngitî. Makikíta mo roón ang ipinagmámagaràng pinakámasayáng nasyón sa buông mundó, alinsúnod sa sárbey at saliksík, na ang báwat táo’y kay-gaán gumaláw, kay-gaán makísalámuhà, sapagkát nása kanilá ang lahát ng mimithîin ng mga dukhâng bansâ. Magbanát ka ng butó’t makáaásang may pagkáin sa hapág. Humingî ka ng túlong sa áhensiya ng gobyérno’t kidlát ang paghahatíd ng sérbisyo, gáya sa pulísya, mekaníko, at bumbéro. Óo, magbabáyad ka ng buwís, ngúnit báwat séntimo na iambág mo’y mágbabalík na líbreng edukasyón, tóleransíya sa mga lahì, likás-káyang pagtátagúyod ng gúbat at dágat, sópistikádong bángko at mérkado, ársenal ng bómba atómika, áyudang pagkáin sa panahón ng pándemya’t tagsalát, donasyón sa ibáng bansâng naghíhikahós, at subók na impráestruktúra, gáya ng kalsáda, ospitál, pabáhay, at palipáran. Sa pagigíng ídeal ng tagpô’y magdudúda ka kung totoó o guníguní lámang ang nakikíta mo. Sa Pulô ng mga Ngitî, ang tiwalà sa kapuwâ’y lumaláwig sa paúlit-úlit na páalála ng gobyérno, sa paúlit-úlit na kawikâan ng matátandâ. Kayâ ang sinúmang makaíwan ng bag sa isáng poók ay maíbabalík iyón sa kaniyá nang walâng lábis, walâng kúlang. Kapág may súnog o lindól o bagyó ay pámbihirà ang bayanihán, at aakalàin mong itó ang sinaúnang Katágalúgan. Dáhil sa ganitóng gawî’y lálong nasísiyahán ang mga mamámayán, áyon sa úlat ng Pándaigdígang Áhensiya hinggíl sa Káligayáhan. Ang Pulô ng mga Ngitî ay pulô ng lugód at alíwan, na bágay sa turísmong pampóskard, kayâ ang mga táo’y humáhabà ang búhay, na párang hindî mamatáy-matáy. Maglakád ka sa mga lansángan, at únang mapápansín mo’y ang lábis na línis ng palígid, na tíla ábandonádong lungsód o náyon. Ang tánging makikíta mo’y ang mga uwák kung hindî man kalapáti na pawâng nangingináin ng mga líbreng bútil doón sa plása, bukód sa isá o dalawáng tagawalís ng mga lagás na dáhon. Hálos otsénta pórsiyénto ng populasyón ay binúbuô ng matatandâ. Láhat silá’y sagót ng segúro at pensiyón sa óras na magretíro, handâng namnamín ang óras sa kani-kaniyáng túmba-túmba o malalambót na káma—nakatitiyák sa masusúgid na tagápangálagàng pángkalusúgan. Siníkap ng góbyernong palakihín pa ang populasyón ng kabatàan, ngúnit dáhil sa nakalípas na patakaráng págpapláno ng pámilya’y ipinágpalíban ng mga táo ang págbubuntís, at hulí na ang lahát nang lumambót ang úten at kumáuntî ang tamód ng mga baráko. Sa Pulô ng mga Ngitî, ang tinátamásang ligáya ng mamamayán nitó ay sukatán ng ibá pang nasyón. Sa lábis na ligáya’y nakángitîng yumayáo ang mga séntenaryo, at káhit ang kaniláng mga bungô’y itinátanghál pa sa múseo úpang kainggitán ng mundó. Ngúnit nang dumatíng sa Pulô ng mga Ngitî ang iyóng músa—na payák ngúnit napakágandá—ang uugód-ugód na populasyón ay nagtaká kung anó ang líhim niyá. Hindî siyá tumatandâ, at sa halíp, lalô siyáng nagíging sariwà hábang lumaláon, gáya ng iyóng mga tulâ. Nabahalà ang mga áwtoridád sa mga usáp-usápan, at silá’y napangiwî, o sabíhin nang nanaghilì, sa banyagàng anyô na hindî maisilíd sa mga salitâ. Kayâ mulâ noón ay ipínasiyá niláng ipatápon nang walâng kaabóg-abóg sa ibáng nasyón ang iyóng minámahál.

Alimbúkad: Epic poetry upheaval staring at you. Photo by Aleks Magnusson on Pexels.com

Wika ng Batuhan sa Aninong Ligáw, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Wikà ng Batuhán sa Anínong Ligáw

Roberto T. Añonuevo

Batúmbuháy ang sasalúbong sa iyó kapág nakaratíng sa ináakalàng kaligtásan: “Anák ng patíng, saán nagmulâ at díto sinamâng-pálad ipínadpád?” na kung tutugunín mo ay maghuhúnos na antúking sawá kung hindî man ubáning búot, na tátanawín ka bílang húlog ng lángit sa tigáng na apláya. Walâng nakáliligtás sa batóng daigdíg at pusòng bató, at sumásampáy doón ang mga plástik, láyak, at butó. Párang sigbín ang sásagupàin mo bágo makapágpatúloy sa páglalakbáy, samantálang makadaráma kang nag-aásal manananggál, sanhî ng kawalâng pag-ása, hábang tumatagál. Pápatayín mo ang óras úpang mabusóg at mabúhay, at kápag sumiglá’y ipágtataká kung bákit walâng pinilákang bála o mahiwagàng sibát o makapángyaríhang orasyón ang káyang makapágpabuwál sa iyó. Maririníg mo sa malayò ang tínig ng músa mong humihímig sa wikà ni Agyú o wikà ni Aligúyon, ngúnit ang alingawngáw ay warîng nása ibáyong pampáng. Isáng áraw, ibabalibág ng dalúyong ang kalawangíng barkó at sasadsád nang pahilatà sa pasígan. Magigitlâ ka sa óras na mágtalumpatì ang mga grába, magtalumpatì ang bakáwan, magtalumpatì ang mga álon, ngúnit batuhán ang mananaíg sa panánahímik. Namamatáy ang mga bató, at gaáno man kabigát, ay magbabalík bilang molékula, gáya lámang ng naáagnás, nangangáral na tiráno—na pinupúri ng kaniyáng espósang kumikisláp sa suót na térnong hitík sa mamaháling bató.

Alimbúkad: Poetry in search of humanity. Photo by Nacho Juu00e1rez on Pexels.com

Biyahe, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Biyahe

Roberto T. Añonuevo

Pinakamahirap lakbayin
ang tuwid na daan.
Maniniwala ka sa sabi-sabing
may nakaabang na halimaw
sa kaliwa’t kanang panig,
humahabol ang mga multo,
at ang manatili sa gitna’y
luwalhati at pagpapatiwakal.

Pinakamahirap lakbayin
ang tuwid na daan, anila,
kung paakyat ng bundok
at tikatik ang ulan.
Matarik at mapanganib,
ang lalandasin mo
ay sindulas ng mga ahas
at sinlambot ng mga lumot.

Pinakamahirap lakbayin
ang tuwid na daan.
Matanaw man ang dulo’y
parang tuldok itong naglaho,
o kung hindi’y putol na guhit 
at buradong sulat sa karatula.
Naililihim ng baha ang lubak
at usad-pagong ang trapik.

Pinakamahirap lakbayin,
anila, ang tuwid na daan—
walang puwang sa biglang
liko at layaw ng katawan.
Ang humarurot ay paghinto
sa nakagawiang takbo
ng búhay, iiwan mo ang lahat
hanggang maupos sa wakas.

Alimbúkad: Poetry walking the talk. Photo by Pixabay on Pexels.com

Wika ng Simoy sa Manlalakbay, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Wikà ng Símoy sa Mánlalakbáy

Roberto T. Añonuevo

Sumisíkat ang mga íbon, tawágin man yaóng kanáway o tarát o balángkawítan, nang língid sa kaniláng kaaláman. Masásalúbong mo sa isáng panahón ang mga bagwís na tumátakíp sa áraw, ang mga bagwís na sumusúyod sa gílid ng lawà o púsod ng latìan, ang mga bagwís na magpápaliwánag sa grávedad, éspasyo, túlin, at magnétikong lárang. Sumisíkat ang mga íbon. Báwat matá, tukâ, balahíbo, at paá’y nagsásalaysáy ng pag-íral at ugát, at gáya ng iyóng músa ay tumátawíd sa mga bundók at dágat, sumusuóng sa líbong pangánib o súkal, ngúnit marúnong umíwas sa súngit ng bagyó at ngitngít ng bulkán, handâng lisánin ang tagsalát at maghanáp ng natitiráng paraíso, pára sa kinábukásan ng sálinlahì. Ang ibá sa kanilá’y párang mga bakwét na hinahárang ng ibáng ibóng mandaragít; ang ibá sa kanilá’y párang réfuhiyádong itinátabóy ng mga bála ng mérsenáryo. Sakalì’t mabítag ng mangangáso, at ikulóng sa háwla, asáhang marúnong din siláng magpátiwakál sa lábis na págdaramdám. At bákit? Hindî silá nakátadhanà úpang panoóring nakákulóng, at hindî pára sa iilán ang kaniláng pagkáilahás. Káwan-káwan siláng tumatákas sa nakápapasòng taglamíg, mághahanáp warì ng sinaúnang púgad, mángingitlóg ang ilán sa ibáng báyan, lilikhâ ng panibágong alamát, mag-áagáhan sa poók na natátandâan ng ínstinto at kutób, magpápalakás ng katawán, hihiyáw na párang lulúsob sa digmâan, hanggáng ipágpatúloy nilá ang paglipád túngo sa támang timplá ng klíma at kaligtásan. Uulít-ulítin nilá ang síklo ng páglalakbáy, pólo sa pólo, manínimbáng o magtítiniklíng sa ékwador, tagláy ang kung ánong mápa at paralúman, mangíngibáng báyan at isasádulâ ang pagbabalík-báyan, sapagkát ang pagpirmí ay kamatáyan gáya ng panahóng isinilíd sa bólang kristál. Angkín nilá ang daigdíg, itúring mang paliít nang paliít ang tínig nilá sa daigdíg. Sumisíkat ang mga íbon, at kung mínsan, sumásampáy sa mga káwad ng koryénte, na párang súgat na binúbuksán sa pisngí ng lambák at nagíging kathâ ni Farid ud-Din Attar. Sumisíkat ang mga íbon, nakátutunóg sa pámbihiràng alunigníg at símoy, humuhúni na tíla makágagamót sa malubhâng sakít ng banyagàng lupàin, ngúnit hindî nilá kailánman mabábatíd na silá’y hináhangàan, o pinaháhalagahán, sa pinakámatáyog na paraán.

Alimbukad: Poetry Filipinas engulfing the world. Photo by Nikita Khandelwal on Pexels.com

Wika ng Laot, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Wikà ng Láot

Roberto T. Añonuevo

Kapág sinuwérte ka, sásagipín ka ng barkó sa gitnâ ng maunós na láot at tátanggapíng pasahéro sa ngálan ng úmanidád, kayâ dápat magíng alísto sa mga termíno ng maríno. Makátatagpô mo roón ang Uwák na párang may-arì ng karagatán at iba pang tubigán; ang Bitóy na dalá-dalá ang kaniyáng impéryo at puntó; ang Alimángo na dirétso at mahigpít sa témpo, gáya sa musíka ni Bach; ang Kuratóng na maárte gáya sa mga dulâ nina Marin at Hanibal; ang Okra na maliksî’t seryóso, gaya ni Ivanchuk, at kumakáyod na tíla iyón ang pangwakás na áhedres. Kapág hindî mo maúnawàan ang mga wikà nilá, mapálad kapág nakatagpô ang sumísigáw na “Amígo, síno ang nagbúgaw sa iyó?” Magugúlat ka dáhil ang totoó’y nagbibirô lámang siyá kung saáng ahensíya ka nanggáling, at kung anóng kabáyo ang dáti mong sinakyán. Bágo ka pa man makásagót ay nakaratíng na ang balità sa Tanò—ang kapitán ng barkó—at pahihíntulútan niyá ang iyóng akómodasyón. Sa sandalî ng ágam-ágam at paninibágo, walâ ka nang pakialám kung humáwak ng estópa at linísin ang kubyérta; o kayâ’y magíng guwardiyá sa píling ng mga baták na makinísta o segúnda opisyál. Hindî mo mapápansín kung matúlog man sa kabína o gumílid sa baráka; kung magíng utusán ng maestro ámo o mayór, at humalíli sa sinúmang pagúlong na warìng palípat-lípat sa babór at estribór; kung magíng tagatáwag ng koryénte sa hatìnggabí, o kayâ’y magíng estíba at angkoráhe. Tátanungín ka ng Kamóte kung saán ka patúngo, at doón mo mababatíd kung nasisirâan ka na ng úlo, gaya ng tuliróng timonél at nalulúnod na submaríno. Kung saán nakaharáp ang prówa ay hindî pára sa iyó, bagkús ang hinaharáp ng pópa. At saánmang pantalán ka mápunta ay lálong magpapásabík sa iyó na hanápin mulî ang ibinúbulóng ng loób, hábang nagpápahinóg sa iyóng sélda o kuwárenténa, at nauuliníg ang pagwawakás ng musíka na hinihímig ng iyóng músa.

Alimbúkad: Poetry in silence. Photo by Jan-Rune Smenes Reite on Pexels.com

Wika ng Parola sa Panauhin, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Wikà ng Paróla sa Panaúhin

Roberto T. Añonuevo

Isang tuldók ang lundáy sa láwak ng bugháw; isáng tuldók na untî-untîng nagíging línya ang káwan ng kanáway na sumásayáw palapít. Humáhampás ang mga álon sa dalámpasígan, at tangìng ikáw ang mabíbingí, kayâ walâ akóng pakíalám. Sumásalpók, at malímit humáhagunót ang hángin, na ikáyayaníg mo, ngúnit walâ akóng pakíalám. Paroó’t paríto sa palígid ang mga bapór at yáte, umiíwas sa pangánib na sumadsád sa págang o bahúra, at kung gabí’y akó ang tinátanáw. Kapág lumambóng ang úlop at dágim lálo’t takípsílim, hindî kitá makikíta; at maráhil, hindî mo rin akó makikíta kundî ang ináakálang bituín. Anó kung magsílundág ang mga lúmba-lúmba? Ano kung habúlin ng patíng ang mga dúgong o pengguwín? Anó kung sisingháp-singháp si Íkaro na hindî nápansín ng dumaáng barkó? Kailángang maníwalà ba sa mga kuwénto ng magdaragát na nakáriníg sa pamatbát hinggíl sa siréna, o sa áwit ni Amánsináya? Hahabà ang listáhan ng tánong kapág naríritó ka, at makíkiníg kina Homer at Vyasa. Magbibiláng ka ng mga bagyó at buhawî sa panganórin; magbibiláng ng mga ármada at digmâ na panónoórin. Pagkaraán, titingkád na éskarláta ang batuhán sa mga lulútang-lútang na bangkáy. Susukátin ng mga mánlalakbáy ang layò ko at ang layò nila, tumáog man o kumáti. Makábubúti kung párang adwána itóng kinálalagyán ko na mágkakaltás ng buwís sapagkát nágbubuwís-búhay. Lumúluhà sa halúmigmíg ang áking salamín, at áakalàin mong nalulungkót akó pára sa iyó. Hindî. Pagód lang maráhil ang mga talibà ng liwánag. Higít pa sa unós itóng dumáratíng—ang mga humihíngal na bálangkawítan mulâ sa ibáng bansâ—na warì’y sasakúpin ang mga latìan, at mag-iíwan ng trangkáso sa mga bahayán. Itúring mo akóng paralúman, o ílaw ng sángkataúhan, subálit walâ akóng pakíalám. Hindî akó ang iyóng músa; ang músa mo, gaáno man karikít, ay hindî mapapásaákin kailánman. Walâ siyá ríto. At walâ ákong pakíalám.

Alimbúkad: Poetry breaking barriers. Photo by Michael Judkins on Pexels.com

Liham sa Manunggul, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Líham sa Manunggúl

Roberto T. Añonuevo

Nalímot ko na kung paáno tumulâ, at kung ikáw ang áking tulâ, hindî kitá makíta sa áking mga kuwáderno na párang inimbák sa Manunggúl. Malayà mong ísiping naípit akó sa kuwárenténa, émbargo, o digmâ, ngúnit sa pagkakátaóng itó, hindî akó magsísinúngalíng. Walâng lumabás na tínig sa áking lalamúnan; kay bágal ng áking kaliwâng kamáy sumúlat, na ipinágkakánulô akó sa katáhimíkan. Humihigâ akó, pumípikít, at lumíliít dáhil paúlit-úlit kitáng naríriníg: Nahán ka? Kailán ka aalís? Naísip kong magpahángin sa bakúran, na ngayón ay punông-punô ng súkal, na tíla kómbinasyón ng gúbat at namúmuwaláng bodéga. Hindî akó makáhingá. Sumikíp warì ko ang daigdíg na itó, itínatwâ ang aliwálas at liwánag, at ngayón, isá akóng huklúbang nágtatabás ng mga punggók na punòngkáhoy at makákapál na damó at palumpóng, nágwawalís ng mga lagás na dahón, nagsásalansán ng mga putikáng bóte ng wíski at serbésa, naghaháwan ng mga naghambálang na yéro, túbo at bató, nagtátastás ng binúbukbók na lawanít at dos pos dos, nágsasáko ng mga lumàng sapátos at damít na lumà, nágsisigâ ng talaksán ng mga nagsásatsátang diyáryo, magásin, at libró. Íbig kong ipámigáy sa mga batàng basuréro ang lahát sa bakúrang itó: ang umaápaw na basúrahán na búkal ng gunitâ at damdámin, ang mga tropéo, retráto, at sértipíko na kinásisiyáhang ngasabín ng mga ánay at dagâ. Paúmanhín, kung hindî ako makátulâ sa áking tulâ. Sa pásig ng aking haráya, naíiníp, óo, totoóng naíiníp, sa kahíhintáy ang áking ulilàng bangkâ.

Alimbúkad: Poetry solidarity for Palestine. No to war. No to occupation. No to apartheid. Yes to freedom. Yes to poetry. Photo by aplinsky on Pexels.com

Pulo ng Tuktok, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pulô ng Tuktók

Roberto T. Añonuevo

Humahángos ang laksâ-laksâng táo na warìng hinahábol ng mga bála at mísil, ni hindî alíntanà kung mawalâ kung saán ang sapátos o tsinélas. Lumulúkob sa kanilá ang úsok, dágim, at alikabók na párang nágbabáwal sa sinúman na lumangháp ng sariwàng símoy. Ngumángawâ ang mga batà, at sumísigáw ang mga luhà ng matátandâ na ni hindî makábigkás ng katagâ. Iníwan nilá at mulî’t mulîng iíwan ang kaní-kaniláng báhay, mágtatagò sa mga líhim na búnker ngúnit tatákas pagdáka úpang humimpíl pánsamántalá sa simbáhan o páaralán o ospitál, gagawíng agáhan ang lagím ng pulbúra o láson at pagsápit ng takípsílim ay magháhapúnan ng dasál o poót lában sa puwérsang nang-aágaw ng pangálan at lupaín, nagkákaít ng pagkilála at pagkáin, nágbuburá ng kasaysáyan o katwíran pára mabúhay. Itó ang matútunghayán mo kapág pinálad na makádaóng sa Pulô ng Tuktók. Doón, ang mga táo ay itínutúring na hindî táo bagkús numéro, itinátalâ sa estadístika ng mga sanggól at bakwét, binibílang na nasawî o sugatán sa loób ng pupugák-pugák na ambúlansíya, malímit sinusúma bílang rebélde o terorísta o kaáway na tinútumbasán ng bilíbid o embárgo, ngúnit hindî kailánman itutúring na kapatíd o kaibígan. Sapagkát sa Pulô ng Tuktók ay nangíngibábaw ang ideolohíya at lahì, at ang mga dî-kapanálig ay nararápat na itabóy sa pamámagítan ng batás o armás o síning o aghám. Iisá ang pananálig na dápat manaíg, wiwikàin ng mga balità at opinyón sa mga páhayagán. Nabibílog ang úlo ng pilîng lahì sa Pulô ng Tuktók, na pára bang iisá lang ang karápat-dápat na magíng anák ng Maykapál, nabibílog gáya ng bólang kristál ng mga demagógong henerál at demonyóng politíko, na kinákampihán namán ng ibá pang máykapángyaríhan mulâ sa ibá’t ibáng kakampíng pulô. Ang nakapágtataká’y hindî maúbos-úbos ang mga bakwét at refúhiyado. Ang sinúmang mautás sa kanilá’y isisílang pagkáraán ng tadhanà bílang bayáni o martír, na mabúbuwísit sa tinamóng abàng kalagáyan at tatanggí na magíng paláboy ng karáhasán hábambúhay. Háharapín niyá ang dambúhalàng tangké at púpukulín ng bató na nakabálot sa tulâ, walâng tákot kung tutúkan man ng ríple o armaláyt, sapagkát álam niyáng paúlit-úlit siyáng mabubúhay hanggá’t may pang-estádong pándarahás na ginágatúngan ng pangáral ng Sagrádong Aklát at sarádong útak. Sa Pulô ng Tuktók, mawáwalâ ang íyong tákot o pangambá umulán man ng mga bála o granáda sa sandalîng hanápin mo at matagpûan ang minámahál mo. Sapagkát makákapíling mo roón ang mga táo na isinílang sa digmâan at yumayáo nang dilát sa digmâan, ang mga táo na gáya mo’y lunggatî ang kapáyapàan. Báwat salínlahì nilá’y may saríling salaysáy hinggíl sa ubusán ng lahì at pataásan ng ihì, na hindî man maísaaklát (dáhil ipinágbabáwal) ay isasálin nang isasálin na párang agímat sa mga bibíg na magsasálin sa ibá pang bibíg úpang mariníg at pakinggán at damhín ng daigdíg. Itúturò sa iyó ng mga táo, tawágin man siláng bakwét o refúhiyado, na ang sakít ng kalingkíngan ay sakít ng katawán at hindî guníguní lamang—na hindî malúlutás sa pagpútol ng matálas na guntíng o sa paghiwà ng sagrádong patalím. Ang pangwakás na digmâan ay nasá Pulô ng Tuktók, at doón, líliwaywáy sa iyóng kamálayán ang wagás, ang rubdób na higít sa saríli at sa músa mong iniírog.

Alimbúkad: No to war. No to occupation. Yes to humanity. Yes to poetry. Yes to poetry solidarity against intolerance, racism, and injustice. Photo by Tobias Bju00f8rkli on Pexels.com

Pulo ng Noo, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pulô ng Noó

Roberto T. Añonuevo

Sapagkát ang áraw ay walâng katiyákan, gáya ng mga mísil na pináuulán ng magkátunggalîng nasyón, likás lámang na manálig bílang suplíng mulâ sa angkán ng mga pithó. Itó ang másaságap mo pagsápit sa Pulô ng Noó. Doón, naitátakdâ ang mga grándeng pláno ng mga negosyánte, halimbawà sa págtatayô ng modérnong pasugálan sa gitnâ ng disyérto o tuktók ng bundók, sa túlong ng mga kabál ng salámangkéro at mapámahìing pungsoyísta. Naidídisényo ang poók panturísta, o iskédyul ng pások ng mga estudyánte’t empleádo, o kayâ’y ang sakláw ng ektá-ektáryang bukirín, bátay sa rékomendasyón ng mga wéder fórkaster na pawàng babaylán sa matemátika at ástronomíya, o kayâ’y sa álmanake ng mga bagyó at tagtuyót. Naipátutupád ang mga makabágong hílig, gáya sa kombínasyón ng bóksing at ahedrés, o pag-áwit hábang tumútuláy sa lúbid, alínsúnod sa sárbey ng artipísyal intelígens. Ngúnit pagsápit sa tradisyón, nápipilì ng mga siyentipíkong maáram ang mga politíkong máluluklók sa gobyérno alinsúnod sa hókus-pókus na resúlta ng pambansâng halálan na pinánghihímasúkan ng Impéryong Hin. At káhit ang mga propéta ng hukbóng sandátahán ay nakapágbibigáy ng paúnang babalâ kung hindî man páyo kung kailán dápat mágkudéta o manákop ng ibáng bansâ. Matíbay ang paniníwalà ng báwat mamámayán na siyá ay mulâ sa pilîng lahì. Marúnong manghulà ang mga batà at matandâ, anumán ang kasarìan, anumán ang estádong panlipúnan. At dáhil kailángang magíng mahúsay bumása ng pálad o mukhâ o ásal o panagínip, ang mga táo sa Pulô ng Noó ay ginawâng lehítimo ang pánghuhulà sa edukasyón, na umáalinsúnod sa úso ngúnit dumúdukál ang kurikulúm sa kalendáryo ni Honorio Lopez at epíko ni Nostradamus. Nanghulà sila nang nanghulà, tumayâ man sa lotto o magpáhinóg sa kalabóso, nagpágalíngan kung síno ang makábabatíd sa hindî pa naisásaaklát, hanggáng tulúyang mabalíw sa hináharáp at yakápin ang pagkabúlag sa pag-íral sa loób ng limáng minúto o labínlimáng segúndo. Hindî nilá maúnawàan ang kaniláng tadhanà, gayóng kiníkilálang may dugô ng mga pithó. Párang diktadór, silá’y umáastáng butangéro kung hamúnin ang sinumáng tumutútol sa kaniláng rehimén, at kapág nasukól o pinukól ng mga tanóng ay kidlát kung mangatwíran na isáng birò o bulaklák ng dilà lámang ang lahát ng winikàng sabláy. Sa Pulô ng Noó, ang kapaláran ay minúskulo ng sálot na kumákawalâ sa laboratóryo ng kábuhungán: walâ ni bakúna o lúnas, at maskí ang iyóng minámahál ay maáarìng mapahámak kung hindî siyá maniníwalà sa ultimóng katotohánan.

Alimbúkad: No to war. No to occupation. Yes to humanity. Yes to poetry. Photo by Alina Vilchenko on Pexels.com

Pulo ng Lalamunan, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pulô ng Lalamúnan

Roberto T. Añonuevo

Sa panahón ng kopyadór, báwat isá’y malayàng magíng wíbu ng kamíkaze at yákuza, may dangál ng shōgun at nínja, hábang tagláy ang disiplína ng wábi-sabì at yókozunâ. Iyán ang dápat mong tandâan pagsápit sa Pulô ng Lalamúnan. Matutúto ka roón kung paáno bumása at sumúlat nang pábaligtád sa iyóng nakágisnán, mulâng pakanán hanggáng pákaliwâ, na ang gramatíka at paláugnáyan ay warìng pinághalòng baybáyin at sūdoku, na bagamán sukát na sukát ay may tsúnaming pahiwátig gáya sa hāyku at búnraku. Kailángang matutúhan mo ang wikà ng ótaku, na kabesádo ang sanlíbo’t isáng kuwénto pára sa shónen at shóju, na áraw-áraw hináharáp ang mga yóukáy mulâ sa pándaigdígang domínasyón. Hindî maburá-burá roón ang mga bómba atomíka sa Hiroshima at Nagasaki, sanhî ng mga animé na Little Boy and Fat Man; at ngayón, nágbabantâ ang mga pabríka ng Fukushima na ibalík sa laót ang láson na matagál na nitóng inimbák nang matikmán ng daigdíg. Sa Pulô ng Lalamúnan, ang pagsísinúngalíng at pagbábalátkayô ay malikhâing pagdulóg sa guníguní, na ang mánga-kâ ay lumílikhâ ng mga kontrabándang Godzilla at Voltes V, úpang harapín ang mabábalásik na propagánda ng Impéryong Hin at polítburo ng mga sampan. Isinábatás ng Pulô ng Lalamúnan na hindî na mulî itóng makikídigmâ sa ibáng nasyón, (na pinátunáyan ng mga tratádong nilagdâan,) makaraáng malúpig noóng nakalípas na Digmâang Pándaigdíg; gayunmán hiníhingî ng pagkakátaón na mulîng armasán ang saríli lában sa kanugnóg na mga estádong militár. Sinákop kamákailán ng Imperyong Hin ang Pulô ng Lúsong, binakúran ang káragatán nitó, at lahát ng mangíngisdâng walâng pahintúlot na maglayág o mangisdâ sa natúrang tubigán ay itinúring na piráta’t kriminál na binábanggâ, binábaríl, kinákanyón. Samantalà’y paná-panahóng ginagawâng kuwítis ng Imperyong Han ang mga bágong intérkontinéntal mísil. Hindî malayò sa paningín ng Pulô ng Lalamúnan ang lagím na sinápit ng Pulô ng Lúsong, at kung hindî kikílos ang mga mamámayán nitó sa maláo’t madalî ay daraóng sa mga dalámpasígan nitó ang mga sopístikádong bákemonó—na walâng kapáris na kopyadór ng anumáng prodúkto mulâ sa ibá’t ibáng pánig ng daigdíg. Sapagkát mahúsay na kopyadór ang Imperyong Hin (na pámbihiràng manggáya at manghuwád ng teknólohiyá at ídea mulâng súbmaríno hanggáng satélayt, bukód sa napápalsípiká ang mga antígong porselána, kasulatán, at mápa sa ngálan ng pósmodérnong kolónisasyón), ang Pulô ng Lalamúnan ay inimbénto ang nakájimá úpang hindî masundán ang anumáng kábaguhán na likhâ nitó. Sa nakájimá—na panloób na pulô—ay naróroón ang lahát ng líhim at tuklás ng buông nasyón, nakápahiyás sa mga kodígo at sényas ng dōjinshi, ligtás sa anumáng paníniktík at Wikiliks, at isinápelikúla pa ng tungkông Ozu-Mizoguchi-Kurosawa nang magíng disímuládo pára sa mga kopyadór ng Impéryong Hin. Sa Pulô ng Lalamúnan, ang bónsekí ay simulákro ng mitatê kapág nakádaramá ng pagkabató ang pusò, at nagíng bató ang haráya. Anumáng gayáhin sa nakájimá ay may katumbás na inteléktuwál na héntay, ngunit sa paraáng nakáaalíw na pagpapátiwakál—na walâng máliw na bumalíw sa Impéryong Hin. Sapagkát itinakdâ sa nakájimá na ang pánggagáya at pánghuhuwád, sa ngálan man ng negósyo o politíka o medisína o síning, ay paghábol ng kopyadór sa saríling aníno na tumítakbó sa paíkot-íkot sa laberínto hanggáng magwakas sa akumâ na sumisigaw ng “Shinê! Shinê! Shinê!” Húhuwarín ng kopyadór ang saríli, at mágtataksíl nang paúlit-úlit sa angkíng kákayahán, nang walâng kamálay-málay sa diwà ng obáytorí—na may pangánib ng diyábolíkong repétisyón—kung haharáp ka sa iyóng bíjin na kamukhâ warì si Alodia, para punítin ang matindíng pangúngulilà hábang tiwalág sa saríli’t daigdíg.

Alimbúkad: Poetry Filipinas engaging the world. Photo by Tazrey Redids on Pexels.com

Pulo ng Puso, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pulô ng Pusò

Roberto T. Añonuevo

Ang gunitâ ng mga paá ay payák, gáya ng kiná Messi at Maradona, at lumahók man sa kampeonáto ng Grondonísta ay makálulusót lában sa bombéro at kortína, babákunáhan ang tarantádong hugadór rustíko, iíwan ang págong na libéro at háyop na doblé síngko, paíiyakín ang mainíting gágo, tatakbóng humáhagibís hábang pinátatalbóg o pinágugúlong ang bóla, hindî kailánman buwakáw bagkús liríko kung magpása, at sa pamámagítan ng kányo o sombréro o chílena ay magpápamálas ng golazonón pára pasabúgin ang líbong Bombonéra sa hiyáwan at kargáda. Ganiyán ang madaráma mo sa óras na sumápit sa Pulô ng Pusò. Malúlulà ka roón sa dalúyong ng mga táo, malilímot nang pánandalî ang probléma o trabáho, at mábibingí sa nakáririndíng sigáw na “Henyó henyó henyó, ta ta ta ta, goooooooooool!” Hindî mo mawarì kung saán ka lulugár, gayóng hindî namán infiltrádong hungháng, lálagabóg ang mga tibók mo, at atakíhin ka man sa pusò’y nakángitî pang yayakápin ang kamatáyan. Ikákabít mo ang pag-íbig sa poók na itó, makikísimpatyá sa mga tigmák sa luhàng trápo ng mga ámargo, at pára kang idudúyan ng mga táo na lumúlundág sa galák, tátangayín ng indáyog ng punyagî at tagumpáy, warìng malagíhay sa umaápaw na Vino Toro o kayâ’y sinipà ng espirítu ng Férnando, at pápakyawín ang lahát ng chóripan úpang ipámigáy sa lahát ng pagál at gutóm makáraáng humupà ang lábis na kasiyáhan. Sa Pulô ng Pusò, ang minámahál mo’y walâ sa dibdíb ng báwat panatíkong tagásubaybáy, bagkús nása kólgadong íbig maglarô ngúnit minálas na magpakínis ng bangkô. Sapagkát mayroón siyáng mga paá ngúnit nabigông maípakíta ang galíng sa gambéta; mayroón siyáng úlo subálit hindî nasúbok káhit sa isáng pálomíta. Tatahímik siyá gayóng naglálagabláb ang loób; tatandâan ang páng-aasár ng mga hindót at intsa, halímbawà, kung tawágin siyáng kúlyado gayóng guwápong-guwápo. Ngúnit dáhil túnay niyáng isinápusò ang áwit ng mahál mo, magsasánay siyá nang magsasánay, tátanggapín ang katángahán, mag-aáral nang mag-aáral umulán man o umáraw nang mahigtán ang Bielísta, isasádulâ sa guníguní ang mga angguló ng supérklasíko, hanggáng isílang ang kanáng paá na Ronaldinho at ang kaliwàng paá na Ronaldo. Sa Pulô ng Pusò, hindi mapipígil ang dáloy ng dugô—kayâ’t humáyo sa wikà ng músa mong sinúsuyò.

Alimbúkad: Poetry opening the world of possibilities. Photo by Pixabay on Pexels.com

Pulo ng Gawis, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pulô ng Gáwis

Roberto T. Añonuevo

Sa panahón ng pangungúlilà, ang isáng butikî ay nagigíng dambúhalàng butikáw sa masúkal na kagubátan ng iyóng paningín. Ang palígid ay láging kulimlím; ang símoy ay warìng úsok mulâ sa kaingín. At ang butikáw ay didilà-dilà sa hángin, pagkáraán ay gagápang nang maráhan na párang sumásayáw, at kung nagkátaóng amóy ságing ka o susô na umáhon sa bátis ay hahabúlin ka niyá, sa átas ng gútom at pagkábagót, úpang págpistahán sa óras na hindî ináasáhan. Kailángang harapín mo ang tadhanà ng iyóng butikáw. Mágtatangkâ ang butikáw na pumások sa íyong sikmurà, at pagkáraán ay lalamúnin ang lahát ng íyong ágam-ágam at pag-aálalá na lulúsaw sa iyóng pagkatáo. Kung hindî alísto’y matátaúhan kang isá nang butikáw, na lumálakí nang lumálakí sa alaláhaníng hindî namán karápat-dápat paglaánan ng pansín. Ganiyán ang pakíramdám kapág sumápit sa Pulô ng Gáwis. Sa poók na itó, tutupúkin ka ng lungkót sa pág-iisá, at ang pangungúlilà ay tíla tipák ng batóng natapyás mulâ sa gulód at pumisák sa mga bahayán. Sa sandalî ng pangungúlilà, ang buntóng-hiningá ay maísasákatagâng tagulayláy na tátangayín ng amíhan at makáraratíng sa iyóng minámahál. Ngúnit bágo makáratíng iyón sa kaniyá, ang tagulayláy ay maaarîng magbágong anyô at magíng isáng balitáw, na isásayáw ng tandáng para sa dumalága, at mulâ roón ay hindî na mabábahíran ng pighatî o bagábag, bagkús isáng pagdiríwang túngo sa nakásasabík na págtitipán. Kayâ kailángang higtán mo ang saríli at maglakád at maghanáp hanggáng ang báwat bangúngot ay magwakás sa pagigíng bangúngot at maghúnos na halakhák o hagikgík ng mga paslít na náglalarô sa párang. Káhit ang pinakámatípunông mándirigmâ’y tumítiklóp kapág napurúhan ng suntók sa kaniyáng gáwis, na tíla binughán ng mángkukúlam hábang tirík na tirík ang áraw. Ngúnit kapág natutúhan mong pálakasín ang iyóng gáwis, ang pangungúlilà ay maítatawíd sa ibáyo sa anyô ng pámbihiràng inabél at hablón, o pinandáy na kárit at baróng, o hinúbog na abrám at palayók, o kamá-kamálig na balátináw na makapágpapálusóg sa buông ílihan. Sa Pulô ng Gáwis, matagpûan mo man o hindî ang iyóng minámahál ay tiyák na titíbay ang kaloóban—kapág napáamò at napásunód ang sasápit sa iyóng dambúhalàng butikáw.

Alimbúkad: Poetry tsunami without warning. Photo by Francesco Ungaro on Pexels.com

Pulo ng Puson, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pulô ng Pusón

Roberto T. Añonuevo

Nasísirâan ng baít káhit ang pinakámabaít pagsápit sa Pulô ng Pusón. Ang Pulô ng Pusón, na tambáyan ng mga kabatàan, ang magpapábulkán sa lahát ng báwal, ang babaklî sa mga pangakò, ang mághuhubád sa pagbabántulót hinggíl sa pagdulóg sa katawán. Maráming nalígaw díto at áyaw nang umúsad sa paniníwalàng hindî silá kailánman tatandâ at haháwak ng tagâ sa panahóng tungkód. Tuwíng kabilúgan ng buwán, nag-iínit ang mga aníno sa kahuyán, ánimo’y mga músang na nagkákalmútan, nakikíramdám, nagkákagátan, umuúngol sa sukdól ng kalígayáhan, tagláy ang timyás ng musíka at rubdób ng pagsukò sa kung anóng síning, sa kung anóng balanì, ngúnit walâ ni isáng magsasábing siyá’y nabábató at íbig umuwî. Sapagkát sa Pulô ng Pusón, ang bumubúlas ay hindî kailánman napipígil, gáya ni Miguel Panggígil, at kung pigílin man ay kakawalâ sa panagínip na párang bagyóng tinátangkâng ilihís ng mga sinaúnang pangáral at panalángin. Kapág sumápit ka sa poók na itó, maaarìng makíta mo ang hinahánap na músa sa anyô ng líbong diwatà, na báwat isá’y aakítin ka úpang patunáyan ang saríli, halímbawà, sa paggúhit ng laráwan o pakíkihámok sa digmâ o pagtátayô ng báhay o paglílináng ng bukirín. Ngúnit hindî ka nilá aángkinín; hahabúlin mo silá subálit kisápmatá siláng mawáwalâ. Maglálakád kang isinísigáw ang pangálan ng minámahál mo. Pagnánasáhan mo ang sinúmang kahawíg, katínig, katindíg ng lamán ng iyóng pusò, at nagpápabángon sa ilahás mong silakbô. Sa gayón, hindî ka matatákot at lalòng magigíng matigás ang úlo. Walâng katwíran ang pusò kundî tumibók, at tumibók nang tumibók, hanggáng sumápit sa lunggatî’t pangárap, na sa ibáng salitâ’y pag-íral. Lilikhâ ka ng maráming pusò na iisá ang itinítibók. Sasápit ka sa hanggáhan ng bangín, tátanawín ang mga álon na kinaróroónan ng umpúkan ng mga butandíng, na kung isínakáy man at iníhatíd ang mahál mo sa kung saáng pampáng ay pílit mo pa ring hahabúlin ng tingín o alíngawngáw, na maráhil ay magwawakas lámang sa pagbalì at pagdúkot sa saríling tadyáng úpang lumikhâ ng bágo’t rumáragasâng balangáy.

Alimbúkad: Poetry walking the talk. Photo by ArtHouse Studio on Pexels.com

Pulo ng Kuyukot, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pulô ng Kuyukót

Roberto T. Añonuevo

Napakáhabà’t napakádilím ang magdamág, na agád na titimò sa iyóng noó, pagsadsád na pagsadsád sa Pulô ng Kuyukót. Warìng inantók nang maága ang mga táo—na igínupò ng maghápong trabáho—at pagsápit ng tinatáyang alás-ótso ay isá-isáng pápatayín ang mga ílaw mulâ sa mga bahayán at mágwawakás sa pagpatáy sa ílaw mulâ sa báhay na bató. Maúulilà ang mga lansángan; mágbabantáy ang kuwágo sa tuktók ng kampanáryo hábang natutúlog ang mga pulís sa presínto; at ni walâng askál na máglalakás-loób na magpaláboy-láboy sa plása. Máglalakád ka nang máglalakád. Mapápansín mo ang lumálagánap na konsiyérto ng mga kuliglíg. Sasáliw ang kókak ng mga palakâng latìan na nágbubunyî sa ambón at hamóg, at sa sagútan ng sitsít ng mga bayákan ay máhuhúgot kung himbíng na ang mga táo. May iláng kabatàan ang líhim na mág-uumpúkan sa ísang liblíb na yungíb alinsúnod sa napágkasundùang págtatagpô, dalá-dalá ang kaní-kaniyáng gitára, pláwta, at tamból, mágsisigâ pára labánan ang lamíg, at sísilabán ang gabí sa kanílang rakrákan. Ang mga áwit nilá’y isusúka ng yúngib, at ang álon ng mga títik ay magpapámulágat sa mga ilahás na ibón na namumúgad sa batuhán kung hindî man nakásampáy sa mga sangá ng matátandâng punongkáhoy. May kung anóng kalúluwá ang mapupúkaw at gagápang mulâ sa bitúka ng karimlán, at isásakáy ng símoy. Áalulóng ang únang áso na makásaságap ng lamíg na magpapátinghás sa mga balahíbo, na magpapáalulóng sa iba pang áso na nakátunóg hanggáng ang íngay ay párang súnog na nagbábantâng tupúkin ang magkakálayông bahayán. Isá-isáng mágsisindí ng ílaw ang mga báhay, na sa malayò’y párang nagkíkislápang bituín. Ngúnit hindî máririníg ng mga itó ang áwit ng mga kabatàan na ngayón ay lasíng na lasíng sa kaniláng síning; ang náririníg ng mga itó’y alulóng ng mga áso at nangábulábog, nangáglilipárang panikì at panggabíng íbon. Mágbubukás ng bintanà ang isáng báhay, na isinísigáw ang ngalán ng nawáwalâng binatà. Mágbubukás ng pintô ang isá pang báhay, at kalapít nitóng kuból, na pawàng isinísigáw din ang ngálan ng mga nawawalâng binatà. Ngúnit walâng tutugón sa mga táwag. Magpápatúloy ang sesyón ng mga kabatàan sa loób ng yungíb, ibibírit ang kaniláng mga lunggatî’t poót na matagál nang sinikíl sa dibdíb, makíkiníg ang mga bató, at kapág hálos sumápit na sa hanggáhan ng nírvana ay biglâ siláng hihintô, sakâ makikíta nilá ang isáng babaéng umaáwit ng áwit na banyagà sa kaniláng pandiníg, ang áwit na maráhil ay ngayón lang sa kanilá nakáyaníg. Mápapatdâ silá sa músa o sa áwit, na kaniláng tatandâan, ngúnit alinmán ang pilîin nilá sa dalawá ay panagínip na pupúkaw sa kaniláng nakámihasnáng panánahímik at hindî na mulî silá mapápanátag lumípas man ang mga áraw sa Pulô ng Kuyukót. Magtanóng-tanóng ka sa mga kabatàan, at kung papalárin, mabábatíd mo kung bákit tíla silá nasirâan ng úlo mulâ nang makilála ang hinahánap mo.

Alimbúkad: Poetry rocking the world. Photo by Kindel Media on Pexels.com

Awit ng Musa, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Awit ng Músa

Roberto T. Añonuevo

Nálilikhâ ng kamáy ang húbog, testúra, at kúlay na nátuklasán ng matá. Nálilikhâ ng bungangà ang tínig at tunóg na sinágap ng taingá at isinálin sa senyás ng kamáy. Nálilikhâ ng matá ang paít-ásim-tamís-angháng na ibinúbunyág ng dilà. Nálilikhâ ng ilóng ang ligamgám o halúmigmíg na inílilíhim ng taingá at pálad. Nálilikhâ ng taingá ang kahúngkagán o dumí na námumuô sa bungangà at ilóng. Ngúnit hindî málilikhâ ng kamáy ang saríling kamáy nang hindî iíwan ang pagigíng kamáy at maisálin sa kumpás at indáyog. Hindî málilikhâ ng matá ang saríling matá kung hindî itó pipikít nang papáglahùin ang saríli. Hindî málilikhâ ng ilóng ang saríling ilóng nang hindi nagmúmukhâng elepánteng sumísinghót sa angkíng likídong buntót at nasúsulások sa saríling bigát. Hindî málilikhâ ng taingá ang saríling taingá, sapagkát iyón ang kúsang pagkulób at paglagô nang pauróng. Gayunmán, pipilítin pa rin ng bungangà na likhâin ang saríling bungangà, na lilikhâ ng ibá pang bungangà na magsásalitâ pára sa kaniyá káhit walâng kawawâan, na kapág hindî natiís ng ibá’y púpukulín ng masamâng tingín, sásampalín nang mataúhan, pálalayásin hábang hinahágad ng málulutóng na panghahámak, at sa ísang singasíng ay tútuldukán ang ipinamálas na pághahambóg. Ang bungangà na lumikhâ sa saríli ay nakatakdâng ipatápon sa malayò at doón mamatáy, gáya ng mga hungkág na anúnsiyó sa páhayagán. Itó ang talínghagàng iníwan ng áking mahál, hábang siyá’y umaáwit ng áking áwit, na malugód na tinátangáy ng hángin sa kung saáng daigdíg.

Alimbúkad: Poetry Filipinas moving mountains. Photo by Plato Terentev on Pexels.com

Pulo ng Sandali, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pulô ng Sandalî

Roberto T. Añonuevo

Nábuburá ang kalendáryo sa Pulô ng Sandalî, at díto ay máaarì kang magpátumpík-tumpík nang dî-alíntanà kung anó ang mágaganáp sa hináharáp. Hindî ka ríto máaarìng uyamíng huklúbang pawíkang lumalákad, o paratángan na patabâing pánda na lumapág sa buwán úpang doón mágparámi ng lahì. Walàng sasawáy sa iyó ríto, at itó ang kalákarán sa poók na itó. Maipágpapalíban mo ríto ang pághahanáp sa iyóng mahál, gáya ng nakáugalìan ng mga batâng kapág inutúsan ng kaniláng mga magúlang pára maghúgas ng mga báso at pinggán ay mabilís tutugón ng “Sandalî po!” na ang sandalî ay magíging isáng taón, ang isáng taón ay magíging ísang síglo, at ang ísang síglo ay magíging sampûng síglo na makapágsasálaysáy ng mga artéfakto ng kawalâng-pakíalám. Sapagkát hindî máhalagá ang panahón, ang sandalî ay kisápmatáng ipágpapálit sa páglalarô ng Dóta o pagtámbay sa Netflix o pakikípag-úsap nang mag-isá sa sélfon. Uminóm ka man maghápon ay maipágpapalíban ang pagpápahingá kapalít ng ónlayn sábong. Magtrabáho sa gobyérno’y maipágpapalíban ang serbísyo publíko, na pára bang pinunòng palagìng nágbibirô, hiníhigít ang pasénsiyá ng publíko, at nághihintáy ng kudéta mulâ sa sandátaháng ásong kumákahól. Sa Pulô ng Sandalî, ang lahát ay batà kung hindî man ísip-batà, na hindî tumátandâ, at kung nagkátaón mang may anyông tiguláng ay tumátandâ nang pauróng. Sapagkát walâng takdâ ang panahón, mágagawâ ninúman ang kaniyáng náis o láyaw at walâng makásisitá sa kaniyá. “Anák, bumilí ka múna ng pandesál.” “Sandalî po!” “Íha, magwalís ka namán sa sála.” “Sandalî po!” “Ího, maglutô ka na!” “Sandalî po!” Ngúnit daráting din ang dî-ináasáhang sandalî na ang buông henérasyón na lumakí sa sandalî ay mayáyamót sa saríli, sapagkát káhit ang pagkakásunód-sunód ng mga nakálakháng gawâin ay mababágo. Halímbawà, ang agáhan ay magigíng tanghalìan. Ang tanghalìan ay biglâang púlong, at ang hapúnan ay pagsakáy sa eropláno. Ang pag-aáral ay pagtátrabáho, ang pagtátrabáho ay págkukulóng sa kuwartó nang kung iláng linggó. Mawáwalán ng silbí ríto ang pagtatáya ng búhay pára sa minámahál, sapagkát maipágpapalíban ang panlilígaw at pagpapákasál; maipágpapalíban ang págbubuntís at págpupundár ng tahánan; maipágpapalíban ang págtitiiís o paghingî ng paúmanhín; maipágpapalíban ang pag-abót sa pangárap; maipágpapalíban ang pagharáp sa katótohánan at salamin; at higít sa lahát, maipágpapalíban káhit ang pagsasábi nang tapát. Maipágpapalíban din díto ang págmamahál sa báyan, at manákop man ang mga banyagà ay ipágdiríwang pa ng mga kabatàan na mahílig tumíktok at mágpatawá pára sumíkat at kumíta. Kayâ kapág dumakò ka sa Pulô ng Sandalî, posíbleng mahiráti ka na ríto hábambúhay. Malilímot mo ríto ang ngálan ng íyóng inaasám, malilímot mo ang iyóng saríli, malilímot mo káhit ang paglikhâ ng musíka sa loób ng ísip at guníguní. Sasápit ka sa estatíkong yugtô sapagkát iyán ang tadhanà sa Pulô ng Sandalî. Kung sakalì’t maligáw doón ang iyóng mahál, maáarìng ipágpalíban din niyá ang pakikípagtipán sa iyó, at hindî mo mapápansín na may ípot ka na palá sa úlo.

Alimbúkad: Poetry challenging time and timelessness. Photo by Jonathan Borba on Pexels.com

Pulo ng mga Mata, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pulô ng mga Matá

Roberto T. Añonuevo

Pámbihiràng manlinláng ang mga matá, at itó ang itúturò sa iyó ng Pulô ng mga Matá. Láhat ng makikíta mo ay paniníwalâan mo; lahát ng di-nakikíta ay pagdúdudáhan mo. Ang mga matá, na umaárok sa mga kúlay, ay kakatwâng hindî maíiwásang ikulóng ka sa dalawaháng pánig na ítim at putî. Párang íntoleránsiyá, itó ang titíisín ng sinúmang táo na hindî másikmurà ng kaniyáng kapuwà táo dáhil sa itsúra o kúlay o pananálig o lahì. Párang pándarahás, ito ay may matindíng pág-iimbót na gawíng kasangkápan sa kalugúrang seksuwál ang sinúmang táo o alinmáng bágay. Karaníwan ang salamángka at pelikúla sa Pulô ng mga Matá, at kailángan ang mga itó pára sa presérbasyón ng kapáyapàan. Halimbawà, ang ísang báso ay nagbábanyúhay na dinosáwro kapág tinamàan ng sínag. Naíbabalík sa plása ang siglá at pagkámalikhâin ng mga yumáo, at mapápanoód mo kung paáno mag-ísip sa ahédres si Paul Morphy at si Wesley So, bagamán magkáibá ang kaní-kaniyáng panahóng pinágmulán. Malilibúgan ka dáhil sa iyóng sinisílip o tinítitígang pornógrapíkong tanáwin, ngúnit dáhil hindî marúnong magmahál ang paningín, kailángang imbéntuhín ang sarì-sarìng paraán ng pagsípat sa ibá’t ibáng anggúlo, kayâ ang dáting itínutúring na karimá-rimárim at malupít ay maaarìng mag-anyông humíhikbîng anghél. Ang ísang binánsagáng pangúlong salarín ay kay bilís idisényong martír. Walâng pang-amóy sa Pulô ng mga Matá, at hindî nitó makúkutubán ang papáratíng na pelígro o disáster. Mauúso roón ang ibá’t ibáng salamín o gamót para sa mga matá, at isáng káugalìan ng mga táo na bumilí ng teleskópyo o salamín o lénte upang gamítin sa daráting na panahón—at unáhan ang ináasáhang pánlalabò ng paningín o pagkabúlag o pangúnang konsúlta sa optalmólogo. Ngúnit kapág dumatíng sa pantalán nitó ang halimúyak na gáya ng tagláy ng íyong mahál o ang musíka niyáng sakáy ng hángin (na agád mapápansín ng mga di-katútubò sa Pulô ng mga Matá), hindî nitó magágagáp ang lálim at láwak ng talínghagà o pahiwátig sapagkát imbísiból at lampás sa itinátadhanà ng solído at tatlóng diménsiyóng grapíko. Magtatágis ang mga kílay sa Pulô ng mga Matá, úpang págkaraán ay iluhà nang palihím ang hindî káyang hulíhin: Naríriyán ngúnit tila lumálabág sa mga batayáng prinsípyo ng paningín—na isáng masakláp na pangitàin.

Alimbúkad: Poetry Filipinas subverting the world. Photo by Jeffrey Czum on Pexels.com

Pulo ng mga Paa, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pulô ng mga Paá

Roberto T. Añonuevo

Maáarìng nakáalís na ang hinahánap mo sa sandalîng makáratíng ka sa Pulô ng mga Taingá, at kung gayón, ang pinakámalápit na rúta na puwéde mong tahakín ay ang Pulô ng mga Paá. Doón, singkrónisádo ang mga hakbáng na tinútumbasán ng imbáy ng mga kamáy. Tumakbó man ang mga táo ay warìng pulutóng ng mga sundálong sabáy-sabáy ang bagsák ng mga paá na binábagáyan ng disíplinádong áwit pandigmâ. Mga bintî’y párang balbúning tóre kung hindî man makínis na marmól. Siksík ang mga hità at pigî, ngúnit sa iláng pagkakátaón ay hindî naíiwásan ang pagkabásag ng túhod o pagkapúnit ng mga lítid sa sákong at búkong-búkong kapág nakikipágtunggalî o nakikipáglarô. Asáhan kung gayón na malúluwág ang bangkéta ríto at kályeng laán sa páglalakád. Sa Pulô ng mga Paá, palagìng aktíbo ang pagtanáw sa daigdíg, walâng puwáng pára sa parálisádo o tamád ngúnit pinálulusót ang banidósa’t baylarína, ibábad man sa yélo o kumunóy ang mga táo o palakárin sa nágliliyáb na disyérto. Báwat táo’y marúnong ipágtanggól ang saríli, halímbawà, kung paáno sumipà o sumíkad na warìng paglahók sa sayáw ng kamatáyan; o kung paáno tumbasán ang mga suntók o salagín ang mga kadyót ng espáda, gaya sa káli o balíntawák. Sa Pulô ng mga Paá, ang pamamáhingá ay sinisípat na pag-úrong sandalî sa larángan nang makapágpahílom ng paltós o makapágpagupít ng mga kukó; at kung ipátong man sa mésa ang mga paáng suót ang sapátos na góma o de-balát, ito ay úpang ihayág ang implúwensíya o kapángyaríhan. Huwág mábahalà sakalì’t mákakatí ang mga talampákan at may nunál. Kailángang maglakbáy ang mga táo, at tumindíg sa saríling mga paá at makipágkalákalán sa ibáng pulô, pára mágtagumpáy. Linyádo ang Pulô ng mga Paá, ang séntro ng sarì-sarìng sapín sa paá, at hindî kataká-taká na ang sinúmang sumuwáy sa batás at pamantáyan ay tumátanggáp ng pagyúrak, pagdagán, o pagpisâ sa kongréso ng mga bóta. Mag-íngat, kung salubúngin ka ríto ng mga tadyák.

Alimbúkad: Poetry walking the talk. Photo by Javon Swaby on Pexels.com

Pulo ng mga Tainga, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pulô ng mga Taingá

Roberto T. Añonuevo

Sa óras na sumakáy ka sa tunóg, asáhang makáraratíng ka sa Pulô ng mga Taingá. Kung ikáw ang tulâ, sasáilálim ka sa multíplikasyón, na ang kaluskós ay nagbábanyúhay na kalantóg na nagbábanyúhay lagabóg na nagbábanyúhay na dagudóg na paúlit-úlit na sumasábog sa loób ng útak at guníguní. Ang sitsít ay lálawiswís, sásagisít, hihíging, hahagunót, huhúgong na walâng pagkapágod ngúnit walâng pasúbalìng nághahanáp ng gatláng o tuldók. Ang bulóng ay lálaguklók, lálagunlóng, at gugúlong nang gugúlong na dumádagundóng hanggang magíng fluwídong tínig na warìng mulâ sa pistá o rámbol ng mga kalátong. Sa Pulô ng mga Taingá, ang alúnigníg ay máririníg ng mga paá at sasapól sa dibdíb; at anumáng pagyaníg ay masaságap tatlóng áraw bágo iyón maganáp káhit pa mílya-mílya mulâ sa iyó ang dístansíya. Kapág sumápit kang masamâng balità, ikálulugód iyán ng buông báyan sapagkát ináasáhan. Kapág sumápit kang mabúting balità, kákabahán ang buông báyan—sapagkat maáarìng magtagláy ka ng simetríya ng mga áyaw pakinggáng pahiwátig noóng úna pa man. Anó’t anumán, isasálin ka sa sarì-sarìng wikà, na maáarìng nása anyô ng oyáyi o dung-áw o pamatbát o tagumpáy, babalángkasín sa pámbihiràng gramatíka, pálalawígin sa mga pakáhulugán, at págtutuónan ng pansín na párang pagkalág sa paláisipán ng orakúlo at súbterráneong kodígo. Pag-íral mo’y isá nang katótohánan, sabíhin mang itó’y kabúlaánan. Pipikít ang mga táo ngúnit papások ka pa rin sa kaniláng pandiníg káhit sa óras ng panánagínip. Ipipínid ang mga labì, at isisilíd ka sa papél, at lalòng mabábagábag silá sa malamyós mong hímig. At sa bandáng hulí, kapág hindî na nilá káyang tiisíng mágtaingáng-kawalì sa iyóng áwit, kapág hindî na nilá káyang ipágpalíban pa ang tindíg mong bumábatingáw, kailángan niláng harapín ang iyóng pagdatíng. Pápaloób sa kaniláng kanáng taingá ang iyóng aníno at lalabás sa kaliwâng taingá ang iyóng hulagwáy—na isinísigáw nang buông lakás ang ngálan na iyóng hinahánap, pinánanábikán. Mábibingí sa katáhimíkan ang Pulô ng mga Taingá, at isúsukò nitó ang líhim sa ipinágkakaít na kalingà’t págmamahál.

Alimbúkad: Poetry Filipinas shattering global silence. Photo by Misha Voguel on Pexels.com

Ang Paglilingkod, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Páglilingkód

Roberto T. Añonuevo

Kay saráp pakinggán ang páglilingkód, ngúnit magsísimulâ iyón kapág nahigtán mo ang saríli. Bágo maglingkód, naiísip mo rin ba kung ginagámit ka lámang ng ibá at kung bákit kailángang maglingkód? Kapág tinurùan mong mamingwít ng isdâ ang isáng táo, nakakíta na ba siyá ng isdâ sa dágat ng buhángin? Kung takót sa túbig ang tinúturùan mo, hindî ba kailángang mabatíd múna niyá ang ugát ng kaniyang fóbya gaya sa túbig, o kaya’y kung paáno uminóm ng túbig? Mínsan, adélantádo ang páglilingkód, na warìng mangmáng ang dápat paglíngkurán, at kung síno ang íbig maglingkód ay siyá rin ang mag-uútos kung paáno gagamítin ang ipinámumúdmod na ayúda o subsídyo. Ang páglilingkód, kung hindî nararápat, ay idinídiktáng pagpapátiwakál na isasápusò ng pináglilíngkurán; at malímit, ginagámit itóng katwíran pára sa págtatayô ng pasugálan, resórt, pabríka, at pantalán págkaraán ng delúbyo o pagkáabó ng gúbat. Ang páglilingkód, kapág tinúmbasán ng medyókridád, ay mangánganák ng kabúlukán sa kalúluwá’t lamán, kung hindî man sa kabáng-yáman. Ang páglilingkód, kapág nabigòng tumbasán ng malasákit at bisyón, ay hagupít sa kabáyo ngunit kutséro ang mararátay. Ang páglilingkód, sa mábulaklák na panayám, ay párang harìng náhihimbíng sa loób ng kulambô hábang ang buông kapulûan niya’y sinásalákay ng sálot at taggutóm at armáda ng mga dayúhan. Ang páglilingkód ay pághahayág ng págmamahál sa báyan, o paghalík sa watáwat, ngúnit disímuládong pagpapátumbá sa mga kúlang-pálad at reklámadór ng lipúnan. Ang páglilingkód ay banidóso kung mangáral, umáakyát sa púlpito na may anyông politíko, at págkaraán, ay hihingì ng abúloy at pasénsiyá sa madlâ ngúnit magbábantulót na humúgot ng salapî sa saríling bulsá. Ang páglilingkód ay pagpapábagsák sa olígarkíya úpang palitán ng kasapákat na olígarkíya. Ang páglilingkód ay kámpo militár na may tóre ng komúnikasyón nang mapábilís ang paníniktík ng banyagàng sandátahán. Ang páglilingkód ay mabúting balità kapalít ng mga anúnsiyó at pamúmuhúnan sa hímpapawíd, o paghímod sa puwít nang mapánatilì ang saríling interés. Sa kabilâ ng lahát, ang páglilingkód ay kusàng lumílihís sa iisáng pananálig o lahì o kapisánan, kung tapát ka sa iyóng inuúsal, at itó ang salitâng humahátak sa lahát túngo sa túnay na bayánihán. Ang páglilingkód ay sapát nang magagáp sa anyô ng maláy na pag-íral—may bagyó man at madilím—bagamán walâ kang útang pagkasílang sa mundóng itó; at anumáng lumábis sa kataúhan mo ay dápat pagsalúhan, hindî lámang ng iilán, bagkús ng sángkataúhan. Humáyo ka, at umíral, at magparámi, kung íbig pangátawánan ang mga salitâ.

Alimbúkad: Poetry archipelagic blues. Photo by Pixabay on Pexels.com

Pulo ng Bibig, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pulô ng mga Bibíg

Roberto T. Añonuevo

Ang pag-idlíp ay katumbás ng kaláhatìng síglo, at mamumúlat ka na lámang sa íngay na nagmúmulâ sa Pulô ng mga Bibíg. Sa poók na itó, ang mga táo at kámbal nitóng róbot ay nakápagsásalitâ sa sarì-sarìng wikà mulâ sa ibá’t ibáng pánig ng daigdíg. Báwat isá’y párang tumátakbóng diksíyonáryo at tesáwro, naglálantád ng komúnikásyong galaktíko’t únibérsal, at kung humírit ay bátay sa kodígong alfánumeríko at ípertékstong markádong wikà. Malúlulà ka sa lálim at láwak ng dátos, sapagkát naróroón ang modélo ng intérkonektádong usápan, ang pórtal ng lahát ng karunúngan at kabálbalán na walàng morálidád at walàng hanggá, ngúnit malayàng isíping sinlamíg ng túndra. Mag-íngat. Sa Pulô ng mga Bibíg, ang lumalákad na bibíg ay lalapàin ng ibáng bibíg, na kakaínin din ng higít na malakíng bibíg na lalamúnin ng makapángyaríhang bibíg. Ang bibíg kung gáyon ay hindî na lámang dalúyan ng pagkáin, o kayâ’y órgan para sa kalugurang sensuwal, gáya sa pag-áwit o pakikípagtálik. Idínisényo ang bibíg para manákop, hindî lámang sa malíliít na bibíg bagkús sa matatálas na ísip, at itó ang ilálahád pagkáraán sa mga muséo at ártipisyál na artsíbo. Úpang masawatâ ang ganítong kalákarán, kailángan mong magwikà alinsúnod sa seryálisádong lígoy, na ang isáng kaísipán ay súma ng pangwakás na talínghagà at ng penultímang talínghagà. Dadáloy ang iyóng kaísipán sa kapuwà simetríko at ásimetríkong álon, na alinmán sa mga itó ang pilìin mo, ay lalampás sa prosodyá at lumàng padrón, at magigíng ínmortal. Kayâ kapág hinánap mo ang iyóng mahál, na maráhil ay may tukáyang tatlóng trilyón sa direktóryo ng kasaysáyan, sa kabilâ nitó’y matútuklásan mo pa rin ang isá pára sa iyó—sapagkát tánging siyá ang makáaarók ng líkaw ng iyóng dilà. Tawágin mang reénkarnásyon o repétisyón, ang kaísipán mo ay maísusúlat lámang sa wikàng alám mo, na tutuklásin ng ibá, gáya sa hudhúd at balagtásan, subálit hindî kailánman magagáya, maglutò man silá ng putomáya. Kung íbig mong manaíg sa Pulô ng mga Bibíg, sumakáy sa mga tunóg, lumundág sa gúhit, at magpákawalâ ng alamís na itinítibók ng dibdíb.

Alimbúkad: Poetry breaking barriers. Photo by Andreas on Pexels.com

Pulo ng mga Bahay, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pulô ng mga Báhay

Roberto T. Añonuevo

Pagkáraán sa Pulô ng mga Mukhâ, hindî ka makáiíwas na pansámantálang humimpíl sa Pulô ng mga Báhay nang makapág-ípon ng lakás laló’t masúngit ang panahón. Mahabà ang iyóng páglalayág, at káhit sínong magdáragát ay kailángang mágpahingá, gáya ng mga nandárayúhang balángkawítan. Ang únang aákit sa íyong mga matá ay hiléra ng mga báhay na inúkit sa matátarík na dalámpasígan, ang mga gusalì sa tuktók ng bundók at kondomínyong kóntinentál na ginawàng bintanà ang mga inúkit na yungíb. Taón-taón, nagbábanyúhay ang mga tiráhan, na kung hindî gigibâin ay papatúngan ng bágong mga báhay, kayâ saán mo man pilìing maniráhan ay matútuklásan na ang kinátatayûan ng mga halígi mo ay posíbleng may sandaáng palapág ang lálim sa bubungán ng sinaúnang monastéryo o katedrál, kung hindî man bodéga o kalabósong imperyál. Masásalúbong mo ang mga táo na nagkúkumahóg, patingín-tingín sa reló o sélfon pára habúlin ang trabáho, at walâng makikítang tatámbay-támbay sa lansángan. Pámbihirà, wiwikàin mo, kung gaáno káabalá ang mga táo gáya ng mga langgám o bubúyog, sapagkát ang iniísip nilá ay ang kaligtásan, o higít na tumpák, ang kaligtásan ng réynang pinágsisilbíhan, at ang kaligtásan ng buông burukrásya nilá ay nagigíng butó’t lamán sa arkitéktoníkong disényo ng mga báhay. Maáarìng isá sa mga báhay na parísukát o tatsulók o pabilóg ay dáting tinulúyan din ng hinahánap mo. Áno’t anumán, matútuklásan mo, gáya ng natuklásan ng minamáhal mo, na ang págtatayô ng báhay ay katumbás ng nakámamatáy na pamúmuwísan o kúsang pagpapáalípin; báwat pintô ay ísang lagúsan sa máhiwagàng piítan sa ngálan ng pagsásarilí o pagkámakásarilí; báwat espásyo ay sínghalagá ng bányo o silíd; at báwat bintanàng kristál ay pribílehíyo ng mga maykáya’t sindikáto. May takdâng súkat káhit ang alulód at kanál, at ang bangkéta ay sinlápad ng hapág-kainán. Ang sinúmang hindî magtrabáho ay nakátadhanàng ipatápon sa ibáng poók, úpang doón gumawâ ng kaniyáng báhay kúbo o báhay na bató, at nang hindî makásirà sa magándang tanáwin o magíng ehémplo ng mga lakwatséro at bagámundó. Makítulóy sa mga báhay, ngúnit mabíbigô ka kung anyông gusgúsin o sampíd-bákod na dáyo. Kumatók ka, at sisílip múna sa muntîng bútas ang nása loób úpang tiyakíng hindi ka magnanákaw o masamâng loób. “Táo po!” at mulîng kakatók ka. Mapapágod ka sa kakákatók sa sarì-sarìng tiráhan; at magninílay kung isá ka ngang táo, at mamábutíhin mong magbalík sa iyóng lundáy úpang doón umidlíp, bágo ipágpatúloy ang paglálayág, tawágin man itó na imposíbleng pangárap.

Alimbúkad: Poetry quest for the impossible. Photo by Gotta Be Worth It on Pexels.com

Mga Pirata, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Mga Piráta

Roberto T. Añonuevo

Mabábalisâ ang dalámpasígan sa hiyáwan mulâ sa Pulô ng mga Mukhâ, at mágtatakíp itó ng paningín sa hulagwáy ng binibíning bumunsód palayô úpang unáhan ang bagyóng papáratíng. Gayúnman, hindî siyá matítigátig, ni magbabáon ng anúmang hinánakít. At bákit? Dumatíng siyá roón nang payák, at aális din nang payák. Pára siyáng hitána sa láot, at anumáng dinánas niyá sa Pulô ng mga Mukhâ ay handâ niyáng íwan kung saán, úpang hindî na mulîng balikán. Hindî pa siyá ganáp na nakálalayô sa láot ay masásalúbong niyá ang mga armádong piráta, na hahablót sa kaniyá palayô sa pangánib. Isásakáy siyá sa kaniláng benáwang de-motór, na háhaginít sa rabáw ng túbig, magpapálundág-lundág na tíla lúmba-lúmba sa álon, at magígisíng na lámang siyá sa maáliwálas na poók na tinágurîang Gíting-gíting. Ang Gíting-gíting, na nása gitnâ ng tatsulók na pulô, ay isá ngayóng poók ng tunggalîan, ayon na rin sa isáng armádong laláki. Paúlit-úlit itong sinasákop ng mga bangkâ at bápor ng Hinsík, ang lahì mulâ sa Impéryong Hin, úpang dambungín hindî lámang ang mga isdâ at ibá pang lamandágat nitó, bagkús ang mga natatágong minerál ng láot. Matagál nang humíhingî ng túlong ang Gíting-gíting doón sa Pamáhalàang Katihán, ngúnit dáhil nasuhúlan ng mga Hinsík ang pangúlo noóng halálan at ipinágbilí ang kasárinlán sa mga dáyo kapalít ng iláng bilyóng kíkbak at ayúda, ang mga Hinsík pa rin ang makapágdidíkta kung paáno máglalayág sa laót ang sinúman. May mga matá silá mulâ sa hímpapawíd, nakátagò sa kaniláng mga satélayt, at báwat paglálayág ay nasusúbaybáyan ang lokasyón, bilís, at óras ng mga sasakyáng-dágat. Tánging mga piráta ng Gíting-gíting ang sumásalungá sa kaniláng awtóridád, lumílikhâ ng mga kóntra-kilapsáw sa eléktroníkong hímpapawíd úpang ipábatíd sa mundó kung gaáno kasakím ang mga Hinsík at kung paáno untî-untîng sinásakál at winawasak hanggáng masaíd ang tatsulók na pulô. Samantála, ang babáe na tinangáy ng mga piráta ay iháharáp sa púlong ng mga nakátatandà sa Gíting-gíting. Sasáilálim siyá sa mahabàng pagtátanóng, ang pagtátanóng na inuúlit sa ibá’t ibáng paraán, na báwat katagà’y may bítag o balábal, báwat sugnáy ay makápipigâ ng katótohánan, báwat pahiwátig ay makapágbubunyág ng pagkúkunwarî, ngúnit tutúgunín láhat iyón ng babáe sa payák na talínghagà na warìng dumédestrúngka sa salitang “piráta,” at sumásalág kiná Vyasa o Ibn Arabi o Cervantes o Dante, at magpapákilála: “Cecilia. Anó po ang áking maipáglilíngkod?“

Alimbúkad: Poetry Filipinas upheaval. Photo by cottonbro on Pexels.com

Pulo ng mga Mukha, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pulô ng mga Mukhâ

Roberto T. Añonuevo

Malulúnod ka sa mga damdámin, na paráng iyón ang katápusán ng lahát. Makaraáng mabatíd na nakaalís na ang hinahánap mong mahál, tatakbó kang pabalík sa iyóng lundáy, at sa únang sagwán mo’y tatangayín ka ng mga álon sa Pulô ng mga Mukhâ. Sa Pulô ng mga Mukhâ, báwat táo’y may ipinágmamágalíng, gáya ng fátek o pílat o bálat o nunál, at nagíng dambúhalàng negósyo ang kosmetíko. Hahanápin mo ang mukhâ ng íyong mahál sa líbo-líbong mukhâ, hanggáng mabatíd mo ang isáng katótohánan. Nagbabágo ang kúlay ng mga pisngí áraw-áraw, at ang mga táo ay nagkakáisá sa kaniláng magigíng anyô, halimbawà, na kung Lúnes ay asúl, at bérde kung Martés, o kayâ’y pulá kung Miyerkóles at diláw kung Huwébes, samantalàng putî kung Biyérnes at itím kung Sabádo. Ngúnit pagsápit ng Linggó, mágkukuskós at máglilínis ng mga mukhâ ang mga táo úpang kinábukásan ay isádulâ mulî ang síklo ng mga kúlay. Hindî konténto ang mga táo sa kaniláng mga mukhâ, at kailángang retokéhin ang kapál o nipís ng labì, ang tángos ng ilóng, ang húbog ng matá, ang lantík ng pilík, ang kúrba ng kílay, ang súkat ng taingá, ang gupít ng buhók o pelukang isusuót. Sa ganitóng pangyayári, ang mga batà ay nagíng mainípin at nagmámadalî palagìng tumandâ. Hindî kataká-taká kung makakíta ng mga paslít na kung pumostúra’y gáya ng mga dalága o binatàng artísta, nagmámaného ng Jaguar o Ferrari, tumatágay ng vódka at sumísinghót ng damó, hábang nangangárap ng mga kasintáhan gayóng uhúgin pa o mahilíg sumupsóp ng tsupón. Ngúnit pagsápit nilá ng edád tiguláng, higít siláng magigíng masigásig na magbalík sa kamusmúsan, isúsumpâ ang kalendáryo, mag-éekspériménto sa meyk-ap at maskará, magpápalakí ng másel o magpapátambók ng súso, magbibíhis túlad ng kulít úpang ikublí ang pagigíng kalumpít. Kapág napánsin ka niláng maputlâ ang mukhâ gayóng kayúmanggî, humandâ ka kung pukulín man ng alimúra o itlóg. Sinuwáy mo ang kaniláng tradisyón. Lilíbakín ka nilá ngúnit huwág matákot sapagkát ang mukhâ mo ay kikináng gáya ng salamín. Sa Pulô ng mga Mukhâ, sinumáng tumítig sa iyó’y mapapáhiyáw sa gúlat o kilábot o hiyâ, at tatánungín nilá kung anó ang iyóng kapángyaríhan, o kung saán ka nagmulâ. Hahabà ang interógasyón sa iyó, at hihintô lámang iyon kapág nariníg nilá ang isinísigáw ng mga luhà mo. Sa sandalîng marínig nilá ang ngálan ng hinahanap mong mahál, mabábalíw lalô silá, sapagkát ang hinahánap mong mukhâ ay mukhâ na kaniláng pinaláyas noóng gabíng papáratíng ang supérbagyó.

Alimbúkad: Poetry Filipinas rocking the world. Photo by Adrien on Pexels.com

Damdamin, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Damdámin

Roberto T. Añonuevo

Kapág nakíta mo ang saríli sa palígid, isusúka ka ng Bitúkang Pulô túngo sa kaléydoskópyo ng mga damdámin. Hindî kataká-taká kung matawá ka hábang umíiyák, o sumípol hábang napópoót. Báwat hakbáng mo’y may katumbás na págtataká, báwat hingá’y may báhid ng paghangà o pangambá, at magninílay ka kung bákit tíla naturál sa iyóng magdisényo ng entabládo na isá ring bibitáyan pára sa payásong kamukhâ mo. Kapág nakáamóy ng krúdo, masásabík ka sa disyérto at mga impéryo. Kapág nakásinghót ng asóge, manánagínip ka ng limón, o kung hindî’y dalóm. Anumáng malasáhan mo ay nanaísing hamígin, gaya ng bónsay na gúbat o akwáryum na dágat. Anumáng mariníg mo ay áangkinín, sa akalàng iyón ang magpapáginháwa sa útak at pusò. Ngúnit walâng damdámin ang útak at pusò, bagaman nakátatandâ. Ang limáng pandamá mo ay makásaságap kung anó ang dápat mong marámdamán, halimbawà, kung may ikinákasál o ipinápanganák, at ang gunitâ ng iyong lamán ang magíging tuláy sa gunitâ ng iyóng diwà. Mag-uútos ang ísip at baít kung ano at kung paano kumábig, ngúnit paná-panahóng pagtatáksilán ng úten at dibdíb. Bibilís ang tibók ng iyóng pusò at bábaligtád ang sikmurà mulà sa ináakalàng lagím at rimárim; hindî pa rin iyán ang kaganápan ng damdámin. Ang damdámin ay hindî lámang búnga ng mga pangyayári, bagkús anumáng pangyayáring naganáp na sa kalawákan bágo pa yaón magánap sa kalupàan. Itó ang kimíkong timpláng sumísikláb, sumasábog—na walâng hanggá ang pormúla; at dáhil mapangánib, makáhahánap ng teoríya lában sa anúmang simbuyó o pagkagúnaw. Kayâ bágo sunúgin ang ísang báryo, o bágo lipúlin ang ísang lahì, ang damdámin ay lumálagánap sa anyô ng mapágkandilìng pág-aglahì úpang manátilìng masiglá at maringál ang ibá pang urì at lahì. At sa paghupà ng ágos ng dugô, pagkáraán ng paggúlong ng mga úlong pugót, ang damdámin ay magdarámit ng ilahás na tulisán sapagkát hindî itó mananátilìng nakásilíd sa intramúros ng maykapángyaríhan. Ang damdámin ay malíkmatá—tawágin man itóng mahíka sa labóratóryo ng mga bágay—na kailángan mong igpawán kung ibig maratíng ang paróroónan.

Alimbúkad: Poetry tsunami without warning. Photo by Belle Co on Pexels.com

Bitukang Pulo, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Bitúkang Pulô

Roberto T. Añonuevo

Mákikilála mo si Eduardo, ang amá ng pamilyáng tumanggáp sa iyó, at hábang tumatágay kayó ng sariwàng tubâ ay ituturò niyá na ang hinahánap mo ay walâ sa Pulô ng Atáy, bagkús sa karugtóng nitó, ang Bitúkang Pulô. Mulâ sa Pulô ng Atáy ay makásasakáy ka ng lundáy na yarì sa mga tingtíng. Tibáyan mo ang loób. Kapág nagsimulâng mágbantulót ka’y lulubóg ang lundáy mo at kakaínin ka ng mga álon, at iyán ang sinápit na kapaláran ng mga nangánauná sa iyo. Úpang makaíwas sa anumáng pangánib, ituón mo ang paningín sa diréksiyón na íbig maratíng at huwág kang lumingón ni lumingá-lingá hábang naglálayág. Kapág lumagós ka sa úlop ay makikíta mo ang Bitúkang Pulô. Ang Bitúkang Pulô ay sérye ng mga pulô at batuhan na kung hindî paikíd ay paikót, at doón mo matútuklásan na ang mga bágay ay nása yugtô ng patúloy na pagbabágo. Halímbawà, ang pumások na kanáway sa únang antás ng Bitúkang Pulô ay magigíng malmág, na kapág lumípat sa ikalawáng antás ay magigíng anuwáng, na kapág lumípat sa ikatlóng antás ay magíging nilaláng na may katawán ng táo ngúnit may mukhâ ng pawíkan, na patúloy ang pagbabágo hanggáng ang sukdúlang anyô ay umabót sa perpéktong walâ ngúnit naroón at umiíral. Kayâ kapág kinaúsap mo ang kanáway ay mauúnawàan mo lámang siyá sa wikà ng malmág. Kausápin mo ang malmág at magwíwikà siyá sa talínghagà ng anuwáng. At kapág kinaúsap mo ang táo na may mukhâ ng pawíkan ay kailángang maúnawàan mo na ang mga pahiwátig niyá ay karágatán na kuyóm ang táo o táo na kuyóm ang karágatán. Hindî siyá nagmulâ sa lahìng siréna o siyókoy. Ang táo na nása yugtô ng pagbabágo ay mauúnawàan mo lámang kung anó siyá sa anyông panlabás, at mulâ roón, kailángang sisírin mo ang kaniyáng kaloóban úpang maúnawàan ang líkaw-líkaw na pakikípagsápalarán, ang pakikípagsápalarán na maglulúwal ng barumbárong o kastílyo, na magsisílang ng iba pang mithî, gáya ng gamót, damít, sandáta, pabangó, eropláno, palayán, gusalì, at sangkatérbang hulagwáy na káyang isaísip. Sa Bitúkang Pulô, humandâ kang mamatáy. Humandâ kang mamatáy nang paúlit-úlit. Sa gayóng paraán, matutúto ka kung paáno umangkóp sa kaligíran, at mabábatíd na hindî ikáw ang séntro ng daigdíg.

Alimbúkad: Poetry metamorphosis making waves. Photo by Mohammad Jumaa on Pexels.com

Ang Matalino, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Sa kinatátayûan mo, naroroón ang lahát ng impórmasyón na hinahámig, nílulunók, tinutúnaw, úpang mulîng ihasík, palúsugín, palawígin sa anyô ng mga aníno at alíngawngáw, ngunit huwág ipagkamalîng yaón ang talíno. Ang talíno ay hindî pagságap, pagwásak, pagkamkám, ni panggagagád, gáya ng ináakalà ng mga hukbông mándirigmâ, sa báwat lupálop na pinilì nitong salakáyin, gapîin, arìin. Ang talíno ay nása hanggáhan ng bató at símoy; at dáhil nasa hanggáhan ng náriritó-at-walâ, ang hanggáhang itó ay maglilíhim ng mga guníguníng pintô na hindî kusàng magbubukás, bagkús mabubúksan lámang sa pamámagítan ng susì ng kawalán at pagkilála sa angkíng katangahán kundî man kabalbalán. Malayàng isíping uminóm ka ng túbig subálit walâng pagkátigháw ang úhaw. Noon, tinurùan kang mag-ípon ng mga aklát at magpaláwak ng aklátan, ngúnit sa óras ng poót, yábang, at láyaw, ang mga pahína na nagtatalâ ng kasaysáyan mo’t kaugalìan, ang mga pahína na sinusúnod ng mga deboto mo’t alagad, ang mga pahína na nagpapáningníng sa sagísag mo’t pangálan, ay nakátakdâng magíng mabangóng panggátong sa págpapaliyáb ng mga kusinà at pabríka ng mga kaáway. Kapág narínig mong hinahámak ng bánug ang mga buláte o uód, sapagkat ináakalà nitóng ang talíno ay nása pakpák at pág-imbulóg, mágwawakás síyang masagánang pigíng kapág lumagpák sa lupà. Gayunmán, hindî magdidíwang ang mga suplíng ng lupà sapagkát alám nito na kahit ang hambóg at dakilà ay pawàng bútil ng hinágap lámang sa dilím ng kamalayán.

Alimbúkad: Poetry without labels and borders. Photo by Magda Ehlers on Pexels.com

Sa Pulo ng Atay, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Sa Pulô ng Atáy

Roberto T. Añonuevo

Kapág nakipágsapálarán ka sa poók na itó, ang mga puslít na láson ay hihigúpin mula sa iyóng bangkâ, at lilinísin ng mga trabáhadór ang sapátos mo’t kataúhan. Gagaán ang iyóng pakiramdám, at maiíwan sa putíng pantalán ang lahát ng kimkím mong ágam-ágam. Maglálandás sa paningín mo ang mga naglalakô ng sarì-sarìng prútas, may hihíla sa bráso mo túngo sa terminál ng mga sasakyán, at may kargadór na handâng magpaúpa ng kaniyáng lakás úpang pasanín ang mga bagáhe mo nang makáratíng sa minimithîng daigdíg. Kailángan mong magíng alísto, hindî dáhil sa kung sínong mandurúkot o manggagántso, kundî hinihingî ng sandalî na ituón mo ang pansín sa nararápat: ang mápa, ang pasalúbong, ang binálot na hapúnan. Walâ rítong Internet, at umása na lámang sa díreksiyón ng mga salitâ na magmumulâ sa despátsadóra. Makábubúting dumaán ka múna sa panáderyá o almasén, ibaligyâ ang mga bagay sa mga íbig kamtín, at pagkáraán ay tumulóy sa dyíp na mágsasakáy sa iyó tungóng Hayáhay. Huwág magpátumpík-tumpík. Umáalís sa takdâng óras ang mga dyíp o hábal-hábal, nang tapát sa tungkúlin nitó at walâng nilúlustáy na pagkakátaón, at kung hindî ka maágap ay maiíwan ka, wikà ngà, sa pansítan. Sa Pulô ng Atáy, kailángang limútin mo ang pinágmulán. Iwaksî sa ísip ang mga ináasáhan, gáya ng marangyâng hotél o dambúhalàng simbáhan. Díto, ang mga kasalánan mo ay kusàng nalulúsaw sa alimbúkad ng madalîng-áraw, at hindî ka tatanúngin kung anó-anó ang mga titúlo ng pinag-aralan. Tatánggapín ka ng mga táo sapagkát dinalísay ka na sa kaniláng pananáw, at may sustansíya kang maídudúlot sa kanilá kahit hindî mo álam. Tandâan mo ang isinásaád ng bitbít na mápa: ang kanlúran ay silángan sa puntó ng mga panaúhin, kayâ ipágpalagáy na isá ka sa mga tagapulô na kabesado ang daán. Ang diréksiyón ng hángin ay patímog gayóng ang darátnan mo ay hilagà ng mga batuhán, na ang palátandâan ay isang huklubang paróla. Ang pasalúbong mong dála-dála ay maáarîng magbunyág ng iyong layúnin o pakanâ sa isáng tahánang bukás ang mga bintanà at pintô, gáya ng malínis na loób; at ang binálot mong hapúnan ay isáng pigíng pára sa iyó, lalò’t nagsísimulâ nang umúlan-úlan. Huwág kumáin nang mag-isá. Makisálo sa pamílyang kumakáin din ng kaniláng hapúnan. Sa Pulô ng Atáy, ang pagkáin ay hindî bastá pagkáin. Ang pagkáin mo ay magigíng kataúhan mo na magiging kaligirán; at ang pagkáin na kináin ng kasálo mo ay magigíng kataúhan din nilá na magigíng kaligirán mo rin. Ang lumábis na úlam sa hapág o mahúlog na múmo sa sahíg ay sandalî ng pagninílay sa mamúmuông láson o mikróbyo sa iyóng guníguní—balikán mo man ang saríling bangkâ kinabukasan, o mamangkâ sa dalawáng tubigán.

Alimbúkad: Yes to poetry. No to war. No to Chinese invasion. Yes to Philippine sovereignty. Photo by Crizaldy Diverson on Pexels.com

Gabí ng Lagím, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Roberto T. Añonuevo

Pinipílit niyáng ibuká ang bibíg, ngúnit sa áraw na itó, warìng kumúnat ang kaniyáng mga pangá, umiklî ang dáting matálas na dilà at dumikít sa ngalángalá, at nahinóg na rambután ang kaniyáng mga tónsil na hálos bumará sa kaniyang lalamúnan. Ang mga salitâ niyá’y sumílip sa kaniyáng paningín, pagkaraán ay gumápang pababâ sa kaniyáng mga pisngí, nahúlog sa mga taingá, at mínsan pa’y nagkáhalò-halò túngo sa kaniyáng uták úpang pagdáka’y magrambúlan palabás ng kaniyáng ilóng. Íbig niyáng magtanóng, halimbawà, kung anó ang pétsa at óras, subálit káhit ang ganitóng kadalîng ehersísyo ay ipinagkaít ng paghábol sa hiningá. Bumúbulagâ sa kaniyáng dibdíb ang sandalî, gáya ng krimén na dápat ilíhim o iwásan ng sinumáng walâng pakíalám sa pag-íral. Umilíng-ilíng sa kaniyá ang mga mukhâng Johnnie Walker o John Puruntóng, o iyón ang kaniyáng naságap, sapagkát maaarîng hindî rin nilá alám ang sagót sa kaniyáng kalagáyan. At yámang hindî siyá makáusál ni isáng katagâ, ang mga nakápalígid sa kaniyá’y isá-isáng nagtanóng: Anó ang pangálan mo? Saán ka nakatirá? Nakaínom ka ba ng álak? May sakít ka ba? at sisíyasátin siyá ng mga titíg ngúnit hindî kailánman haplós ng pagdámay. Siyá na bumulagtâ sa bangkéta ay siyá ring nása istrétser at nakapíla sa gílid ng mórge ng ospitál. Hindî niyá matandâan kung síno siyá, at pakíramdám niyá’y isá siyáng bángaw na dumikít sa sagrádong langís ng mangkukúlam. Párang abándonádong lungsód ang kaniyáng loób, ngúnit sabík pa ring magtanóng—hanggáng marínig níya ang isáng tulâ sa dáko paroón, ang tulâ na gáya nitó’y nagkúkunwarîng mga sitsít at alulóng.

Alimbúkad: Poetry rumble in your face. Photo by Pixabay on Pexels.com

Lamanlupa, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Lamanlupa

Tulang tuluyan ni Roberto T. Añonuevo

Sa daigdig ng Tralala, ang mga pangalan ay hindi mahalaga. Makapapasok ka rito basta sungayan ang loob kahit marupok ang tuhod (nagmula man sa mababang punsô o malagong punò), at marunong sumunod sa wika ng Panginoon. Malaya kang umimbento ng palayaw at apelyido, at ang taguri ay mahihiram mula sa mataas o mababang uri, o sa alinmang kulay o lahi, na ang wika ay kaiinggitan sapagkat umaahon sa pusali. Kung mahalaga sa iyo ang taglay na mukha, pahihintulutan kang makapagsuot ng libong maskara, na makatutulay sa sapot ng mga landas, makasisitsit at makapanghihimasok sa himpapawid, habang may utak ang mga daliri na makasasakay sa elektromagnetikong alon at ingay.

Ipagpalagay na ang lahat ng balatkayo ay balát ng realidad. Halimbawa, kapag lumahok sa diskurso ng politiko o aktibista o artista, walang importansiya ang pakikinig. Ang tinig mo ang mahalaga, ang tinig na mataas o maangas, ang tinig na mapanlibak o mapang-asar, ang linyadong tinig ng matalino na nagkukunwang siraulo, na kidlat kung tumugon ngunit makitid ang bisyon gaya ng nirendahang kapre. (Marahil iyan ang makapagpapatawa na makahahatak ng milyong kapanalig.) Iwaksi sa isip ang komunikasyon. Ikaw ang komunikasyon. Maikukubli mo ang katauhan sa isang pitik, at dahil kabilang ka sa hukbo ng mga bayarang talibang alaskador, natural ang oportunidad na kumita, habang pinupukol mo ng mga putikang titik ang mga kalabang lintik, o kaya’y hinihintay silang mahulog sa bitag ng mga tinik.

Hindi uso rito ang etika, sapagkat iyan ang doktrina ng Panginoon, at walang dapat ipagtika. Habang dumarami ang iyong kasalanan ay lalong mabuti, sapagkat bakit ka pa paiiralin kung susunod lamang sa batas at patakaran ng ibang planeta? Iwaksi sa isip ang mga katagang tulad ng “awa” o “kawawa,” sapagkat hindi ka naririto para ipamalas ang birtud at bait. Ang mahalaga’y ang tatamuhing tagumpay ng hukbo-hukbong impakto na halimaw sa teknolohiya at kagila-gilalas ang teknika sa panlilinlang o pananakot, kung hindi man pambibiso. Walang imposible sa espasyo at panahong pinasok mo, at ang eternidad ay hindi matitimbang sa bisa ng moralidad. Iisa ang kulay ng lahat, at ang kulay na ito ay hindi dilaw bagkus berde, berdeng-berde, gaya ng pag-iisip ng iyong Panginoon.

Mahalaga kung gayon dito sa Tralala ang numero. Ang hininga mo ay may numero, gaya ng hakbang at indak, at may katumbas na sahod o regalo. May numero para ka sumubaybay, o subaybayan, mulang malimit dalawing pook hanggang nililisang aliwang paraiso. Para kang tupa sa piling ng daan-daang tupa na ang pastol ay sumusunod din sa Panginoon. Ngunit dahil matalino ka, ang bakás ng iyong mga paa ay mabubura, gaya ng pagbura sa tsok sa pisara, sa tulong ng eksperto na gigíl sa paggúgol ng mga salita ng Panginoon. Yamang may maiiwan kang pulbos o gabok, matatagpuan ka pa rin kung iibigin ng mga awtoridad. At dahil seguridad mo ang nakataya, makasisingil ka nang malaki sa iyong serbisyo, gaya ng burukrata na dating puta o putang naging abogado, tawagin man itong sariling sikap o serbisyo publiko, para sa iyong patron at merkado.

Ang gahum mo ay magmumula sa iyong hukbong kinaaaniban, at marami sa mga kawal nito ay pusakal na magnanakaw ng ibang kalabang katauhan. Masisindak mo, sa tulong ng iba pang nilalang na kawangis mo, ang kalaban sa pamamagitan ng salita, sapagkat ang Salita ang simula at wakas. Anumang wikain mo ay puwedeng maging katumbas ng pagdukot, pagbugbog, paggahasa, at pagbilog sa identidad ng kalaban. Kapag hindi naniwala sa iyo ang pinatutungkulan, asahan mong magpapadala ng mga tiktik ang Panginoon, upang tuparin ang tadhana ng bilibid kung hindi man nitsong malamig. Marami kang personalidad ngunit hindi mo pag-aari ang sarili. Ito ang katotohanang hindi maiiwasan, at sa oras na lumihis ka ng landas ay matutulad ka sa ibang bangkay na babangon at maglalakad ngunit mananatiling bangkay magpakailanman.

Bago pumasok sa daigdig ng Tralala, humandang limutin ang sarili, tawagin ka mang Pag-asa.