Ikalabinlimang Aralin, ni Roberto T. Aňonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikálabínlimáng Aralín

Roberto T. Aňonuevo

Sakalì’t isakáy ka sa BRP Ang Pangúlo at tíla humintô ang óras ng daigdíg, matátagtág ang iyóng loób, magtátangkâng limútin ang kinágisnáng lugód, at mabigô man sa gayóng pagdulóg ay babasáhin ang mga talampád at bulalákaw sa mga gabí ng paglalayág. Pagtingalâ’y pagkilála sa saríli, dáhil isá ka ring paralúman. Tuwîng nagtátaksíl sa mga salitâ ang makatà, maráhil ay úpang makáligtás pang mag-isíp nang malálim, pumánig sa pinakámadalî pinakámagaán pinakámabilís máunawàan; at ikáw bílang tulâ na ginagád kung saán ay párang napakahírap nang ngumitî, matiím tumítig na ánimo’y galít sa kabarò, sisisíhin nang taás-kamaó at taás-kílay ang lahát ng ugát sa mekánikong paraán, málagáy man sa péligro ang pagkatáo mo’t sángkataúhan. Ang katátawanán sa iyóng katawán ay ni hindî mabábakás sa alinsángan at asín at mabilís tangayín ng hángin; at kung umárte mang payáso ang taúhan mo sa panahón ng paglálakbáy ay sapagkát nangangárap din itó na bálang áraw ay mailúluklók na presidénte o representánte ng isáng báyan, handâng ipaglában ang kásarinlán sa pananákop ng dáyo, húhubarín ang bárbarong bíhis at magíging séryoso at híhimúkin ang mga táo at nasyón na makílahók sa sukdúlang pakikibáka túngo sa kalayàan. Bísyo ang katátawanán, pansín ngâ ni Platon, káhit itanóng mo pa kiná Kúntil Bútil at Anastasio Salagúbang. Gagamítin kang áparáto, na tíla ikáw ay sadyâng ipináglihî sa kubéta at lumakí sa bangkéta, nakádísenyo halímbawà sa pasawáy na método úpang pahagíngan ang isáng polítiko na ang kakatwâ’y galák na galák pa turíngan mang bóbo, tamád, at lutáng dáhil nagúguníguní niyáng siyá ang mataás mapalad makapangyarihan kompará sa milyón-milyóng sawîmpálad. Sa panahón mo, ang katátawanán ay nádupílas na paslít na ang katigásan ng úlo’y sinaló ng timbâ na umaápaw sa tsókoláte o táe. O isáng matabâ, hubád na dilág na íbig daigín ang timbáng ng dágat, sikát na sikát sa mabilís manudyô at bumilíb sa isinásahímpapawíd, at humáhagikgík kung bákit ang katabí’y patáy-gútom at payát na payát. Anó ang katátawanán díto kung itó ang nagkátaóng nórmatíbo at isá kang sirâúlo? Ang nakapágpapángitî o nakapágpapátawá ba ay nása hulagwáy o dî-ináasáhang píhit ng pangyayári? Kapág ang pagbíbirô, ang katawá-tawá, ang katátawanán ay nawalán ng hanggáhan, ang panlaláit kung hindî man panlílibák ay hulagwáy ng lángit na nabatíkan ng tínta o pútik. Ang ábstrakto ay kailángang magíng kóngkreto na síngkapál ng mukhâ pára sampalín o dunggulín malayò man sa tradisyón nina Pugò at Tugò, at kiníkilála ng ákadémyang pámpelíkula makáraáng mágtalumpatì ng ápolohíya. “Háy, kaawà-awàng áso,” súlat ngâ ni Charles Baudelaire, “kung binigyán kitá ng táe’y lugód na lugód na sininghót-singhót mo na iyón, at kináin pa maráhil. Sa gayóng paraán ay kawángis mo ang madlâ, na hindî dápat handugán ng pabangóng ikayáyamót nitó, bagkús pilîng basúra lamang.” Ang ábstrakto ay masíning na pukól sa matimtíman o marahás na paraán, hináhagíp ang mukhâ ng pinúpuntiryá sakâ sásapáwan, dinúdumihán nang padaplís ang isáng bahagì ng pagkatáo nitó úpang maípamálas ang kabulukán at kahayúpan sa sandalíng magálit at gumantí itó. Sapagkát ang kómiko, wikà ngâ ni Henri Bergson, ay isáng buháy na nilaláng, lumálagô o tumátangkád ngúnit sumásalungát sa iisáng pákahulugán, at káhit ikáw ay gagawíng éksperiménto pára sa kalugúran ng públiko. Walâng pusò ang katátawanán ngúnit may útak. Paúlit-úlit ang dápithápon, at walâng katawá-tawá sa paglubóg ng áraw; walâng katawá-tawá sa rítmikong pagsalpók ng álon sa pásigan; walâng katawá-tawá sa pagkátigáng ng lupàín sa dáting maláwak na kagubátan, malíban na lámang kung sadyâng sádista ang tumítingín. May lóhika ng éksentrísidád ang kómiko, sambít ni Bergson, at itó ang dápat tuklasín sa gáya mong may pinsalà na ang kaligayáhan ay matátagpûán lámang sa kaloób-loóban. “Ang katákatáyak, súkat/ makápagkáti ng dágat.”// Katumbás ng dágat ang isáng paták ng álak, at kung hindî itó makapágpangitî sa iyó ay sapagkát walâ kang pakíalám sa lipúnan, kóntento sa saríli at ni hindî nalasíng sa ilahás na kandúngan—isáng érmitanyong tinálikdán ang kaniyáng sánlibután.

Alimbúkad: Epic poetry tsunami challenging the world. Photo by Riccardo on Pexels.com

Ikalabing-apat na Aralin, ni Roberto T. Aňonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikálabíng-ápat na Aralín

Roberto T. Aňonuevo

Kapág tumamláy ang pagtanggáp sa iyó doón sa téritóryo ng mga ádelantádo, pósibleng sumápit ka na sa yugtông ang anyô mo’y badúy o guráng at isá na lámang gunitâ ng paruparóng búkid mulâ sa káhitang pelús. Mabábatíd mo itó kapág humaráp sa salamín ni Narciso at tumítig sa saríli: sásanggunì ka nang paúlit-úlit sa álgorítmo ng hulà kung anó dápat ang bágo ngayón káhit magíng ilahás pa sa hináharáp, magháhalungkát sa baúl na tíla pagháhanáp ng eksótikong aláhas na ang makábibilí at makapágsusuót ay ang pinakámayámang Únang Gínang at magíging huwáran ng mga kábunggûang-balíkat na Babáeng Baklâng Bugháw. Kailángang magíng promotór ka ng elegánsiya at síning, o kung hindî’y humandâng masawî—totoó man o hindî. Sa ganitóng pangyayári, matutúto kang mag-isíp kung paáno maúna o makáisá, kung paáno umangkát ng mga ímported na limusína, na sa sobráng dámi ay kúlang ang dalawámpûng garáhe. Báwat sakyán mo’y bumabágay sa kúlay ng iyóng térno at sápatos—alinsúnod sa patnúbay ng mga número at bituín ni Marites—at guwárdado ng kómboy na sumísiréna,  humáhagibís. Maaákit tumanáw palabás ng bansâ ang lumikhâ sa iyó, magháhanáp ng mga sikát at sopístikádo úpang gawíng módelo sa kaniyáng báryo, at isísigáw niyá na itó ang prímero at móderno, at angkóp na angkóp din pára sa iyó, o sa báyan mong tíla nása Ikatlóng Impiyérno. Kailángang lumáwak ang kórpus ng iyóng bokábuláryo, wíwikàin ng mga krítikástro, at úpang matupád itó’y hihingî ng matátalínong páyo sa mga balikbáyan at biyahéro ang iyóng maylikhâ, mangangálap ng mga díksiyonáryo at dískurso ng sanlíbong pilósopo, sakâ isásaúlo na warìng siyá ang sanhî ng móda at úso. Ikáw bílang tulâ ay gágawíng institusyón sa mga timpalák pángkagandáhan, irarámpa kung saán-saán, na magtátakdâ ng mga panúto at pamantáyan na kasínglantík ng súngay o kasingkípot ng tumbalík tugmâan, úpang ang mangibábaw sa bandáng hulí ay ang líga ng mga létra. Walâng saysáy pa rin ang gayóng pagpúpunyagî. Daráting ang panahón na anumán ang iyóng sakyán, anumán ang iyóng bíhis, anumán ang ánunsiyo, kung ang loób mo namán ay basyó, ay isúsumpâ ka pa rin ng mga ádelantádo. Tátanggí siláng pangunáhan mo ang lahát sa línear na paraán, sapagkát mabúbukíng nilá ang kúlay at pákay ng paglikhâ, kayâ gágawín ka na lámang niláng éksperiménto bílang ehémplo sa akadémikong pagninílay. Sinusúrot ka noón ni Platon dáhil nása lángit ka; dinúdutdót ka namán ni Aristotle dáhil bágay na magíng banlík ka. Saán ka lulugár ay walâng makabábatíd at magwáwakás na paláisipán. Maáarìng isilíd ka sa isáng panahón na magíging múseo mo habambúhay, o kung makatákas ka man mulâ sa madilím na silíd-aklátan ay sapagkát ginawâ kang ínmortal ni Byron o Bardagól. Síning ka hindî lámang dáhil sa artístikong kalidád; síning ka dáhil karápat-dápat mapabílang sa lárang ng síning. Ngúnit kung híhiramín ang dilà ni Ju. M. Lotman, ang dibisyón ng mga tékstong “artístiko” at “dî-artístisko” ay nása kamalayán ng sumaságap, bagamán ang paglitáw nitó sa kamalayán ng maylikhâ ay opsiyonál. Walâng pérmanénte sa panitikán, at kung gayón ngâ, huwág malumbáy kung hagárin ka man ng tuksó ng mga ulól at ádelantádo.

Alimbúkad Poetry Solidarity endorses Leni Robredo-Kiko Pangilinan tandem in the coming national elections. Photo by Plato Terentev on Pexels.com

Ikalabintatlong Aralin, ni Roberto T. Aňonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikálabíntatlóng Aralín

Roberto T. Aňonuevo

Nabubúhay ang mga salitâ sa gabí ng lamayán, tinútumbasán ng mga panúto, at kung nagkátaóng tawágin itó na dúplo ng Bíyernes Sánto ay sapagkát hinihingî ng pagkakátaón na patayín ng mga talinghagà ang iníp at hápis, bukód sa pinábubukál ang tamís at galák sa pánig ng bálo’t mga náulilà sa pamámagítan ng hánay ng mga bélyakang ináasintá ng mga bélyako na kung makátikím man ng pálmatóryá ay katanggáp-tanggáp sa matatálo. Ang mga salitâ ay isá ring tulâ, pinagsásalúhan ng madlâ at pinagníniláyan at biníbigkás nang buông talísik at tiwalà (imbés na ikulóng lámang sa papél pára págpistahán ng iiláng mahílig magkulóng sa silíd at magbasá, bukód sa tátanggí itó sa monopólyo ng ímprenta at elektrónikong padér). Túlad mo’y may kakayahán itóng magbanyúhay na kulasisì na mátagintíng ang tínig at kay lamyós bumírit sa sandalîng sagápin ng ísip itúring mang kagilá-gilalás na guníguní o panagínip, na maráhil makapagpápabángon sa bangkáy mulâ sa ataúl kung hindî man ng líhim sa maluwág na pantalón. Hábang lumalálim ang gabí, at nagsísimulâng kumalás ang buwán sa úlap, magdáraán ang máhalumigmíg na símoy, sakâ madáramá nang sagád sa butó ang paligsáhan sa pukól ng mga páhiwátig, na maglílitánya ng parátang at maglálantád ng mga pasaríng at palipád-hángin úpang sagutín ng kalában, hinahámon ang kaúsap mag-isíp nang walâng kútelo’t pabúlik-búlik, at hinahátak ang mga saksí na mapániwalà, mapáhangà, mapáhagikgík. Ang lamayán ang últimong larángan ng talinghagà, isáng ehersísyo ng paghúgot ng sundáng o káli, na karugtóng ng masíning na pagwáwasíwas sa hángin bágo magpakáwalâ ng búhat-áraw úpang salagín ng kátunggalî, ngúnit walâng dugông dadának, walâng búbulagtâ, at sa halíp, aápaw pa ang galák at hiyáwan sa muntîng bakúran. Sapagkát tulâ ang mga salitâ, ang répresentasyón nitó’y may kakayaháng magpátalón-talón sa ibá’t ibáng panahón, na ang halímaw ay hindî manánatíling asuwáng o león hábambúhay, bagkús pápaloób din sa gáya ng matiník maglarô ng básketbol o maglutò ng sinigáng. Ngúnit ang lahát ng itó’y pánandalî samantálang nalálaós ang ritwál ng paglalámay at nauúbos ang mga kaibígan sanhî ng digmâ at sálot. Kapág walâng pagpapáhalagá sa mga alaála at kamatáyan, walâ na ring silbí pa ang lamayán káhit sa nabubúhay kundî manghingî ng abúloy o magíng katwíran sa pagpúpusóy. Sa gabí ng lamayán, tangìng makatà ang makákaniíg mo—ngayón man o sa hináharáp—na magpápasiyáng ilibíng ka sa papél at mahalín at gawíng ínmortal nang higít sa balagtásan, iníwan man siyá ng kaniyáng músa na tumákas at nagtagò sa iláng.

Alimbúkad: Epic wave poetry solidarity with Ukraine. No to Wars! Yes to Humanity! Photo by KoolShooters on Pexels.com

Ikalabindalawang Aralin, ni Roberto T. Aňonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikálabíndalawáng Aralín

Roberto T. Aňonuevo

“Ang wikà mo ang kataúhan mo,” ang paskíl sa padér na makikíta mo, at kung may báhid man itó ng kátotohánan ay susubúkin mo na tíla sugò ka niná Vak at Fáma, na magbíbigáy sa iyó ng  kapángyaríhan ng dilà, na pósibleng manganák o mabiyák at magsangá-sangá, na magháhatíd pára magíng dalawá o higít pa ang iyóng idéntidád. Sa loób mo, na panghihímasúkan ng lumikhâ sa iyó, ay hindî ímposíbleng magkároón ng dalawá o higít pang wikà na manánaíg ang isáng wikà sa paraáng sumúsunód ang ibá pang wikà sa grámatika, wísyo, at pagpapákahúlugán nitó—na ang paláugnáyan ay matálik at maúunawàan ng pinilì mong pérsona. Tutuláran mo si Fernando Bagongbanta: “Ycao ang oguit na matibay/ eres timon que no quiebra/ cahimat binabagyohan/ aunque haya tempestad recia/ sa iyo aco mananalig/ mi esperanza en ti esta puesta/ sa aquing paglalayagan/ en aquesta mi Carrera.”// Sa ganitóng pagkakátaón, walâng saysáy ang pagsasálin sapagkát ang téksto ay isá nang ehersísyo sa, at artefákto ng, pagsasálin. Ang dalawâng wikà—na nagmulâ man sa mágkabilàng pólo—ay nagsasánib úpang lumikhâ ng isáng bágong wikà, na turíngan mang tulâng ládino ay pagmámalábis sa daigdíg ng guníguní dáhil ang nasábing wikà ay makápagsásaríli at nakapágpapáalingawngáw ng saríli, na lampás sa kinagísnang parámetro ng Tagálog at sumúsuwáy sa sakláw ng Espaňol, sa kabilâ ng pangyayáring mukhâ itóng mestíso. Kung ipagpápalagáy na itó ay háybrid, ang henétikong urì nitó ay ebolusyón ng bakbákang páilalím, may diyaléktikong ágos na ang isang katutubòng wikà’y  ekstensiyón ng ibá pang banyagàng wikà, sa layúning sumunód sa útos ng máylikhâ, at nang turùan ang mga Tagálog sa paggámit ng Espaňol o turùan ang Espaňol sa paggámit ng Tagálog. Sa kabilâ nitó, magpipílit ang dalawâng wikà na dumakò sa pantáy na éstado sa anyông suwábe at dî-halatâ, gumagálang sa kapuwâ úpang mapágbigyán káhit paáno ang pagkakákilanlán ng báwat isá. Sakâ lámang matútunugán sa bandáng hulí ng mga mámbabása na ang nasábing háybrid na wikà na ipínadrón warì  sa prósodya ng dalawáng kúltura ay malínaw na larô ng kapángyaríhan, gáya sa maláwak na lipúnan, sa layúning pánaigín ang pananálig sa mayháwak ng ímprenta at podér. Maláy na maláy sa ganitóng larô si Rolando S. Tinio na lumikhâ ng kakatwâng pérsona úpang itampók ang dóble-kárang pérsonalidád nitó sa pásalitâng pamámaraán: “Sa poetry, you let things take shape,/ Para bang nagpapatulo ng isperma sa tubig./ You start siyempre with memories,/ ‘Yung medyo malagkit, kahit mais/ Na mais: love lost, dead dreams,/ Rotten silences, and all// Manner of mourning basta’t murder.”/ Bagamán dóble ang bílang ng salitâng Inglés sa salitâng Tagálog, sumúsunód ang Inglés sa éstruktúra ng Tagálog at dáhil díto’y nabúburá ang pagká-Inglés at nabúburá ang pagká-Tagálog úpang iluwál ang isá pang wikàng mukhâng mestíso. Ngúnit ang hímig ay banáyad at mapánlansí; nagháhayág ang pérsona ng saríli niyáng poétikang hinúgot man sa banyágang poók ay pumípiglás sa pagkábanyagà nang maípakíta ang báhid ng pinág-ugatáng báyan. Ang resúlta’y isáng háybrid na urì, na hábang nabíbiyák ang ísip ng pérsona sa dalawâng wikà ay nabíbiyák din ang kaniyáng diwà na katumbás ng kataúhang bípolár, na pagkakátaón úpang isílang ang sisté na kinásangkápan ng mga Tagálog noóng úna pa man. Wikà nga ng pérsona sa “Pelos en la lengua” ni Giannina Braschi: “El bilingüismo es una estética bound to double business. O, tis most sweet when in one line two crafts directly meet. To be and not to be. . . .” Hindî ba itó ang pamámangkâ sa dalawáng ílog, nakáaákit bukód sa nakabábalíw, kung warìin ay nagsásagútan nagsúsuhayán naghíhiwaláy, úrong-súlong nang maítanghál ang sariwàng kabatíran? Sa ganitóng pangyayári, tátanggí mísmo ang natúrang tulâng tulúyan úpang isálin sa púrong Inglés o púrong Espaňol, sapagkát kung magáganáp itó’y mawáwalân ng bisà ang anyô ng háybrid na wikà na may bukód na idéntidád. Sa káso na may dalawâng wikà na magkálahì at katutubò sa isáng bansâ, ang diyalétikong ugnáyan nitó’y nakásandál pa rin sa pérsona, gáya sa “Dugay na sa Manila” ni Teo T. Antonio. Sa nasábing tulâ, ang pérsona ay isáng nagtapós ng kúrso sa pagkágurò at sinúbok magtúngo sa Maynilà úpang makipágsapalarán. Nagbantulót siyáng magturò kung hindî man nanghinà ang loób dáhil mababà ang suwéldo na hindî káyang makápag-áhon sa hírap ng pamílya. Naísip niyáng mangibáng-báyan nang makilála ang rekrúter na nangakòng tutúlong úpang makápuntá ang pérsona sa Saudi Arabia. Ngúnit úpang matupád itó’y kailángan ang malakíng halagá. Sumúlat ang pérsona sa kaniyáng mga magúlang at humingî ng pérang pambáyad sa mga gastúsin sa paglálakád ng papéles. Naniwalà namán ang kaniyáng mga magúlang at isínanlâ pa ang arì-arìan. Tuwâng-tuwì ang pérsona at matútupád na ang kaniyáng pangárap. Hanggáng pumíhit sa masakláp na pangyayári: “Kaya ang papilis, nang naayos lahat/ Ako gid ay parang natuntong sa ulap./ Pinutos ang damit, sa tuwa’y maiyak/ Malalab-ot na gid ang akon pangarap./ Pero ang rekrutir na ahinsya’y palpak,/ Dinul-ong man ako sa Saudi Arayat.”// Naghahalò ang Bisayâ at Tagálog sa tulâ, sa paraáng nagsúsuháyan sa isá’t isá úpang maítanghál ang kataúhan ng probínsiyána—at maitutúring na halímbawà ng ebolusyón ng mga wikà. Ngúnit higít pa ríto, hindî masasábing dominánteng wikà ang Tagálog, sapagkát ang Tagálog ay kailángang gumanáp ng segundáryong papél at magíng panúhay na wikà túngo sa elaborasyón ng Bisayâ nang magíng kapaní-paníwalà ang páhiwátig na pagkálalawíganín ng pérsona. Kung edukáda man ngúnit muslák ang pérsona ay sapagkát nagkátaóng umiíral siyá sa isáng panahón at guníguníng lunán na mapágbalátkayô sa kabilâ ng pagigíng totoó sa saríli ng pérsona. Hindî siyá pásibo bagkús áktibo sa pagkamít ng pangárap, ngúnit nabigô pa rin siyá dáhil sa sindikáto (na ipinahíhiwátig din ng pamagát kung bíbigkasín nang malumì ang “Manilà” imbes na gamitin ang “Maynilà”). Kung itó man ay masakláp na birò ng kapaláran, ang biròng itó ay sumásapól sa pusò, na pumípigâ sa awà at hindík na makápagháhatíd ng katársis sa pánig ng mga mámbabása, dáhil mukhâ mang nagpápatawá ang hímig ng wikà ay sumásampál sa lipúnang tiwarík ang namámayáning kaisipán na ginagámit úpang manubà at manghámak sa dukhâ. Kung ikáw ang tulâ, huwág magtaká kung sakalì’t magkároón ng dalawá o higít pang dilà—at mangárap na mábiyayàan ka ng mga salitâ na ikátatáyog ng diwà, hindî ka man paláring mapabílang sa panteón ng mga dakilà.

Alimbúkad: Epic wave poetry solidarity with Ukraine. No to Wars! Yes to Humanity! Yorkshire Sculpture Park – 4 by Stephen Armstrong is licensed under CC-BY-SA 2.0

Ikalabing-isang Aralin, ni Roberto T. Aňonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikálabíng-isáng Aralín

Roberto T. Aňonuevo

Kailángan ba ng mga paá ang métro pára bilángin ang mga hakbáng bágo maibulálas na kay gandá ng palígid?  Itó ang malímit mong máriníg hábang bumábagtás, ni walâng pakíalám, lumulútang kung mínsan, at kung iláng mílya man ang naratíng ay hindî máhalagá. May matútuklasáng kátotohánan ang mga talampákan, na umáangkóp sa rabáw ng lupà o sahíg ng realidád o íperrealidád, at ang gayóng pangyayári’y makaráratíng sa ibá mo pang pandamá, hanggáng maságap nitó kung anó ang mákabúluhán at kapakí-pakinábang, hindî pára sa iyó bagkús pára sa mga táo na kaharáp mo. Sa abót ng iyóng naratíng, ikáw bílang tulâ ay magkakároón ng saríling interpretasyón (na bukód sa inísip o binálak ng máylikhâ) paglapág na paglapág mo sa papél, na maráhil ay kublí o lantád, at ang pananáhan mo roón ay magkakároón ng ibá pang interpretasyón—o kung mínsan, interbensiyón ng krítiko—bágo tumakbó tumáog tumábon sa maláwak na públikong kumókonsúmo ng iyóng mga salitâ. Ikáw na inílimbág sa papél, na ipípirmí rin sa anyông elektróniko’t dihitál, ay paúlit-úlit kíkilatísin ang kariktán úpang pigâín ang iyóng materyál na silbí, na tíla bang ang kasaysáyan ay umáandár na aparáto, kálkuládo ang téstura at resúlta, at kung gayón, ay marápat gamítin hanggáng maupód at tulúyang maúbos. Sapagkát háhanápin ng mga babása sa iyó—o makíkiníg sa iyó—kung anó ang ikalúlugód nilá, kung anó ang matátamóng ginháwa, na káhit nag-iíngat ka ng mga katangìang kahindík-hindík túlad ng malulupit na digmâ ng pagsákop, paglípol, paglapastángan, paggahasà, at pagkulimbát ay sisílay na katanggáp-tanggáp sa mga saságap dáhil may bútil ng kapaní-paníwalà, at mapápawì ang kaniláng tákot at awà at magkakároón ng katwíran ang kaniláng tráhedya. May kátotohánan kang nakáhihígop at babalík-balikán, gáya ng kataúhan, kalayàan, katarúngan, na kagilá-gilalás o kung mínsan ay katawá-tawá, na maáarìng mga talâbabâ pára ikublí ang iyóng erudisyón, na masakláp man ang datíng at nag-iíwan ng paít ay sapát nang makapágtindíg ng pirámide o máwsoléo na áampón sa sarkópago ng sándosénang alagád ng síning. Ang kádakilàan mo ang maglíligtás sa balasúbas o bulók na pamumúhay ng iyóng máylikhâ. Lahát ng nabigô niyáng gawín nang matuwíd sa búhay ay himalâng náisálin sa kataúhan mo, na párang isáng anyô ng pagbawì, na isásatítik bílang matapát mabúti magandá, at kung yaón ay nápansín ng mga tagáhangà mo, tátawágin na lámang ito na parikalà, pasingáw, panagínip, pangáral, paúmanhín. Gumágandá ang impiyérno dáhil sa mga salitâ, na gamítin man sa pagsísinungáling ay isá ring kátotohánan ng désintéresádong kariktán. Ngúnit ganitó rin ba ang masaságap, kapág binalikán ang “Putól” ni Michael M. Coroza? “May kánang paáng/ putól/ sa tambákan/ ng basúra./ Naká–Nike.// Dinampót/ ng basuréro./ Kumatás/ ang dugô.// Umilíng-ilíng/ ang basuréro’t/ bumulóng, “Sáyang,/ walâ na namáng kapáres.”//  Kung ipagpápalagáy na Filipínas ang kaligirán nitó, dáhil sa pangyayáring nakáugát sa wikàng Filipíno nang únang málathalà, pósibleng iugnáy ang óbra sa isáng káso ng salvaging—ang prékursor ng tokháng sa kasálukúyan—na pagliligpít sakâ pagkátay sa katawán ng kung sínong pinaghíhinalàang lumpén o  kriminál, ang bíktima ng karahasáng kung hindî pinahíhintulútan o ginágatúngan ng éstado ay ginágawâng karaníwan sa mídya úpang lipúlin ang sinumáng sa tingín ng áwtoridád (o isáng sektór ng lipúnan) ay walâng karapatáng umíral. Ang pérsona ay isáng basuréro, na nasánay hindî lámang sa pamumúlot ng basúra bagkús sa manhíd na pagtanáw na isáng basúra rin ang kinátay na táo. Mahíhinuhàng walâng pakíalám ang pérsona kung síno ang may may-arì ng putól na paá. Higít na naítampók ang sápatos na Nike, na promosyón man o hindî sa natúrang brand ay tumátakám sa pérsona úpang magtagláy ng kagamitáng makapág-aangát ng kaniyáng pagkatáo káhit sa símbolíko’t panándalîang antás. Ngúnit sa ganitóng pagtanáw, ang paghámak sa bíktima ng pandárahás ay hindî lámang nagmúmulâ sa kung sínong salarín o ásesíno. Ang paghámak ay matútunghayán din sa pérsona bílang basuréro, at sa táo na pinatáy. Ang ganitóng ásal, bagamán hindi normatíbo ay isáng sikólohíkong paghámak sa bíktima ng karahasán, at kung iúugnáy sa hánay ng mga basuréro na marangál na nagtátrabáho sa tambákan ng basúra úpang maghánapbúhay ay maítutúring ding panghíhiyâ sa kolektibong hanay ng mga basurero—sabíhin mang wala siláng kólektíbong dangál— sapagkát ang isáng basuréro ay maáarìng magíng representasyón ng kalipunán ng mga basuréro bagamán hindî gayón ang túnay na nagáganáp sa pangkálahatán. Ang tambákan ng basúra ay libíngan sa pinakámataáas na pakáhulugán, gáya sa tulâ ni Rio Alma; gayunmán, walâng dignidád na maáarìng mahúgot sa kung sínong pinatáy, walâng dignidád sa paglilibíng, walâng dignidád káhit sa pánig ng sepúlturéro. Walâ ring dignidád sa pánig ng basuréro na walâng kónsepto ng malasákit o pagmámahál o karapatáng pantáo na pawàng karaníwang halagaháng nakábaón sa kúlturang Filipíno, káhit ipágpalagáy na ang mga itó’y umiíral sa guníguní lámang. Sa ganitóng pangyayári, ang ísip at pusò ng basuréro ay hindî na gáya ng sa táo bagkús malá-háyop at tíla mákina, bukód sa kinalákal na pinalálagánap ng lipúnan, at maiísip na ang tambákan ng basúra ay sosyólohíkong penómenang humuhúbog sa isáng nilaláng. Ang mapanghámak na pagtanáw ng pérsona ay hindî halatâ, bagamán nakarírindí, na mahíhiwatígan lámang sa pag-ilíng at panghíhináyang na may báhid ng dóbladong panghíhiyâ sa bíktima kung bákit hindî naisáma ang kaliwâng paá na suót ang kapáres na sápatos na puwédeng magámit sa isá pang pagkakátaón. Bagáhe kung gayón sa nasábing tulâ ang pagbawì sa úmanidád, ang pagkalás sa komódipikasyón at dés-umanisasyón ng táo, at ang pagkátiwalág ng táo sa relasyóng pánlipúnan at pángkasaysáyan, sapagkát ang tulâ ay hindî sumisílang nang mag-isá at walâng pakíalám kung anumán ang sabíhin ng mundó, bagkús itó rin ay matátanáw na pinagsásalúhan ng sángkataúhan na ipinágdiríwang ang pinagsásalúhan at kolektíbong dignidád. Isáng mabábaw na pagbása kung sísipátin lámang ang tulâ sa formálistikóng pagtanáw. Ang ipágpalít ang sápatos sa pagkatáo ng bíktima ay hindî makapagtátaás ng pagkatáo ng basuréro, ni makátutúlong úpang sipátin na may silbí ang bangkáy hanggáng wakás sapagkát ang gayóng pangyayári ay hindî normatíbo kung tútuusín, bagkús kasuklám-suklám at kahindík-hindík na ikaparíriwarà ng lahát, dáhil máhalagá ang karapatáng pantáo sa pagpápanatíli ng kaayúsan at katinûán. Káhit isáng taliwás na halímbawà ang ásal ng basuréro, ang ganitóng ásal ay dápat kiníkilátis nang maígi, úpang maíbalík sa tulâ na gáya mo ang báhid ng anumáng pagkatáo kung hindî man pagpapákatáo.

Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine. No to Wars! Yes to Humanity! Photo by u0410u043bu0435u0441u044c u0423u0441u0446u0456u043du0430u045e on Pexels.com

Ikasampung Aralin, ni Roberto T. Aňonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikásampûng Aralín

Roberto T. Aňonuevo

Sa óras na mákilála ka ng madlâ, magtatálo kung hindî man magsúsuntúkan ang mga mámbabása mo, na tíla nakikipág-agawán ng téritóryo, ang téritóryo sa loób ng mga téritóryo, ang téritóryo na magtátakdâ ng kapángyaríhan at sakláw, nang manaíg ang lóhika ng kaítaásan o kataás-taásan. Ikáw bílang tulâ na ipínirmí sa papél ay lalabás sa maláo’t madalî sa báyan mo, isasálin sa ibá’t ibáng dilà, at mabábatíd ng daigdíg na hindî ka bastá pag-áarì lámang ng makatà bagkús ng lahát ng maáarìng sumang-áyon sa iyóng pag-íral. Higít mo itóng maúunawàan kapág naságap sa malayò ang  alingawngáw ng tínig na kahawíg warì ng kay Vladimir Putin, na biníbigkás ang mga taludtód ni Fyodor Tyutchev, pára palubágin ang loób ng mga bálo at ulilà: “Mga luhà, mga luhà ng táo’y/ Pumápaták nang maága’t kay tagál;/ Líhim kayó kung gumúlong sa pisngí./ Ulán kayó kung bumúhos sa mundó—/ Anong dami! Walâng hanggá ang bílang/ Sa madilím na taglagás ng gabí.”// Hindî nagkámalì ang butíhing diktadór nang sipìin niyá—sa paraán ng paglinsád ng démonyo sa mga ságradong salitâ—ang nasábing tulâ ng makatà noóng ipínagtátanggól ang katwíran ng pananákop sa kalapít-bansâ. Ang mga luhà ay hindî lámang pára sa mga nalípol na káwal at mersenáryong ipinádalá niyá sa Ukraína, bagkús pára din sa milyón-milyóng mamámayáng namatáy, náulilà, at napatápon kung saán-saán sanhî ng digmâ. Pinulbós ng diktadór ang mga tahímik na báyan kapalít ng ináakalà niyáng séguridád ng saríling bansâ; winásak ang anumáng gunitâ ng kádakilàan ng kasaysáyan at kúltura ng mga mamámayáng kung tútuusín ay kapatíd na lahì ng kaniyáng lahì; at ngayón, sa pamámagítan ng tulâ ng isáng bantóg na makatà ay tíla siyá pa ang kawawà at inapí, na humíhingî ng saklólo sa kaniyáng nasásakúpan úpang silá’y mániwalà at sa kaniyá kumampí dáhil kinúkuyóg umanó siyá ng mga batíkos at alipustâ mulâ sa ibá’t ibáng pánig ng daigdíg. Kung magagámit ng diktadór ang tulâ pára sa pánsaríling benepísyo—alínsúnod sa ídyoma ng gáya nina William Joyce at Iva Toguri— sa kabilâ ng pangyayáring walâng pakíalám ang tulâ sa anumáng sásapítin ng diktadór, ang tulâ ay may kakáyahán ding magbaón sa diktadór sa pamámagítan ng ibáng matatálas na mámbabásang ang sípat ay salungát sa kásinungálingán ng tiwalîng pamúmunò at tagapághasík ng lagím ng digmâan. Sapagkát ang digmâan ay waláng téritóryo, gáya sa tulâ ni Nizar Gabbani: “Hinánap ko ang ligtás na poók/ pára sa halimúyak ng áking iná/ at itínagò ang rósas sa áking dugô.// Tahímik na sumápit/ ang áking iná sa panagínip ko./ Hinagkán niyá ang áking noó/ at nag-íwan ng asín sa ilálim ng únan.// Sumágitsít sa lángit ang eléktrisidád./ At ang lupàín ay sumiból/ sa dugô ng isáng martír./ Nasiláyan ko ang mukhâ ni iná./ Nakíta ko iyón sa tren na dumaán/ kanína na sakáy ang mga bangkáy.”// Sa ganitóng urì ng tulâ, ang pagsipì ay hindî maáarì ang biglâan at walâng pakundángan, sapagkát máhalagá ang nagsásalitâng pérsona sa loób ng tulâ, na hindî bastá maáangkín ninúman kung hindi maláy sa mga nagáganáp sa Syria. Ang pérsonang náulilà ay nábulábog ng panagínip sa kaniyáng iná, ang iná na maráhil ay nágsakripísyo rin sa digmâan úpang ipágtanggól ang pamílya at kasárinlán ng kaniyáng báyan, at ang kaniyáng kádakilàan ay matútunghayán lámang sa mga matá ng pérsonang higít na nakakíkilála sa pagkatáo ng kaniyáng magúlang. Ang palígid ay párang guníguní—malagím, madilím—ngúnit ang mukhâ ng isáng iná ang nakapágdudúlot ng pag-ása at pag-íbig nang mátagpûán ng pérsona ang kádakilàan ng úmanidád. Ang tráhedya ng tulâ’y isá itóng kasangkápan, na magagámit ninúman, sa panahón ng tunggalîán at paglilíhim sa kátotohánan; ngúnit walâ ring damdámin ang tulâ, walâng budhî, ni walâng patáwad sa sinúmang panátag sa ipinalálagánap na kábulàánan o káhangalán.

Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine against invasion and war. Photo by Pixabay on Pexels.com

Ikasiyam na Aralin, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikásiyám na Aralín

Roberto T. Añonuevo

Nabúburá sa mga larángan ang alaála; at ang sampûng síglo ng pananálig at ang labíndalawáng síklo ng karabána ay katumbás warì ng isáng kimpál ng lúad, na mahuhúbog sa anyô ng diyós na ang pagkábanidóso’y hiníhirám sa anyô ng táo ang pagkapútik. Madalîng lumímot at makalímot, sapagkát sa mga larángan, matútulíg ka kung hindî man masawî sa pagsábog ng mga ipersónikong mísil, na magbábalík na bangúngot sa madlâ áraw-áraw hanggáng makásanáyan sa bisà ng balità, at magtúkop man ng mga taínga ay sadyâng nakalúlumpó nakalíligálig nakabábalíw. Higít mo itóng maúunawàan kapág maláy na maláy ka bílang tulâ, buháy ang mga pandamá káhit nása bíngit ng paghimbíng at paggísing, nása isáng súlok ng búnker, nakáhalúkipkíp, nanginginíg, at pumikít man ay nagsusulát ang ísip sa padér na warìng tángan ang Kalashnikov o kayâ’y pasán ang Javelin, hábang pinúpulbós ng mga dáyong éropláno at tangké ang iyóng lungsód alinsúnod sa grándeng bálak ng mga henerál at mahigpít na útos ng diktadór.

Nabúburá sa mga larángan ang alaála. Gáya ng hulà ng ályansa ng mga pithó, lulúsob nang palihím isáng áraw ang mga mananákop, magwáwasíwas ng mápa at trátado, magháhayág ng kaniláng mga katwíran ng pag-íral at séguridád, magbábantâ sa wikà at dískursong kábesádo nilá, úpang sa isáng igláp ay máangkín ang lupàíng kinatátayûán mo. Ang kinatátayûán mo, sabíhin nang bukál ng mga minerál, ay nagbabágo ang mga kúlay, na warìng hunyángo at íbong adárna, sa paglálabás ng mga opisyál na anúnsiyó at propagánda sa panahón ng bakbákan. Estándarisádo ang ibábanggâ sa iyong pahayág, may prósodya ng bansót na haráya, na ang tugmâ at súkat ay warìng kombinasyón sa lóteng na bagamán lantád ang bábaw at sakláw ay kay hírap hulàan ang bagsák ng mga número. “Sumunód ka!” ang singhál na sásapól sa taínga mo, at sa paúlit-úlit na útos ay manlíliít ka hanggáng mágdalawáng-ísip kung isá ka ngâng tulâ—tulâ ngúnit hindî!—ang tulâ na batíd ng nakáraán subálit ang tulâ ring malímit umíigkás patakás sa itínadhanàng bilanggûan sapagkát paláisipán sakalì’t magmukhâng prósa at inílilíngid kung hindî man ginígipít ng kasálukúyan.

Nabúburá sa mga larángan ang alaála. Lumabás ng báhay, maglakád nang maglakád, at mayáyapákan nang dî-sinásadyâ sa naukàng lansángan ang mga ípot at putól na dilà, na báwat isá’y may kasaysáyan ng kabayaníhan o kayâ’y pagtátaksíl. Masúsulások ka sa úsok mulâ sa mga guhông gusalì at buról; masásakál sa lansá at panghí ng mga sumambúlat na álkantarílya at plánta; masúsuká sa mga nilalángaw inuúod na bangkay at basúra na naghúnos na bundók o bárikáda sa abenída. Sa ganitóng pangyayári, ang mga táo—na daíg pa ang róbot—ay naúumíd o kayâ’y nabábaklá káhit maykáya at títuládo, may bayág ngúnit umúrong hanggáng lalagúkan kung hindî man kuyukót, sapagkát tinátangáy silá, tinátangáy ng ágos ng banyagàng náratíbo na namámayáni sa kaniláng éstado. Báwat pagtútol sa itínakdâng patákarán ay pagharáp sa hukúmang makáw. Báwat pagtindíg sa kátotohánan ay pagharáp sa bibitáyan. Walâng pinápatáwad sa mga larángan—pinagpápantáy ang mga kásarìán at urìng pánlipúnan sa lábis na gútom at úhaw, at kay dalîng pagulúngin ang úlo kapalít ng tinápay dáhil walâ itóng maísip na matinô kung hindî humílig sa dingdíng sa lábis na panlúlumò at pagsukò.

Sa mga larángan, sinísilabán ang mga aklátan at múseo samantálang pináaápaw ang láson sa mga kamálig at dam. Gayunmán, pinápayágan ang pornógrapíya ng kabúlastugán, pára mapángitî kung hindî man mapángiwî ang báyan káhit sandalî. Kung isá ka ngâng tulâ, maráhil hindî ipagtátaká kung isuplóng ka sa awtóridád dáhil sa parátang na promotór ng polusyón ng íngay bukód sa alagád ni Asiong Aksayá sa paggámit ng papél at tínta. Hindî mo masísikmurà ang gayóng tadhanà. Magsásawà ka sa pág-iisá. Magsásawà sa pagkámakásarilí. Magsásawà sa dántaóng pagsúpil sa kátotohánan at pag-íwas sa pakikísangkót. Hindî ka isinílang pára págsilbihán ng báyan. Kung tapát ka sa saríli, aáwit ka sa asimétrikong paraán sa panahón ng pagkákahón at panlílinláng, palúlutángin ang kóntrapúnto sa melodíya ng pagsunód, magpápakanà ng mga sagútan at polipónikong tínig na sugatán ngúnit anóng tíbay at tápang, sapagkát walâng íisáng tínig o hímig na dápat mámayáni sa mga larángan, bukód sa kúlang na kúlang ang alinmáng sikát o sínaúnang tugmâan na angkóp sa sariwàng karánasán. Kailángan mong magparámi, matúto ng kálkuládong réproduksiyón imbés na réplikasyón ng mga tulâ, magsílang nang magsílang ng mga talinghagà sa loób man o labás ng báyan mong sawî hanggáng máriníg ang matalísik at kólektíbong áwit na káyang pumawì sa pang-éstadong áparáto ng katángahán.

Sa mga larángan, makapángyaríhan ang éspada kung walâng panulát. Ngúnit walâ mang panulát, lílikhâ ang tadhanà ng mga hakbáng na maglúluwál sa iyó—sa alinmáng anyô at método— na makápagtátagúyod ng kapisánan, hahátak sa báwat isá úpang bumángon at magkáisá mulâ sa panawágan ng Súpremong Síning, na ang isáng tulâ’y nagíging sampû, ang sampû ay nagíging sanlaksâ, ang sanlaksâ ay nagíging yutà-yutà na káyang magíng tatlóng bilyóng tulâ mulâ sa sólidáridád ng ibá’t ibáng wikà na makatítigháw sa gútom na higít sa  káyang sukátin ng písikong katawán. Malakás man ang propagánda ng líga ng mga diktadór, ikáw bílang tulâ ay makapagtítindíg ng saríling kasaysáyan, makasásabáy o makasásalungát sa nangíngibábaw na kasaysáyan ng lipúnan, handâng magpásikláb ng guníguní hanggáng mapigâ ang anumáng pinakámatáyog sa kaloóban ng táo, gáya ng kalayàan at katarúngan.

Binúburá sa mga larángan ang alaála, ngúnit tátanggíng makipágsabwátan o makipágkompromíso ang iyóng mga salitâ pára makáligtás sa henosídyong pakanà ng pásistang gahúm. Isákripísyo ka man ng makatà pára sa pánsaríling kapakínabangán niyá’y siyá ang únang maúutás at hindî ikáw. Sapagkát ikáw ay isá ring álaála sa loób ng mga álaála, ang tulâ na walâng panahón at walâng kamatáyan bagamán lumitáw sa isáng náyon, ang tulâ ng pag-íbig sa sángkataúhan sa sukdúlang pákahulugán.

Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine. No to Wars. No to Invasion! Yes to Freedom! Photo by Katie Godowski on Pexels.com

Ikawalong Aralin, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikáwalóng Aralín

Roberto T. Añonuevo

Ang ínog mo, ang ínog ng tulâ, ay ínog din ba ng kásaysáyan mulâ sa paningín ng sumúlat sa iyó at umápaw hanggáng sa wikà ng mga taúhan mo? Sapagkát ikáw ang tulâ, ikáw samákatwíd ay umiíral. Itátakdâ ng panahón ang mga hanggáhan mo, at itátakdâ ang mga pósibílidád mo—sukátin man ay kúlang ang timbángan o médida—úpang pagkáraán, magíng maláy na maláy ka sa pagkátulâ, walâng pásubalì at malínaw sa saríli túngo sa kabatíran ng wagás na pag-íral. Lílinlangín ni Balagtas ang paningín ng madlâ pagtítig nitó sa kúwadro istóriko ng sinaúnang ímperyo ng Gresya, ngúnit bábanggitín din ang gáya ng Albania, Etolia, at Persia samantálang ináanínaw ang kasaysáyang tíla naganáp sa totoóng búhay. Kakatwâng kasaysáyan, na hindî namán talagá púrong Gréko-Rómano kung mag-isíp ang mga taúhan bagkús Tagálog na Tagálog, nággigiít ng pósible at aktuwál na mundó, na kung nabása ni Umberto Eco ay magsasábing, “Brávo! Brávo!” Nása ísip ba ni Balagtas si Thucidides nang binuô ang tínig ni Florante na warìng hinúgot mulâ sa tínig na naghíhinagpís sa loób at labás ng báyang sawî? Bákit ang edád ni Florante’y warìng káedád ng Tagálog na binúbugbóg o gínagáróte sa bilíbid? Anó’t háhangàan ang gérerong Móro? Kung ganitó, ipágpalagáy na, ang mga tanóng na naglarô sa ísip ni L.K. Santos nang sulátin ang krítika sa natúrang áwit, ang retórikong ugnáyan ng kasaysáyan at ng tulâ ay nása masínop na balangkás at masíning na salaysáy ng akdâ. Ngúnit hindî itó madalîng mahagíp, at káy-iláp makíta, dáhil káhit anóng gawín ay mahírap ihánay, ihambíng, o itambís ang éstruktúra at náratíbo ng isáng kasaysáyan, sa isáng pánig, at ang éstruktúra at náratíbo ng tulâ, sa kabilâng pánig—yámang guníguní lámang ang sinasábing kasaysáyang Gréko-Rómano. Ang daigdíg ng tulâ, nang sumánib o dumampî sa daigdíg ng kasaysáyan, ay pumáilálim ang mga taúhan ng túnay na kasaysáyan doón sa kasaysáyang itinátampók ng kathâng-ísip. Kinákailángan ni Balagtas na lumundág sa mátalinghagàng paraán, sa paraáng ékstra-istóriko na ang répresentasyón ng lipúnan mulâ sa isáng pintúra ay maílilípat sa masíning at íntersemyótikong anyô, sabíhin mang namímighatî nanlulumò naghíhimagsík ang pangunáhing taúhan nang maíbulálas sa paraáng pátagulayláy ang samâ ng loób lában sa kaniyáng masakláp na kapaláran. Sinungáling si Balagtas, bukód sa ádelantádo at taksíl sa sékwensiyá ng kasaysáyan; subálit kung magsábi man siyá ng anumáng kábalintunàán ay may may báhid pa rin ng kátotohánan, sapagkát ang kaniyáng áwit ay kúsang lumikhâ ng saríling kasaysáyan sa pamámagítan ng wikà at dískursong Tagálog. Hangò umanó sa sinaúnang Gresya ang Florante at Laura, at pagsápit sa Filipinas ay hindî lámang magigíng páimbabáw ang anumáng téstura ng pagká-Gresya (káhit pa may talâbabâ na hindî ginawâ ng kaniyáng kápanahón), bagkús manánaíg ang tunóg at páhiwátig ng Kátagalúgan na banyagà sa hinágap ng sensúra ng góbyernong kolonyál. Ang kátotohánan na dumaán mulâ sa mga matá ng makatà ay hindî wíwikàin ng makatà, bagkús magdáraán pa sa paningín ng gáya ng mga dugông bugháw, na noóng nakalípas na panahón ay nag-áagawán ng podér o nag-úubusán ng lahì sa ngálan ng pananálig. Maáarìng náhulàan ni Balagtas, na hábang lúmaláon, ang pangahás na wikà ng kaniyáng áwit ang manánaíg sa sasápit na isináharáyang bansà na nagkátaóng sumálok at patúloy na sumasálok sa málig ng Tagálog. Ngúnit hindî itó máhalagá. Ang sékwensiyá ng mga pángyayári sa áwit ay pósibleng hindî naganáp sa materyál na kasaysáyan; gayunmán, kung paáno itó itátampók sa áwit bílang matulàing kasaysáyan ay ibá nang usápan. Ang nakíta ni Balagtas sa kúwadro istóriko ay kathâng-ísip na hindî nakápirmí bagkús máhimalâng tumítibók, kumíkislót, humáhagunót. Ínteresádo ang kasaysáyan sa ágos ng mga pangyayári sa mga káharìán; ínteresádo namán ang tulâ sa mga hindî binanggít ngúnit maáarìng kabílang sa ágos ng naganáp sa isáng takdâng panahón ng mga káharìán. Naikákahón ang kasaysáyan sa mga káhingîán ng kátotohánan; napalálayà namán ang tulâ sa mga pósibilidád ng kátotohánan. Anó’t anumán, nagsisíkap ang dalawá túngo sa isáng direksiyón bagamán hindî masasábing páreho ang kaniláng pagdulóg nang makamít ang mithî. Ang ínog mo, ang ínog ng tulâ, ay isá nang kasaysáyan. Mulîng titígan ang pintúrang nakíta ni Balagtas, at kung ipágkanuló ka man ng iyóng paningín, ang pusò’y magwíwikà ng isáng kátotohánan káhit pa ilagdâ iyón sa mga títik ng tunggalîán.

Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity in search of humanity. No to Wars. No to Genocide. Yes to Freedom! Photo by u2605ud835udc12ud835udc00ud835udc0cud835udc04ud835udc04ud835udc07u2605 on Pexels.com

Ikapitong Aralin, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikápitóng Aralín

Roberto T. Añonuevo

Báwat poók na iyóng maratíng ay pílas ng kataúhan mo tawágin man itóng malayòng pláneta o Tinubùang Báyan. Napakáhalagá roón ang kiníkilúsan o kinalúluklukán—ang éspasyong malímit pagtalúhan ng ibá-ibáng púwersa—na maáarìng náyon o lungsód na binábakúran ng matátangkád na padér na may tóre ng asintádong ríple, o kayâ’y nalilígid ng mga tayábak at bagáwak na pawàng tagláy ang halimúyak ng dántaóng tág-aráw. Ngúnit saán ka man sumápit ay magbibíhis ng damít na íimbéntuhín ng ibáng táo pára sa iyó, halímbawà, “katútubò,” “hangál,” at “ilahás,” pára sa kalugúran ng mainíping gurò at peryódista. Báwat poók ay makápagtátagláy ng kataúhan mo, gáya ng tayúman at danáw; makabíbigkás ng mga wikà mo nang mapaláwig ang túlad ng mga épiko, búkid, at aghám. Kapág ganáp na napások ay isá ka ring pírata o kayâ’y mérsenáryo na nakikipágsapálarán sa larángan at ahédres; o kung hindî’y ménsahéro ng mga gamót, pagkáin, at damít pára sa mga ulilà, bakwét, at sugatán. Kung mínsan, pípilìin mo ang magíng bóluntáryo o balíkbáyan, tútuklás ng ábanseng bakúna o makinárya, at kapág tináwag maglingkód ay mulîng haháwak ng sandáta sa ngálan ng pámbansâng kalayàan. Ngúnit panándalî at pánsamántalá ang iyóng pananáhan. Patátalsikín ka, gáya ng mga hitáno at dinúdurâáng áso, nang maílihís ka sa ibáyo at makapágharì namán ang sabík at uháw sa kapángyaríhan—sabíhin mang mga gahámang négosyánte o sirâúlong diktadór. Sakâ itátanóng mo sa saríli kung bákit ganitó ang pamantáyang patákarán at kalákarán, na pináuúsong larô ang rúleta ng ínterkónektádong kamatáyan, walâng pakíalám kung malípol ang lahát ng résidénte sa dalawâng kóntinénte, bastá tumabò sa takílya. Kung ganitó ang kapaláran, na ang isá’y tulâ na ibinábanggâ sa ibáng tulâ, na nilalámon at nilulúsaw ang pinakámahinà, pagdúdudáhan mo kung itó ang úbod at katwíran ng ikapûng síning. Sapagkát ang lunán mo ay hindî rébulto ngúnit malímit pinág-aágawán, na kung turíngan mínsan ay bukál ng gas o líbong minerál, ikáw ay hindî rin makapípirmí sa iisáng himpílan o makapípilì ng libíngan. Hindî ka maáarìng magíng mirón, gáya sa tulâ ni Baudelaire o Batutè. Tutútol ka’t tátanggí kapág tináwag na refúhiyádo, dáhil isinílang ka rin gáya ng ibáng táo na isinálin sa akdâ, na lastág sa sukdúlang pákahúlugán at ni walâng útang o órihinál na bátik úpang humingî ng paúmanhín sa sangkálupàán. Ang isáng poók kung walâ ang gáya mo ay kasínglamíg ng désyerto ng yélo, bantulót kung sumílip ang áraw at nanunúlak ang hángin, bukód sa nagpapásidhî ng kimkím na pighatî na tíla paglálakád nang mag-isá sa diyoráma ng mga antígo ngúnit maríringál na báhay na bató. Sumísiglá ang poók dáhil sa iyó, káhit pa ang pagdatíng mo ay kasabáy ng mga taksíl, púta, sinungáling, at magnanákaw, sapagkát sa bandáng hulí, mapípigâ ang iyóng kátotohánan. Nagkakároón ng lárgabísta ang mga bundók at atómo dáhil sa iyó. Umáandár ang palígid, na warìng pagdúngaw sa bintanà ng pupugák-pugák na tren, dáhil sa iyó. Naitítindíg ang malaláwak na aklátan at solidáridád dáhil sa iyó. At dáhil sa iyó, aawítin ka nang buông álab at buông tapát hábang nangíngilíd ang luhà ng mga mándirigmâ, mábawì lámang, halímbawà, ang dangál o ang túnay na kasárinlán ng lupàíng nagugúnaw sa tanáw.

Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine. Photo by Katie Godowski on Pexels.com

Ikaanim na Aralin, ni Roberto T. Aňonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikaánim na Aralín

Roberto T. Aňonuevo

Hábang lumaláon, ang poók na pamúmuháyan mo ay tíla isáng bansâng kúkubkubín sa ngálan ng Bágong Kaayúsang Pándaigdíg, at sásalakáyin nang palihím mulâ sa ápat na pánig, at uulán ng mga tagurî na tututúlan ng iyóng pag-íral. Pára kang mígranteng naípit sa bakbákan ng mga trópa na pawàng banyagà sa iyóng kinágisnán. Sumigáw ka man ng saklólo’y tíla itínadhanà ang kapaláran sa taíngang-kawalì at ni walâng saysáy  kung ilahád pa ang iyóng kasaysáyan. Ang mápa ng poók mo ay pánsamántalá at mahírap mapasákamáy; na maidídiktá ng mga satéliteng tíla gáling sa ibáng pláneta, at ang kártograpíya ay maígugúhit lámang sa pagsaló ng gránada o pagsanggâ ng bayonéta. Ang mga hukbó ng mananákop ay magwáwagaywáy ng watáwat ng pagmámatwíd, gáya sa mga lupálop na minimína ang matáng-túbig na makapágdudúlot ng ínmortálidád sa dinastíya ng mga díktador at sabwátan ng mga mandárambóng. At ang mga sugatán, réfuhiyádong salitâ ay tátawíd ng dágat o iibíging maglakád sa mga búbog at bága, umaásang makakátagpô ng kákanlóng na díksiyonáryo ng mga míto o dírektóryo ng mga patáy na pangárap. Tumíngalâ ka’y tátamból ang dibdíb sa mga humáhaginít na éroplánong nagpapásagitsít ng mga pakáhulugán; samantálang  matútunugán ng mga talampákan mo ang úsad ng mga sopístikádong tangké na nagpápasábog ng mga síngkahulugán káhit dalawámpûng daáng mílya ang layò mulâ sa iyó. Daraán ka, gáya ng ibá pang tulâ, sa tunggalîan ng mga tagurî: ang tagurî ng sindikáto sa gramátika at réperénsiyá; ang tagurî ng própagandísta sa retórika at esotérikong kábalbalán; ang tagurî ng mga pártidong ang lóhika ay ikinákahón ng mga  mílisyang demagógo sa prósodya at ímported na poétika. Sa digmâan ng tagurî, ang urì ay kasímpayák ng pagháhatì ng mga urì sa lipúnan, na ang mahírap ay mayáman sa kamángmangán kung hindî man kahángalán sapagkát malímit tagaságap lámang ng ímpormasyón at préhuwisyó mulâ sa teóriko ng karáhasán; na ang mayáman ay mahírap sapagkát lumálagô sa útang o inumít na talíno at nágbabáyad sa pamámagítan ng pangakò at buwís na láway. Higít pa ríto, ang próduksiyón ng mga pakáhulugán ay maúugát— hindî sa mga manúnulát o karaníwang mamámayán—bagkús sa mga burát na burúkratang náis manatíli sa kaní-kaniláng púwesto hábambúhay at mag-ímprenta ng mga salapî nang walâng pagkapágod. Sa digmâan ng tagurî, ang kapaní-paníwalà at maráming kakampí ang nagwáwagî, gáya ng ang klásisísmo ay pósmodernísmo na tinipíl at pinábilís ang transisyón, at nagkakáibá lámang ng baybáy at diín, bukód sa malalágom sa isáng talatà, kung hindî man pirá-pirásong paríralà. Mag-íngat ka’y kakatwâ. Sa digmâan ng tagurî, ang paliwánag ay naikúkublí sa mga palámutîng pang-urì, sa mabábagsík na panagurî ng pag-aglahì o paghámak, at pinanánatíling nakábilíbid ang mga pakáhulugán sa Balón ng Karimlán. De-susì ang mga pandiwà doón, at kung umáandár man sa túlong ng pang-ábay ay párang róbotíkong pawíkan. Samantála, hindî mahalagá warì ang mga panghalíp, pangatníg o pang-úkol pára makálusót ang sabláy na panánaludtód, bágo ka mataúhan na panagínip lámang kung ikáw man ay páhalagahán. Madalîng hulàan ang mga susunód na hakbáng ng magkátunggalîng púwersa sa larángan ng mga tagurî, at mapanlágom ang lóhika ng mga íbig manaíg. Ang padrón ng pagsusurì, kumbagá, ay dápat alinsúnod sa íbig ng nagtátagurî, na tíla hindî na mababágo pa ang magíging pangwakás na pasiyá. Sa digmâan ng tagurî, ikáw bílang tulâ ay hindî makáiíwas na ipágkanuló at ipahámak ng pásimunò ng Pinágtubùang Wikà, hanggáng lahát ay masawî.

Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine. No to War! No to Invasion! Yes to Peace! Yes to People Power! Photo by Nana Lapushkina on Pexels.com

Ikalimang Aralin, ni Roberto T. Aňonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikálimáng Aralín

Roberto T. Aňonuevo

Malíligáw ka sa isáng rústikong kapeteryá, at sa katabíng mésa mo’y maríriníg isáng hápon ang umáatíkabóng usápan ng dalawáng laláki na ang isá’y warìng si Claude Monet na inúurírat ang likás na mundó, at ang ikálawá’y kamukhâ ni Antipas Delotavo na nagpápanúkalà ng kung anó ang magandá sa hináharáp. Hábang silá’y nag-uúsap ay magtatálo sa loób ng iyóng ísip kung ang kagandáhan ng hardín ng rósas na natátanáw mo sa bintanà ang mga rósas din na igugúhit ni Monet kung sakalì’t maligáw siyá sa Benguet; o kayâ’y ang mga mukhâ na ipípintá ni Delotavo hábang pinápatáy ang iníp doón sa Paris. “Ang kagandáhan,” wika ni Monet, “ay naikákahón sa ngayón at nakáraán, na párang áwit na kasiyá-siyáng pakinggán, gayóng kópyador at may tatlóng nóta lámang!” Lálagók múna ng kapéng bárako, at pagdáka’y tutugón si Delotavo: “Ang kariktán ay nakásalálay din sa ngayón at hináharáp, na tíla may hiwagàng magbúbunyág ng pagkábagábag.” Maglálandás sa iyóng guníguní ang kilalá mong magandá, na paná-panahóng tináwag na Beatrice o Celia o Dulcinea, ngúnit anumán ang kaniyáng pangálan ay magsásaád ng isáng tiyák na anyô, na may mga katangìang matulâin ngúnit tumátanggíng magpákilála sa entabládo o múseo—ang isáng diwàing nágkatawáng-bató makáraáng tabásin ukítin pákinísin ng éskultor. “Kung ang iniísip mong kagandáhan ay panghíhimások kung hindî man ántisipasyón sa katanggáp-tanggáp at kahalí-halína,” dagdág ni Delotavo, “ang mga rósas sa hardín ay malúluóy sa isáng igláp, at maglálahò ang lugód ng tumitítig doón dáhil ni hindî nadapùan ng paruparó’t bubúyog.” Tumugón si Monet: “Hindî mahúhulàan ang ginháwang  mahuhúgot sa likhâng-síning. Ginháwa—sa anyô man ng makalángit o makálupàng pagdulóg—ang naturál na ináasáhan sa éspasyong-panahón, na nakarárahuyò at katanggáp-tanggáp, ngúnit hindî ba itó sinadyâ, gáyong ábstrakto’t ni hindî nakápirmí ang hanggáhan ng súblimidád ng karánasán, gáya ng áting kinábukásan?” Hahabà pa ang kaniláng huntáhan, at hindî nilá mapápansíng ang hardín ng mga rósas ay untî-untîng matátakpán ng úlop pagsápit ng takipsílim. Samantála, susugál ka sa gayóng sagútan, káhit pa nangángapâ, ngúnit pagdúdudáhan kung síno ang gumágawâ ng módelo, na patúloy niláng iginugúhit sa kaní-kaniyáng ísip hábang kapuwâ silá nakatítig at nagnanása sa kariktán mong higít sa káyang ilaráwan ng mga títik at hiwátig.

Alimbúkad: Epic raging poetry against invasion and war. Photo by Pixabay on Pexels.com

Ikaapat na Aralin, ni Roberto T. Aňonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikaápat na Aralín

Roberto T. Aňonuevo

Túlad ng ibáng abâng nilaláng, itátanóng mo sa saríli bílang paláboy o manlálakbáy kung isá ka ring tulâ, na nagíging madulás ang pakáhulugán sa paglípas ng panahón, at may katangìang higít sa pagtátagpô ng damít at ng katawán, na ang suót ay lumalápat sa katawán úpang magíng ékstensiyón nitó, kung hindî man balátkayô túngo sa ibáng kataúhan o kayâ’y sa pagbúbunyág ng payák na kátotohánan. Sapagkát anumáng bágay o kaísipáng pumások sa iyó ay hindî manánatilì sa órihinál nitóng  anyô, bagkús maísasálin bílang ibáng táo, háyop, íbon, isdâ, o ibáng bagay o ibáng kaísipán, o kung mínsan, basúra o láson, túngo sa sariwàng kabatíran. Kung paáno nagáganáp itó ang tútuklasín o súsubúking “talinghagà,” na palálawákin ni Lope K. Santos ang pakáhulugán nang lampás sa “místeryo” kumbagá sa kaísipán at “metápora” kumbagá sa tayútay o sayúsay. Sapagkát ang “talinghagà” ay kumakáwalâ sa parámetro ng ésklusíbong pakáhulugán ng “sinékdoke, metápora, at metonímya,” úpang lumundág hanggáng “sa Retórika at Poétika” nang maítanghál sa bágong liwánag “[ang] mga kaísipán at [ang] sarì-sarìng pamámaraán ng pamámahayág nitó.” Kung súsundán ang paliwánag ni Santos, ang salitâng “talinghagà” ang ambág ng Tagálog sa kórpus ng mga términong pampánulâán ng daigdíg, kung mayroón man nitó, dáhil sa maluwág na pakáhulugán ng nasábing salitâ at bumabágay sa krítika at teoríyang pampánitikán saanmáng pánig ng kontinénte. Mabábatíd mo na ang talinghagà ay tíla pagtawíd sa kabilâng pampáng—maáarìng sa pamámagítan ng tuláy o lúbid o bangkâ o hélikópter—na ang kasangkápan mo sa pagtawíd ay isá nang talinghagà, na bukód sa matútuklasáng kabatíran doón sa kabilâng pampáng. Ang talinghagà ay isáng paglálakbáy, na maáarìng mágsimulâ sa Púnto 1 túngo sa Púnto 2 ngúnit bágo makáratíng sa Púnto 2 ay maáarìng maligáw, humimpíl, o magpálakás múna sa mga Púnto 3, 4, 5 bágo tumbukín ang láyon. Pinakámadalî ang tahás at tuwíd na pagtawíd, ngúnit itó’y karaníwan, ni walâng kalatóy-latóy. Pipilìin mong makáratíng sa pamámagítan ng malígoy, pasíkot-síkot na pagdulóg, may enerhíya ng dóbladong mosyón, humíhigít sa tiyagâ at baít, tumátanggíng magpákahón sa isáng liksiyón o iisáng pagtanáw, kayâ ang paglálakbáy sa pinilìng mosyón nitó ang mísmong talinghagà at warìng karagdágan na lámang, halimbawà, ang pagpúpurgá ng awà at hilakbót sa bandáng hulí, kung hindî man pagtátamó ng nakalíliyóng ginháwa at lugód, sa pánig ng taúhan o mga taúhan. Ang ebolusyón ng pakáhulugán ng talinghagà ay matútunghayán din sa paraán ng pagsasákatagâ, na ang inimbéntong taúhan o kaligirán ay makágagámit ng buông málig ng ártipisyál na karunúngan, párang nagyáyabáng ngúnit hindî, sapagkát ginágawâ lámang ang pósibilidád ng pagigíng polígloto at leksikógrapo na nagtapós sa Unibérsidád ng Pakikipágsapálarán. Ang kombinasyón at ang timplá ng mga salitâ ay hindî bastá árbitráryong pakanâ ng makatà kung kailán niyá naísin at gawín nang walâng tarós, bagkús nagáganáp ang mga itó nang maláy—warìng prósang itím at tagâ sa bató—úpang íwan ng natúrang mga salitâ ang dáting mga pakáhulugán nitó, sakâ magbíhis kung hindî man lumikhâ ng bágong páhiwátig at pakáhulugán. Sa ganitóng pangyayári, ang talinghagà ay “túlak ng bibíg, kábig ng dibdíb.” May sinasábi ngúnit párang walâng sinasábi, na párang walâng alamís at panís ang ménsahe, na gáya nitó’y italì man ay káyang pumalág, kumalág, at tumákas kung saán.

Alimbúkad: Epic raging poetry walking the talk. Photo by Quang Nguyen Vinh on Pexels.com

Ikatlong Aralin, ni Roberto T. Aňonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikatlóng Aralín

Roberto T. Aňonuevo

Ang tulâ, ang tulâ mulâ sa báyan, sabíhin mang nilikhâ ng anónimong makatà, ay maítutúring na ipinálagánap sa báyan pára págsilbihán ang báyan, at pára angkinín ng báyan sa bandáng hulí. “Lundáy kong aánod-ánod,/ piniháw ng bálakláot/ kayâ lámang napanólot/ nang humíhip yaríng tímog.// Hindî maísusúlat ang ganitóng katalísik at sopístikádong dalít kung hindî lagalág at mapágmasíd ang nagsásalitâ sa loób ng tulâ, na marúnong ilugár ng taúhan ang kaniyáng saríli sa isáng ánggulo, kung saán nadáramá niyá ang hilagà-kanlúrang símoy na maáarìng bumúbugá gáya sa Zambales, La Union, Pangasinan, Ilocos Norte at Sur, at siyáng maitátangì sa hilagà-silángang símoy na higít na kilalá bílang “amíhan.” Ang tímog ay hindî lámang katumbás ng “south” sa Inglés, bagkús tumutúkoy din sa “habágat” na humihíhip sa tímog-kanlúrang bahagì ng Filipínas—na simulâ ng tag-ulán. Samantála, ang bálakláot ay mahíhinuhàng nása mga buwán kung kailán patapós ang tag-aráw, ang malakás na hánging nagpapasúlak ng álon at panakâ-nakâng ulán, bumúbugsô pasulóng ng tímog-kanlúran ng kapulûán, at lumálampás pagkáraán sa teritóryo ng Filipínas. Ang pérsona ng tulâ ay warìng tumítindíg bílang meteorólogo, batíd ang padrón ng ágos-hángin sa buông Tímog Ásya, ang halúmigmíg ng lupâíng nakapágdudúlot ng ulán, na nakaáapékto sa ágrikúltura, at kábesádo ang mápa ng paglálakbáy sa tubigán. Ang tinutúkoy na lundáy, na isáng urì ng maliít na sasakyáng pandágat, ay maiísip na séntro ng tunggalîán, dáhil bagamán bumunsód o tinangáy itó ng kung anóng púwersa noóng panahón ng amíhan ay nakádaóng lámang noóng panahón ng habágat, at pósibleng may bagyó pa! Ang pérsonang nagsásalitâ, kung gayón, ay hindî órdináryong mamámayán. Pára siyáng kapitán ng barkó o manduyápit ng balangáy, maláon nang nakapáglayág mulâng tímog hanggáng hilagà ng kapulûán at pabalík, nakátawíd sa mga karágatán, at dúlot nitó’y nakahúbog sa kaniyáng pananáw nang máunawàan ang klíma, ang tubigán, ang hángin, at ang talampád ng mga bituín. Ang kawalán ng direksiyón ng mátalinghagàng lundáy ay tútumbasán ng patnúbay ng mátalinghagàng unós, úpang sa wakás ay mápadpád ang magdáragát at makálunsád sa kung saáng ligtás, místeryóso, o mápayapàng pampáng. Sapagkát ang tulâ, noóng úna pa man, ay tagláy ang kaísipán ng báyan. Giít ngâ sa tulâ ni Jesus Manuel Santiago: “Kung ang tulâ ay ísa lámang/ pumpón ng mga salitâ,/ nanaísin ko pang akó’y bigyán/ ng isáng talìng kangkóng/ dilî kayâ’y isáng bungkós/ ng mga talbós ng kamóte/ na pinupól sa kung alíng pusalìán/ o inumít sa biláo/ ng kung sínong maggugúlay,/ pagkát akó’y nagugútom/ at ang bitúka’y walâng ilóng,/ walâng matá/. . . .” Sapagkát nagmulâ sa báyan, ang tulâ ay kailángang magsilbí sa báyan, sa ibá’t ibáng anyô at ibá’t ibáng paraán, hindî lámang pára sa layúning pámpolítika o pangkúltura, bagkús káhit sa paghúbog ng kamalayán na makapágpapálayà ng ísip ng mga mamámayán. Ang ídyoma ng pérsona sa tulâ ay lumálampás sa písiko at mekánikong pagdulóg sa “tulâ” bílang síning, at kung gayón ay dápat itóng pakínabángan ng nakárarámi. Sa kabilâng dáko, maitátanóng: Dápat bang magsilbí ang báyan pára sa kápakinábangán ng tulâ? May katwíran ang ganitóng tanóng, sa pánig ng usapíng estétika at panlásang pansíning, at naturál na isípin ang akdâ bílang akdâ lámang na bukód sa makatà at hindî dápat sangkután ng anumáng bágay na labás sa éspero nitó. Ngúnit kung isásaálang-álang na káhit noóng panahón ng díktadúrang Marcos, ang mga épiko niná Cesar T. Mella at Guillermo C. de Vega ay nagsilbí pára sa banidád at kalugúran ng mag-asáwang Marcos, na káhit saáng ánggulo sipátin ay hindî makáiíwas ni makálulusót sa parátang na nakisíping sa grándeng lunggatî ng pásistang rehimén. Ang madlâ, bílang áktibo o kayâ’y pásibong mámbabása na pápaloób sa guníguníng daigdíg ng mga nasábing makatá, ay masisípat na kailángang magsilbí sa tulâ, sa paraáng sa maníwalà’t sa hindî maníwalà sa gayóng kátotohánan ay kailángang magíng matatág kung hindî man magíng másokísta sa ibinábandilàng kaísipán ng Bágong Lipúnan. Ang mga tulâ nina Mella at de Vega ay másisípat na hindî makáiíwas na isangkót ang báyan (lalò’t isinálin sa pámbansâng wikà) bagamán nagsisíkap na panátilíhin ang ánggulong “pérsonal” ng mga tulâ, dáhil humuhúgot ng mga pahiwátig sa mga imahén ng mag-asáwa at kaniláng kalígirán at pananáw—na may tahásan o dî-tahásang láyong ipálunók sa báyan. Kapág sumápit sa ganitóng yugtô, ang tulâ ay umíigkás bílang pérsonal at dumadáko sa lokál at globál na mga antás, at kung gayón ang dískurso at ideólohíya ay maúurì hindî lámang bílang pánsaríling estétika bagkús pambáyan, kung hindî man pantáyong pananáw. Kung noóng sinaúnang panahón, ang tulâ ay ginagámit na kasangkápan pára iangát ang kamalayán ng báyan, ngayón namán ay sumásalungá ang tulâ na magíng kasangkápan ng sinumáng makapángyaríhang magtátaksíl sa gunitâ at haráya ng báyan. Ang tulâ, sa dákong hulí, ay hindî pásibong tagásunód sa anumáng náis ng makatà at ng kaniyáng mga patrón sa óras na mág-usisà ang báyan. Nagkakároón ng saríling búhay ang tulâ úpang tumákas palayô sa mga kamáy ng makatà, at mághimagsík. Ang diyaléktikong ágos ng silbí at pagsísilbí sa pánig ng tulâ pára sa báyan at pára sa saríli ay pósibleng urìin pa kung hanggáng saán nagsísimulâ at nagwáwakás. Ngúnit trabáho na itó ng mga mínero ng kasaysáyan at panitikán pára sa bágong digmâng pámpanítikán.

Alimbúkad: Epic poetry rampage beyond Filipinas. Photo by Du01b0u01a1ng Nhu00e2n on Pexels.com

Ikalawang Aralin, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikálawáng Aralín

Roberto T. Añonuevo

Ang pagpások sa gúbat ay pag-ágaw ng kapángyaríhan. Ngúnit ang kapángyaríhan ay matátamó lámang sa pamámagítan ng taínga imbés na kamáy o bibíg o sandáta, at itó ang dápat mong tuklasín. Ang taínga ang makápag-úurì ng tínig, halímbawà, sa mónofoníya ng nanunúgis na ríple, o kayâ’y pólifoníya ng mga ilahás na sitsít at sigáw na nagpúpulásan hábang naghíhingaló ang tinudlâng usá. Nakápagsásalitâ ng líbong wikà ang kiyáw sapagkát marúnong makiníg sa palígid at mabilís makátandâ ng katagâ. Nakáaáwit ng oyayì ang gádangkál na kulasisì sapagkát nakatútunóg kung bákit hindî makábuntís ang harì. “Ang hángi’y tumitilîng pápalayô./ Ang sangáng nalagása’y warìng dî na nakáyukô.” Pámbihiràng buntót ng Únang Sigwá, ngúnit hindî áangkinín ni Rogelio G. Mangahas bagkús iháhandóg sa mga démostradór na nangahás lában sa díktadúra at tiwalîng sístema. Sa túlong ng taínga, naibábalangkás ang pólifoníkong téstura ng mga tínig mulâ man sa diyaléktikong hímig ng lungsód at náyon, o kayâ’y sa salpúkan ng mga páhiwátig búhat sa mga épiko at nóbela, na tumátagós mulâng materyál hanggáng éspiritwál na antás. Ibinúbunyág ng taínga kung paáno napag-úugnáy ang taúhan at ang tínig at ang hímig; kung hanggáng saán ang répreséntasyón ng mga bágay o kailán angkóp ang rítmikong repetisyón ng pag-íral; at kung paánong nagíng mátagumpáy ang malikhâing pagsísinúngalíng o bentrílokwóng paghúhuwád na kapaní-paniwalà o makátotohánan, gayóng kagilá-gilalás, sa loób ng guníguníng daigdíg. Makapánggagáya ng mga tunóg ang isáng uwák, ngúnit mabúbunyág ang panghúhuwád nitó dáhil “May pakpák ang balità, may taínga ang lupà.” Sapagkát ang túnay na nakíkiníg ay bukás ang pusò at bukás ang ísip, hindî lámang áktibong tagaságap bagkús maliksíng tagápukól, gáya sa mga tínig ng “Mga Duguang Plakard,” at kung gayón, nagíging matalísik ang kamalayán at malálim ang pagninílay sa anumáng agawán ng kapángyaríhan pagsápit sa mga salitâ, ibulálas man itó ng prínsipeng mukhâng gáling sa Ímperyong Ottoman ngúnit hindî maikákailâ na lakí sa Katagalúgan.

Alimbúkad: Epic rage poetry storming the gates of dictatorship and betrayal. Photo by Lan Yao on Pexels.com

Unang Aralin, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Únang Aralín

Roberto T. Añonuevo

Sa sandalîng sumápit ka “sa isáng madilím, gúbat na mapangláw,” maáarìng malímot mo ang lahát, alagád ka man ni Balagtás, ngúnit hindî maikákailâng nakásuót ka ng kataúhan bílang manlálakbáy. Báwat hakbáng mo’y panínimbáng, na may halòng pangángapâ, at hindî kataká-taká kung mag-ásal kang batà at mamanghâ. Ang isáng malápad, matangkád na punòngkáhoy ay káyang humálang sa iyóng pananáw, na nakapágpapásidhî ng págkilála mo sa saríli bílang pandák, muntî, maliít; at kung mananálig sa múltiplikasyón ay pósibleng umábot nang laksâ-laksâ ang urì ng haláman úpang pigílin kang pumások sa gúbat at magsiyásat. Nakikíta mo ang dilím sapagkát napakálayò mo maráhil sa poók na íbig maratíng. Nasaságap mo ang pangláw sapagkát iyón ang íbig ipáhatíd ng útak na mágsasálin ng hiwátig túngo sa pusò pára humintô mangambá mágbantulót, nang makaíwas sa anumáng péligro na sásalúbong sa iyó. Bákit maníniwalà sa pangánib kung hindî mo ganáp na gagáp ang kátotohánan ng kaligirán? Anó ngayón kung ikáw ay mapáriwará? Isá kang taúhang dápat gumanáp ng tiyák na papél, at kung anumán ang papél na itó ay daraán sa ebolusyón ng húgis. Ang gúbat, gaáno man katiník ang mga dáwag, ay maáarìng mapáliít, at magawâng punggók na baléte o ilahás na ílang-ílang. Nangángambá ka dáhil sa préhuwisyó, kayâ ang gúbat ay nadarámang masikíp, máalinsángang kalabóso sa ilálim ng kástilyo. Ang húni, halímbawà, ng mga balíkasiyáw ay nakátutulíg, at sapát makabásag sa mga pórselánang tása at kristál na bintanà. Naglálandás sa iyóng paningín ang dambúhalàng úwang at alakdán, tátangkâín kang lapàin, at kapág tumakbó ka’y mahuhúlog sa bangín, dádausdós pábalúsok sa bátis na hitík sa mga eléktrikong ígat, mákokóryente ang iyóng útak at bayág, at kapág nawalán ka ng ulirát ay doón magsísimulâ ang iyóng pangárap na gáya ng isáng butó na magsúsuplíng ng mga ugát, sangá’t dáhon sa tumpák na sandalî. Kung ikáw ang taúhan, hindî ba ikáw ang pinakámahalagáng kathâ sa daigdíg? Tátanggí ka sa ganitóng pahayág, at súsubúkin ang iyóng tínig pára ilaráwan ang palígid, pára itangì ang mga grába sa isá’t isá, balíw na balíw sa anyúbog, hanggáng umáhon ang isáng pagóng mulâ sa putikán, pulútin man at itápon itó at tumihayà ay kúsang nakábabángon nang mág-isá, alám na álam ang pérpektong gómbok[*], warìng tinapyás sa salpúkan ng mga álon sa isáng tukóy na tagpûan, hanggáng sumápit sa ékwasyon ng katatagan o di-kakatagan. Taúhan ka subálit isá ka ring daigdíg, tíla alíngawngáw ni Abadilla, at mulâ sa iyó ay maíhuhúgis ang lunán. Ang gúbat ni Balagtás ay higít sa paláugnáyan at nakahíhindík na kaligirán. Ang gúbat ang ebolusyón ng taúhan bílang manlálakbáy, at kung isá ka ngâng túnay na manlálakbáy, hindî ka matatákot máligáw, mapahámak, mamatáy.

[*] Mula sa salitang “gömböc” na hango sa wikang Únggaro, na ginamit ng mga siyentistang sina Gábor Domokos at Péter Várkonyi upang ipaliwanag ang tatlong-dimensiyonal na láwas na omohéneo.  

Alimbúkad: Epic poetry rampage beyond Filipinas. Photo by James Wheeler on Pexels.com

Mga Piraso ng Alaala, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Mga Piráso ng Alaála

Roberto T. Añonuevo

1

Kung akó ang tulâ, gáya ng deklarasyón ni Alejandro G. Abadilla, akó ba ay maikákahón sa pagkakáunawà sa “tulâ” alínsunód sa pananáw ng pámayanáng pinágmulán nitó at nilikhâ mulâ sa guníguní sakâ nagpasálin-sálin ng mga dilà, bágo kakatwâng isinúlat ng isáng táo na pagkáraán ay tátagurîáng makatà? Kung akó ang tulâ, ang tulâng itó ay may kámalayán—gaáno man katáyog o kabábaw—at likás lámang na mágtagláy ng kíling ng polítika o pananálig, ngúnit kung paánong nakilála ko ang saríli bílang tulâ ay hindî dáhil may pámbihiràng kakáyahán akó bílang tulâ, na nakapágbubúlay sa pag-íral káhit mág-isa gáya ng érmitanyo, bagkús dáhil kiníkilála akó ng áking mga mámbabása, at ng ibá pang makatà, na may pagkakátugmâ o pagkakáhawíg ng pagkakáunawà sa órihinál na pakáhulugán ng nasábing “tulâ.” Halímbawà, kung ang tulâ, gáya ng tanagà, ay binúbuô ng ápat na taludtód na may pipítuhíng pantíg ang báwat taludtód, na may tugmâang umaáyon namán sa palábigkásan at paláugnáyan ng Tagálog, bukód sa nagtátagláy ng talínghagà alinsúnod sa pakáhulugán ng sinaúnang Tagálog, na itinalâ sa bokábuláryo niná Juan de Noceda at Pedro de Sanlucar, ang kariktán nitó, kung pagháhalùin ang mga pagtanáw ng gáya nina José Rizal, Lope K. Santos, Julian Cruz Balmaseda, Iñigo Ed. Regalado, at Ildefonso I. Santos ay nakaáyon sa estétika at panlása ng Tagálog, at maáarìng patúloy na magbágo kung panghihímasúkan at tátanggapín ang karagdágang pakáhulugán sa tanagà úpang magkároón itó ng sariwàng anyô at prínsipyo, tawágin man itóng Tanagàbadilla o Textanagà. Ngúnit sa ganitóng pagkakátaón, akó na tulâ na ikínahón sa tagurîng tanagà, ay maáarìng hindî na ang oríhinál na tanagà ng sinaúnang Tagálog, bagkús nagíng tanagà lámang pára sa kasiyáhang akadémiko dáhil pinalúluwág ang pakáhulugán  nitó nang makaságap ng ibá pang eleméntong magpápayáman sa pagkakáunawà sa “tulâ” na umaáyon namán sa pahiwátig ng pándaigdígang pagpapákahúlugán sa “tulâ.” Kung akó ang tulâ, akó samákatwíd ay hindî manánatíling iisáng akó. Kung akó ang tulâ, ang akó ay maáarìng magíng ikáw káhit hindî ka sinadyâng tulâ, na nagíging tulâ lámang dáhil sa mga dimensiyón ng pagkátulang magmúmulâ sa ákin.

2

Kung akó ang tulâ, mabúburá ko ba ang lahát ng préhuwisyó sa “tulâ” úpang makapágsimulâ nang panátag at malayà sa anumáng bitbít na bagáhe? Maisásaálang-álang itó, dáhil báwat panahón ay nakápagtátakdâ ng kumbénsiyón, ng angkíng pagtanggáp, at lumaláwig itó alinsúnod sa kapángyaríhang matátamó ko bilang tulâ. Kung akó ang tulâ sa sukdúlang pakáhulugán, akó ba ay pára lámang sa lóhika ni Socrates o método ni Descartes? Kung akó ang tulâ, akó na may kámalayán ay maáarìng gayáhin ng, o gumáya sa, ibáng akdâ; o kayâ’y burahín ang, o magpátiúna sa, lahát ng naúnang pagkakáunawà sa tulâ, na nagáganáp sa métabérso; ngúnit kung mangyayári itó, ang makatà ay walâng silbí—na nagwáwakás ang tungkúlin sa sandalîng matápos niyáng ísatítik o bigkasín ang tulâ—sapagkát tíla sumásakáy lámang siyá sa ákin úpang makilála at mapáhalágahán at magkároón ng panibágong pérsona—anumán ang kaniyáng ídeolohíya—na háhangàan o lílibakín pagkáraán ng kaniyáng mga mambabása o tagapákiníg alinsúnod sa magíging résulta ng kaniláng pagságap o pagkakáunawà sa ákin. Kung akó ang tulâ, ang pósibílidád ng pagdudúda ay hindî ba dápat manggáling sa ákin bagamán maáarìng mátunugán din ang ganitóng pagdudúda mulâ sa makatà o krítiko o mambabása na siyáng nakaságap ng nasábing akdâ? Kung akó ang tulâ, ang pagdudúda kung manggagáling sa ákin ay magsísimulâ ang kámalayán hinggíl sa kung paáno akó umíral o patúloy na umiíral bílang tulâ, lumípas man ang iláng síglo. At dáhil may ibá’t ibáng paraán ng pag-íral, gáya ng pagsásaáyos ng píyesa sa músika, akó bílang tulâ ay pósible ring magkároón ng ibá-ibáng anyô, ibá-ibáng tunóg, o umíral na walâ, gáya ng maláwak na éspasyo sa bágong sóneto ng empéradór. Kung ang tulâ ay sinadyâng binuô sa pabigkás na paraán, akó na tulâ ay hindî ba may karápatán pára sabíhing akó na umiíral ay nakásalálay sa mga taingá ng sumaságap sa ákin, gaya ng Ifugáw, Tagbanwá, at Mëranáw?

3

Kung akó ang tulâ, ang “akó” ba sa parámetro ni Imadeddin Nasimi ay ang idéntidád ng pagkátulâ? May saríling daigdíg si Nasimi, gáya ng may saríling daigdíg si Abadilla. Ngúnit kapág nágsimula siláng magsábi ng akó—”akó ang ságradong salitâ,” “akó ang daigdíg”—ang akó na tulâ ay magkakároón ng saríling kámalayán na maáarìng makálundág ng panahón, mágtagláy ng ánimo’y kapángyaríhang sóbrenaturál, magpabálik-bálik sa ibá’t ibáng útak, matá, at pusò, nang ang akó ay magíng tulâ na may silbí. Kung akó ang tulâ, ang “Akó” na tulâ ni Nasimi ay káya bang makipágtunggalî sa “Akó ang Daigdíg” na tulâ namán ni Abadilla, gáyong hindî ko batíd ang káakuhán at pagkátulâ ng ibinábanggâ sa ákin? Mapagdúdudáhan ang pagtatágis ng tulâ ni Nasimi at ng tulâ ni Abadilla, sapagkát kung akó ang tulâ, hindî ba akó rin ang kumákalában sa saríli, ang pérsonang hinahábol ng saríling aníno? Ang tagísan ng dalawá o higít pang tulâ ay hindî nagmúmulâ sa ákin bílang tulâ, bagkús pára sa kapákanán ng sinuwérteng benépisyádo sa gayóng pag-úurì, káhit sabíhin pang pataásan ng úri at ihì. Ang tagísan ay hindî rin bastá mabábalahò sa usapín ng anyô o nilalamán. Ang tagísan ay mahíhinuhàng nagbubúhat sa mga matáng kumíkilátis kung anó akó bílang tulâ, malayò man ang katangìan sa makatà, at kung gayón ngâ, ang tagísan ay magpápanúkalà ng káisipán, sabíhin mang itó ay nása baúl ni Regalado.

4

Kung akó ang tulâ, iisípin ko ba ang tradisyón pára mápahintulútang umíral nang mapánatíli o yugyugín ang status quo? Ang ganiyáng pag-iisip ay trábaho ng makatà o kayâ’y ng áking mga mámbabása. Sa pinakámahigpít na pagtanáw, pinakámadalîng sagót ang “Óo!” Ngúnit kapág inurì nang maígi, akó bílang tulâ ay maáarìng uyamín káhit ang tradisyónal na pagkákaságap sa “tulâ,” káhit ni hindî pinakíkislót ang hínliliít, at kung gayón, akó ay tíla nása bíngit ng pangánib na maíbasúra o kayâ’y mailágak sa madídilím na bódega bágo iresíklo o gawíng pambálot ng tinapá ng sinúmang kinayáyamután ang tulâ. Kung akó ang tulâ, akó ay maáarìng magíng sunód-sunúran sa anúmang náis ng lumikhâ sa ákin, subálit hanggáng hindî ako naipípirmíng téksto sa papél, sabíhin mang siyá’y nagkúkunwâng makatà na umákyát sa éntabládo o lumabás sa pelíkula. Hindî rin akó magtátaká kung akó bílang tulâ ay magíng karaníwan, bagamán tanyág o masatsát, at madalîng máunawàan ng malaláwak na mámbabása káhit límitádo ang kaaláman nitó’t panlása hinggíl sa tulâ, o sabíhin nang “panítikán.” Kung akó ang tulâ, na hanggá ngayón ay may pasúbalì ang pahayág káhit hindî nararápat, naturál na isaálang-álang ko ang tradisyón, úpang pagkáraán ay magkároón akó ng katwíran kung paáno wawasákin ang itínatág na kúmbensiyón, gáya sa éhersísyong itó.

Alimbúkad: Epic raging poetry beyond space and time. Photo by Porapak Apichodilok on Pexels.com

Pangaral sa Isang Sisiw, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pangáral sa Isáng Sísiw

Roberto T. Añonuevo

Matútuklasán mo, isáng áraw, kung paáno magíng ítik na iníwan ng kaniyáng káwan, ang ítik na ánimo’y iikâ-ikâ, ngawâ nang ngawâ ngúnit hindî makákampáy ni makagápang, sapagkát palapít nang palapít ang wakás ng pananáhan sa Ílog ng Malabánan. Ang kánang kamáy mo’y nagkusà nang gawín ang mga pángseremónyang tungkúlin: makipagpúlong sa matátapát, natítiráng kawaní, o kayâ’y dumaló sa mga pigíng úpang mag-íwan ng hulíng habílin o pangitàín sa mga trópang bantáy-salákay. Nagpulásan kung saán-saán ang mga dáti mong kabalíkat, na ang karamíhan ay nangibáng-báyan at nagbágo ng pangálan kung hindî man nagpalít ng kúlay ng pananálig pagkáraáng mangúmpisál at magtíka sa kinasangkútang eskándalo. Kung maglálakád ka nang mag-isá sa abenída, maráhil púpukulín ka ng matatálas na tingín, na ikáwawásak ng maringál mong damít at sápatos, at tatagós ang talím hanggáng kaloób-loóbang banyagà sa anumáng bakás ng budhî, bágo mo mamaláyang may isáng támbay na dáting ipinátokháng mo ngúnit máhimalâng nakáligtás ang sasapák sa iyó, pasabúnot kang hihiláhin doon sa damuhán at itátalì sa likód ng tráysikel, sakâ kakaládkarín paikót nang siyám na úlit sa baranggáy pára tunghayán ng táumbáyang sinindák mo sa baríl at batás. Pumikít ka man ay warìng nakátakdâ ang ulán ng mga káso na magbíbigáy ng sakít ng úlo sa mga hinírang mong mahístrado. Naniníwalà ka, na dáhil sa útang na loób, pósibleng hindî ka salingín ng hukúman, na utúsan man ang púlisya úpang dakpín ka’y hindî rin tátalimà sa batás, at lahát ng hátol ay papánig sa iyóng palusót at kasínungalíngan. Maráhang sasagì sa iyóng útak ang tagpông naligáw ka sa paléngke at inúusisà ng isáng matadéro na kung tawágin ay si Horatio: “Alám mo ba kung anó ang Tóro at ang Óso at ang Piláy na Páto?” Ngúnit bágo pa man makapágsalitâ’y sasálubúngin ka agád ng laksâng plákard ng mga anákpáwis—ipamúmukhâ sa iyó ang kulimbát ng iyóng mga kasáma’t kaibígan may bagyó ma’t may sálot, ang pámbihiràng digmâan sa pamámagítan ng própagánda’t káutusán, ang pamímigáy sa dáyo ng pamánang lupâín at karágatán, ang plátapórmang ang tangìng katupáran ay paggantí sa iyóng mga kóntrapélo o krítiko, ang saíd na kabáng-yáman na kung may líhim man ay listáhan ng útang at umáalingásaw mong kábulukán. Maráramdamán mo kung paáno pahagíngan ng mga bála o bóla, at ang madlâ’y pára bang nanónoód sa hardín ng mga bangkáy, nagsisípalakpák at háyop kung manlibák, na warìng íbig gumantí makáraáng magoyò silá ng isáng butangérong polítiko. Magréretíro ka sa kung saáng liblíb na bundók, hihingî ng isá pang pabór mulâ sa itínalagáng Anák ng Maykúpal kung hindî man Anák ng Maykapál, pára págalingín ka at mulîng manumbálik ang lakás, nang makáupô mínsan pa, sa ginintûáng inidóro. Ngúnit dáhil isá ka nang baldádo, wikà ngâ, na walâng saysáy káhit itím ang balahíbo at itím ang butó, mangangárap ka na ang isáng anák o apó mo ay pápalít sa iyóng tróno, úpang hindî ka na hántingín pa ng mga ásintádong gérero, naníniráhan man silá doón sa métabérso. Ngayón pa lámang, mágsimulâ nang magpákapál ng mukhâ, na warìng ni hindî makabásag-pinggán.

Alimbúkad: Epic poetry upheaval sings the impossible. Photo by Lisa Fotios on Pexels.com

Pasintabi ng Bulaan, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pasíntabì ng Bulàan

Roberto T. Añonuevo

Ang kúmpigurasyón ng kapisánan ko’y masusúkat sa isáng dipá—párang tumátantiyá ng télang kung hindî pink ay pulá o lungtî na dáting bugháw, tiyák na tiyák sa habà ng mga galamáy, sa unát na unát na mga kamáy, at kung makápagsásalitâ ang mga dalirì’y magdírikít nang makasényas pahaláng o humandâ sa pagtampál pára makapágtindíg ng bágong bantáyog o pedestál. Warìng pagyákap din itó sa lángit, na ang pagtanggáp ay nakásalálay sa kapál ng mukhâ at tíbay ng sikmurà, nagdáramít ng mga pangakò at magyáyabáng na nakálalákad sa sahíg ng mga pakò, ináampón káhit ang mga gágo o taksíl, pinagbábatî sa íisáng bubóng ang pásista at ánarkísta, hanggá’t makátutúlong sa pagtátamó ng lunggatîng polítiko ng pártido. Sapagkát ang dangál ay isá o tatlóng dangkál, ang kapisánan ay kailángan ang sariwàng tagurî, na bukás sa anumáng balón ng ayúda at tangkílik, halímbawà, sa bayánihán ng kapé’t pandesál o kayâ’y sa kúdeta mulâ man sa mórge’t ospitál, na nagsásaálang-álang sa élektromagnétikong halína ng sósyal mídya at ímpluwénsiya. Arukín pa ang mga pásimunò nitó’t mabábatíd na tíla pagsúkat ng túdlo ang lahát, na ang hínlalatò’y humahámak sa séntido kumón at mahahátak na panátikong Pinóy. Ang kúmpigurasyón ng kapisánan, sukátin man ng lumpó sa pamámagítan ng lúmpo, ay kasíng-iklî ng pinakámahabàng dalirì na ang mga búko’y súkat ng túbig sa isasáing, o panumpíng sa mga hilíng. Maáarìng hindî itó ang siyentípikong paraán ng pagtanáw, ngúnit dáhil lumalábis sa mga magnanákaw ang lipúnan at untî-untîng nasásaíd ang kabáng-báyan, tanggapín ang anumáng pagkúkunwarî pagsápit ng kampanyá’t halálan, sapagkát kapatíd din akó káhit birùing bulàan, at handang loóban ang pábrika ng inyóng katótohánan.  

Alimbúkad: Epic rumbling poetry against coup d’état . Photo by TANSU TOPUZOu011eLU on Pexels.com

Parabula ng Pagsagip, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Parábula ng Pagsagíp

Roberto T. Añonuevo

Maniníwalà ka, gáya ng ibá pang binatà, na may sinaúnang kástilyo sa gitnâ ng masúkal, matarík na gúbat, at doón naníniráhan ang isáng huklúbang áda na alangáning diwatà ngúnit malayàng isíping may katangìan ng asuwáng o mangkukúlam, na káyang maghúnos na kuwágo, o lumákad nang tahímik gáya ng músang hábang may liwánag, subálit magbábalík na huklúbang babáe pagsápit ng gabí. Íbon o háyop sa umága, datapuwâ matandâng dalága sa gabí! Mapápatawá ka, sapagkát maráhil ay inaántok kung hindî man natutúlog ang kuwágo o músang sa buông maghápon, sámantálang magpapátotoó sa kataúhan ng babáeng posíbleng masúngit at nakáiwánan ng panahón—na balisâ at mapág-alalá sa gabí—at magbábantáy nang buông sigásig úpang pigílin ang sinúmang binatàng makalápit sa mga padér ng kástilyo. Ang sinaúnang kástilyo, kapág tinangkâng pasúkin ng kung sínong dalága’y may sumpâ dîumanó, at magíging tagbáya ang dalága, na sásaklutín ng kuwágo o sásakmalín ng músang úpang íbilanggô sa mahíwagàng háwlang mabúbuksán lámang ng pag-íbig ng binátang makapágpapálayà sa bíhag na dilág. Maniníwalà ka rin sa pitúndaáng háwlang may pitúndaáng íbon, na ang húni ay warìng tagúlayláy sa mga naúnsiyamîng tadhanà. Maniníwalà ka pa sa binibíning kasíngrikít ni Jorinda, na mailíligtás sa pamámagítan ng bulaklák na lílang may mutyâng hamóg, at sa pagsagíp ni Jorindel, na háhamákin ang lahát ng ímpakto’t hadláng sa loób ng walóng gabí’t siyám na áraw, makíta lámang ang babáeng minámahál. Sapagkát umiíbig ka nang higít sa paníningalâng-púgad, maglálahò ang iyóng saríli, itúring man itóng panagínip o kathâng-ísip. Ang háwla ng áda, kapág nádampîán ng bulaklák na líla ay úulít-ulítin ng mga dilà hanggáng makáratíng sa pandiníg ng mágkapatíd, gáya niná Jacob at Wilhelm, na maráhil ay sinúlat ang kúwento pára sa mga paslít at nang maílathalà sa elektrónikong mágasin makalípas ang kung iláng síglo, bágo mulîng hulíhin ng tukayò ni Vladimir Propp sakâ magíng alíwan sa métabérso ang padrón at balangkás nitó, isasádulâ sa esotérikong wikà ng Momòland, hábang nag-íimpók ka ng mga kríptopíso at nagkúkublí sa mga huwád na pangálan o hirám na hulagwáy. Magtátaksíl ang iyong gunitâ, túlad ng ártipisyál na karunúngan, subálit panínindigán mo ang lahát, magbáwa man ang iyóng tiwalà sa mga salitâ.

Alimbúkad: Epic poetry metamorphosis challenging the status quo. Photo by Alesia Kozik on Pexels.com

Mga Lahok sa Kuwaderno ng Manlalakbay, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Mga Lahók sa Kuwáderno ng Manlálakbáy

Roberto T. Añonuevo

Búbuklatín mo isáng áraw ang inaágiw na kuwáderno, kung sakalî’t nása iyó pa, at pápaloób sa iyóng noó ang alaála ng iyóng músa. Hindî mo na siyá matátagpûán kailánman; at maráhil, ibá na ang kaniyáng anyô, mithî, ngálan. Ngúnit babángon siyá sa pamámagítan ng iyóng mga salitâ, gáya ng mga muntîng lahók sa talâarawán. 

1
Magsisítiklóp káhit ang párola at mólino
bágo sumápit ang súperbagyó,
sakâ ihíhiyáw ng mga pipít
ang daán túngo sa yungíb ng mga patáy.

2
Napakátiwasáy ng hímpapawíd.
Walâng kislót ang mga dáhon at lamók.

3
Tinukláp
ng hángin ang ánit ng munísipyo,
binurá ang mga báhay,
niloóban ang mga tindáhan,
iwínasíwas bágo ibinuwál ang niyúgan.

At isáng áso 
ang umáhon sa gumuhông padér
ng bányong humíhikbî, ginígináw.

4
Ulán! Ulán! Lampás kawáyan!
Bagyó! Bagyó! Lampás kabáyo!

Nagtakíp akó ng mga taínga
at napáhagulgól,
hábang tíla binúbuská ng mga anghél.

5
Tumátakbٖó ang mga bangkáy
sa gitnâ ng bagyó,
tulalá’t tuliró:
Walâng silbí ang pagbíbiláng.

Tináwag kitá, ngúnit 
kinárit ang klínika.

6
Kung kasínglakás ng sígnal ng sélfon 
ang sígnal ng bagyó,
magsásará ang rádyo o peryódiko
sa búhos ng réklamo.

“Huwág matákot!” at párang sumagì 
sa pusò
ang isáng kúbong pasán ng mga hantík.

7
Sumaklólo sa mga bakwét
ang Mababâng Páaralán
úpang págdaka’y itabóy mulî ng dalúyong.

At naísip ko:
Lahát kamí ay basúra, at kasíngrupók
ng mga sílya at písara
ng mundó.

8
Lumubóg ang mga palayán.
Ngunit pumuság sa pápag
ang mga hitò at plápla,
párang áyuda
sa áming dî-maabót ng Máykapál.

Húlog ng lángit,
isáng bangkâ at tatlóng kótse 
ang naligáw sa mga pítak ng gulayán.

Ngunit tumírik, kahápon pa, 
ang makína 
ng áking ísip 
sa makapál na banlík.

9
Bumabángon sa bayánihán,
bumabángon pára sa báyan.

Pinápanoód kamí ng daigdíg
kung paáno manaíg sa bisà ng pag-íbig.

10
Umambón mulî.
Párang winísikán ang mukhâ kong putikán.

At inusál ang sumpâ na mámahalin ka—
bumábagyó ma't kay dilím.
Alimbúkad: Epic poetry storm beyond Filipinas. Photo by Emma Li on Pexels.com

Parabula ng Panatikong Salin, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Parábula ng Panátikong Sálin

Roberto T. Añonuevo

Lumulútang ang pinakámagalíng, at sumagì itó sa áking ísip nang mínsang marahúyo sa sepák takráw. Kináinggitán ko ang mga paá sa paligsáhan, na úpang manaíg ay kailángan múnang umangát sa lupà, bumítin sa éyre, salubúngin o saluhín ng sipà ang bólang yantók, sakâ matúling ibalík sa kalában, sa pag-ásang mailálaglág nitó sa lupà ang bóla at magíging katumbás ng púntos. Kaáya-áyang larô, párang fútbol o ténis ngúnit hindî, dáhil báwal sumáyad sa sahíg ang puntiryá, na ang rikít ay nása elégansiyá ng akrobátikong síkad at lambót ng katawán, humahámon sa túlin, résisténsiyá, táyming, at bálanse, at kung nása malayô ka’y higít na háhangàan ang kóordinasyón ng útak, lakás, loób, paa. Isáng tagásubaybáy ng ispórts ang mínsang sumúlat ng bérso at másuwérteng nakáratíng sa ákin, na kung isasálin sa ídyoma ng fándom ay tíla isáng bersiyón ng pámbobóla.

Kumbagá sa Sepák Takráw

Anghél na sumásayáw sa hángin
ang gabí,
sinísipà-sipà ang plánetang 
                                            yantók
pá-alímbukáy sa úlap 
          ng mga brílyanteng alíkabók
úpang ipáling ang tanáw 
na éspasyo
                      at manaíg ang órbit 
at liksí sa régulasyón ng mga regú.
Nanúnudyô ang músika 
ng sángkatérbang bulalákaw.

Ngúnit makirót ang áking sákong.

Ay! Dumalaga kong oras!
Lampás bálag ang lundág mo
at kíta ang lángit!
Sumisírko kang lintík, 
               warìng pá-luksóng tiník
                                 sa hulagwáy
na kung isasálin 
                        sa áking pandiníg
ay sumasábog na buntalàng 
iníimpók sa balón ng karimlán.
Lupígin akó 
sa mapúputî mong bintî at pigî. 
Sikáran akó!
Pápulahín, mínsan pa, sa hiyâ 
ang áking namúmutlâng mukhâ!

Alangáning mainís akó o márimárim, o sadyâng nása ákin lang ang kátangahán, kung hindî man pagkukúlang, sa mga banyágang wikà, ngúnit hindî ko mapígil ang saríling mapáhigikgík mulâ sa mga títik na malandî na’y warìng kináhig pa sa sahíg.

Alimbúkad: Epic poetry chimera walking the dream. Photo by Efecan Efe on Pexels.com

Parabula ng Tungaw, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Parábula ng Tungáw

Roberto T. Añonuevo

Sa síglo ng máykapángyaríhan, pakíwarì ng mga koméntarísta’y pinábilí ka lámang ng sukà sa tindáhan ni Áling Iskâ pagsápit ng halálan ng mga háyop, sumunód sa útos ng pámilya kung hindî man udyók ng pártido gáya sa luksóng tiník, ngúnit dáhil itó ang ikaápat na unós, sinalúbong ka ng bugsô ng ulán at tinangáy pagkáraán ng bahâ sanhî ng pagtáog ng mga táo. Sumigáw ka at humingî ng saklólo sa iyóng magúlang. Ngúnit rumáragasâ ang mga álon, sumísigáw ng kólektíbong himagsík at pagbabágo sa elektrónikong mundó, sumásalungá sa napípintóng repetisyón ng kasaysáyan, at sinamâmpálad kang íbalibág nang paúlit-úlit kung saán-saán at nabigông makaáhon gáya ng sisingháp-singháp na báboy. Patúloy na tumátaás ang túbig; humáhampás ang hángin. Kung tagapáyo mo si Worcester, maáarìng naníwalà ka rin sa sabí-sabíng ang tágbanwá, kapág nása bíngit ng búhay at kamatáyan, gaáno man kahúsay mangisdâ o mangáso o magpandáy ay haharáp sa bandáng hulí pápaloób sa órihinál na yúngib, maglálandás nang mag-isá sa paikíd na hagdán, mangángapâ mangángambá makikíramdám sa ibáng dimensiyón, gugúlong na niyóg kapág natalísod, dádausdós nang tulóy-tulóy kapág nádupílas, ngúnit babángon mulî gáya ng balîán makáraáng isaáyos ang linsád o baklîng butó, at maglálakád hanggáng makáratíng sa púsod ng karimlán. Hindî ka tágbanwá, at tátanggí sa gayóng tagurî, subálit maríriníg ang lagitík ng mga káhoy hábang naglíliyáb, maáamóy ang úsok na may samyô ng palisán mulâ sa parikít, at sa haráp ng sigâ ay búbulagâ ang hulagwáy ni Talíakud, ang dambúhalàng tagapág-alagà ng apóy na nása pagítan ng dalawáng tuód na walâng pagkáupós. “Nabúhay ka ba nang matuwíd?” tanóng ng hígante na ánimo’y gutóm na gutóm. Bágo ka pa makátugón ay sasabát ang tungáw mulâ sa iyóng kílay, at isásalaysáy ang makúlay mong kábatàan, halímbawà sa walâng kapárarákang alíwan. Higít na mapagtítiwalàan ang saksí ng bangkáy, gaáno man kaliít, áni Talíakud; at pápalárin ang kaluluwá mo’t magíging panátag sapagkát hindî na kailángan pang mágsinungalíng pára makáligtás sa lumálagabláb na paghúhukóm. Tinitígan mo si Talíakud—na higít ngayóng mapagdúda—at babasáhin niyá sa iyó ang listáhan ng mga pinasláng, ang súma-totál ng mga kulimbát, ang láwak ng kusinà ng sabwátan mulâng danáw hanggáng makáw, ang pagsásanlâ sa mga minahán, ang réduksíyonísmo sa sugálan at nárkotrápikísmo, ang kapábayâán at médyokridád na ikinúkublí sa ínstitusyónalisádong kápalalùan. Mapapágod si Talíakud sa habà ng lítanya lában sa iyóng urì, at warìng íbig ka nang pisâin. Yámang ikáw ang anák ng díktadúra, iiháwin ka hábang naróroón ngúnit himalâng hindî malulúsaw, sapagkát nariyán ang tungáw úpang magpátotoó at magíng últimong abogádo mo, gáya sa paniníwalàng wagás ang iyóng pagkatáo pagkasílang, walâng dúngis ng láyaw o hindî kailánman nakinábang sa pagmámalabís ng mga kalahì mo, at karápat-dápat sa iyó ang malálaking baláy, ang malaláwak na bukirín at gúbat, ang bénepísyo ng mga bángko at sandátahán, ang kasiyáhang walâng kapáris hábang malagíhay sa ngangà, ópyo, o álak. Magsínungalíng ay hindî birò, wikà ngâ, at ang tungáw, na tagapágbandilà ng iyóng katótohánan, ay magtátalúmpatì sa haráp ng Talíakud, tiwalàng-tiwalà na higít na matangkád siyá ngayón sa likód ng nilílitsóng ilusyón.

Alimbúkad: Epic poetry tsunami rocking the status quo. Photo by Scott Webb on Pexels.com

Hanapbuhay sa Patay, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Hánapbúhay sa Patáy

Roberto T. Añonuevo

“Magugúnaw ang mundó, ngúnit lalagô pa ang négosyo!” Itó ang masakláp na birò na karaníwang ipinúpukól sa iyó ng mga dî-kakilála, at mapapáilíng ka na lámang na tíla nagdaáng multó hábang abalá sa trábaho. Hindî ka kailánman natínag, sapagkát sa iyóng pananáw, ang krématóryo ang pangwakás na pagtítiyák na ang katawáng taó ay magíging mumuntîng butó, na malímit putî ngúnit itím ang ilán kung mínsan, maráhil alinsúnod sa budhî at gátong, hanggáng magíng pínong alabók at isilíd sa úrna. Kapág may nagtanóng ng “Anó ang kaibhán ng dúyan sa libíngan?” ay sásagutín mo ng malutóng na “Walâ po!” sakâ ngingitî nang may pakikirámay sa sinúmang mapág-usisà o nagdádalámhatì. Kumíta na sa takílya ang asuwáng, zómbi, at drákula; at pára sa iyó’y ni walâng kurót ang mga itó úpang sindakín ka, túlad maráhil ng nadamá ni Baudelaire hábang nagbábasá ng mga walâng latóy na akdâng diyabóliko. Kumakáyod ka nang masiglá dáhil mahál at pinaháhalagahán ang tungkúlin; at kung matigátig ka man dáhil sa awà ay maráhil násulyapán mo sa bintanàng salamín ang mga náulilà na lumúluhà o humáhagulgól, at likás ang mágmalasákit, hábang ipinapások ang bangkáy sa kórtina ng apóy. Walâng dápat ikáhindík sa kamatáyan, sábi ngâ ni Epictetus, o kung hindî’y ibá ang magíging pagságap díto ni Socrates bágo lagukín ang láson, o ni Rizal bágo isátulâ ang pahimakás sa kolonísasyón. Panátag ka dáhil matagál nang tinanggáp ng loób mo na bahagì ang pagwáwakás úpang umandár ang síklo ng búhay, túlad ng paghíhiwaláy ng ípa at bigás nang sumílang ang sináing; o kayâ’y pára sa kaluwágan ng sangkátaúhan sa gitnâ ng digmâan at pándemya. Kung mabábagábag ka pa, maráhil sisikíp ang mga mórge, mababálam ang négosyo, at tataás ang implasyón kasabáy ng pátong-pátong na ataúl. Sapagkát natítigátig ka hindî dáhil sa multó ng bangkáy, o sa guníguníng lagím na dáratíng, o sa násaksiháng madugông pangyayári, bagkús sa tagláy na mga pananáw hinggil doon, kung híhiramín ang dilà ng pílosópo. Madalîng maninghál o manísi o manlibak, wikà ngâ, kung walâ kang alám sa tinamóng kamalásan ng bangkáy na buông íngat na pinagsísilbihán ng krématóryo ngayón; at kung sakalì’t may alám ka ngâ, maráhil ay itútuwíd ang saríli at hihingî pa ng paúmanhín sa sinúmang naságasàan ng iyóng dilà at préhuwisyó. At kung ganáp nang natamó ang karunúngan hinggíl sa pag-íral, walâ kang sísisíhin o sísinghalán o lílibakín, nang lantáran o palihím, káhit tumingín mulî sa salamín. Umuwî ka man sa báhay ay magaán ang pakíramdám; sapagkát pára sa iyó’y trábaho ang lahát—na marangál at propésyonál kung tútuusín—at dápat lámang na nakápuwésto sa isáng tumpák na pagságap, sa angkóp na pagsípat.

Alimbúkad: Epic rumbling poetry in search of humanity. Photo by Pavel Danilyuk on Pexels.com

Salaysay ng Mangingibig, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salaysáy ng Mangingíbig

Roberto T. Añonuevo

Lahát ng hinahánap mo’y títingalâín, gáya ng mga Madánika, na sa pagkakátaóng itó’y malayà mong tawáging Buláwang Talampád ng Butúan. Ápatnapû’t dalawáng binibíni, ánimo’y mga kabanatà siláng magkakátaníkalâ sa Chennakeshava, makapígil-hiningá ang elegánsiyá at umaápaw ang grásya, ngúnit hindî kailánman magtátangkâng uliítin ang saríli. Ipinágkaít ng díksiyonáryo ang mga páng-urì pára sa kaniláng urì, at áakalàin mong lahát silá’y diyósa sa báwat antás ng luwálhatì. Malantík na balakáng, anó’t tíla iniúkit sa lambák! Balantók na kílay, hindî ba iyón ang manipís na bahágsúbay pagkáraáng umulán? Mapípintóg na súso, walâng ipinágkaibá sa mga maníbaláng na pakwán! Mapápatdâ ka sa síning ng mga bató—may kémistri ng mga pabangó—na matápos pagpalàin ng mga éskultor at ilipád umanó ng vímana, ay warìng gumagalaw hábang umáandár ang iyóng pagtanáw. Malagô man o manipís ang buhók, lahát silá’y magtátakdâ ng pamantáyan sa mga párlor at salón, halímbawà sa mga tirintás na umaálon, o sa elegánteng gupít o húbog na magtátampók sa simetríya ng mukhâ at katawán. Anóng áwit ang sumisílang sa kaniláng bibíg? Anóng músika ang nagpapakémbot sa mga hulagwáy? Hindî nilá kailángan ang sérbisyo ng gáya niná Pitoy Moreno at Michael Cinco: Mga damít nilá’y warìng makálupàng bigkís na likhâ ng batikáng pandáy gintô, at kung nagkátaón mang kláro at manipís ay pára itanghál ang lastág na díbina’t karnál na alindóg. Náriníg mo ba ang kalansíng ng kaniláng mga bitík at híkaw? Nápansín mo ba ang súkat ng ilóng at kukó? Huwág itanóng kung gaáno kabigát ang kaniláng mga kuwintás o púlseras, at kung bákit kay liliít ng kaniláng mga alálay. Káhit isá kang prínsipe, luluhód ka sa kaniláng harapán úpang halikán ang kaniláng talampákan, sakâ idádampî sa noó ang kumíkináng na bítsiya. Hábang lumaláon, matutúlad ka sa isáng pílyong matsíng na humihíla ng tápis na sári, at lálagabóg na tamból ang pusò sakâ mapópoót ang tarúgo. Lapástangánin silá’t may alakdáng hahárang sa iyóng sungayáng bálak. Birùin silá, at lilipád ang mga palasó o magsasáulupóng ang lúbid o sásagutín ka ng bayáwak at lóro. Nása kanilá ang kariktáng líhim na kaíinggitán o sásambahín, at mangálay man ang iyóng bátok sa katítingalâ, mapápaíbig ka sa kanilá gáya ng pag-íbig mo sa iyóng músa. Hanápin mo’y lalòng umíiláp, at matagpûan man ay sadyâng kumákawalâ. Huwág siláng itúring na palámutî ng iyóng témplo’t pananálig. Huwág siláng itúring na trópeo úpang iráos ang iyóng líbog at lunggatî. Humíhingá silá, umiíral sa papél na silá lámang ang makagáganáp, at patúloy na umiíbig, lumípas man ang kung iláng mílenyo. Hindî silá yayáo hanggá’t may isáng tumútulâ—gáya ng túnay na trobadór káhit pa tomadór—na ipágdiríwang nilá sa éxtasis ng makukúlay na mísil at kuwítis.

Alimbúkad: Epic fluid poetry beyond Filipinas. Photo by Pixabay on Pexels.com

Impresyon mula sa Manlalakbay, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Impresyón mulâ sa Manlálakbáy

Roberto T. Añonuevo

Hálos mamúwalán ng lupà ang nakápahilíg na ántigong abrám sa hardín ng mga rosál at santán—íbig mágsalitâ bágo tulúyang bawìan ng estétikang hiningá sa tabí ng babáeng kagampán at nakáupô sa batúmbuháy at naghíhintáy bagá sa káwal na bána—samantálang nanunúngaw sa ipuípo ng mga lamók ang matandâng bubúli na walâng tínag at nakátingalâ doón sa bungangà  na warì bang hinúhulàan ang ambón at bahâ. Ngúnit ipagkakánulô ng umágang sínag mulâng kaliwâ pa-kanán, na tagláy ang hágod na malamyós, mapáglarô, magaán, bukód sa may matitingkád na kúlay pástoral, ang anumáng madilím na pángitáin at sényales ng lungkót. Maráhil naságap din itó ni Camille Pissarro at naigúhit na éhersísyo sa kaniyáng kuwadérno, ngúnit nang isínasálin na niyá ang tagpô sa kámbas, walâng anó-anó’y umulán ng mga bála, bumagsák na párang bulalákaw ang mga éropláno’t bómba, lumúkob ang maitím na úsok, lumúsob ang mga tangké ng hukbó at hálos lipúlin ang lahát ng makítang aníno o hulagwáy, kayâ napilítan siyáng tumákas kung saán, dalá-dalá ang kaniyáng dî-natápos na píntura at ibá pang ináakalàng óbra máestra. Dáhil nagsawà na ang píntura ng pintór na magíng órdináryong píntura, at nábuwísit sa ikinákahóng kariktán sa púsod ng lagím, naisípan nitóng lumundág nang kusà mulâng kámbas túngong papél sa bisà ng íntersemyótikong hókus-pókus, na nagkátaóng isinúlat namán ng isáng makatàng Frances, págdaka’y isinálin sa sanlíbong wikà ng lupálop nang magkápakpák ang balità, at nang mabása isáng áraw ng pihíkang Tagálog sa wébsayt ng elektrónikong aklát na mukhâng néoimprésyonísta ay walâng pasíntabìng biniròng, “Tulâ, datapuwâ hindî magalíng!” Sumiglá biglâ ang hulagwáy nang mariníg ang gayóng puná, sapagkát nakapasá kahit paáno sa pagkámatulàin ang kaákuhán, at warìng nagkároón itó ng katwíran úpang magbíhis ng tésturang baság-baság na búbog o lámat sa padér, dumiín ang ipinátong na hágod na ánimo’y natuyông dugô mulâ sa anónimong bárbaro na itinápon sa hardín ng mga rosál at santán, dî-máipagkákailâng kagilá-gilalás ang panloób na tugmâang wagás at humáhagupít ang páhiwátig pagsápit sa pandiníg, hindî man yaón masakyán ng kóntemporáneong panánalinghagàng hinahábol ng, o tumatákas sa, kápahámakán. Nagpatúloy ang tránspormasyón ng tulâ nang higít sa únang bisyón ni Pissarro, nagpaláboy-láboy sa Kálye Líbertad, maláy na maláy sa pagkátimawà, hanggáng ang pagkámagalíng na tinágurîán ng mapánudyóng Tagálog ay warì bang nagíng katumbás ng prínsesang tinálikdán ang rangyâ at láyaw ng kaniyáng tradisyón, at nangibáng-báyan sa píling ng kabiyák—na ang pagmámahál ay hindî maáabót ng elegánteng pinsél o magárbong panulát.

Alimbúkad: Epic rolling poetry without borders. No to censorship. Yes to freedom. Yes to Poetry! Photo by W W on Pexels.com

Parabula ng Magnanakaw, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Parábula ng Magnanákaw

Roberto T. Añonuevo

Pinakámalungkót na poók ang Dakilàng Múseo, na nagtátagò ng mga sínaúnang gintông kinúlimbát mulâ sa isáng báyan pagkáraán ng mga digmâ at pananákop, hanggáng daláwin itó isáng gabí ni Arsène Lupin. Babángon ang pandáy gintô sa guníguní ng máginoóng mágnanákaw; at sa bungangà ng dulángan, magsisílabás ang mga kalúluwá na buô o wagás; sísikláb, líliyáb ang mga uysák at mag-íilík ng tumbága o pílak ang pandáy bákal, sakâ isásangág ang kataúhan nang matamó ang tumpák na kílatis o kináng. Maghúhuntáhan ang mga aníno, at sisiglá gáya sa pistá ang bulwágang silíd. Warìng sumbát, si Lupin na pinanónoód ang pandáy gintô ay ang pandáy ginto na idinúrugtóng kay Lupin at sa kaniyáng mga ugát, úpang dalhín kung saán ang kagilá-gilalás na yáman at makíta at ipágmalakí ng táumbáyan. Kukulô sa patótonáwa ang mga damdámin, gáya ng págnanása o pananághilì, at maiíwan sa bandáng hulí ang mistulà. Ang mistulà, na kisápmatáng dumaán sa kalkuládong paglantáy, ay babatákin at pípilipítin túlad ng katawán ng tulisán, ngúnit dáhil dalísay o hindî malúbay ay magbúbulóng sa pandáy úpang magsúbong na magpápatigás sa pútong, singsíng, kuwintás, híkaw, at púlseras na pawàng nakátanghál ngayón nang malayà sa mga éskaparáte. Báwat bagsák ng panalág ay kisláp sa balíntatáw ni Lupin. Mangíngiló siyá sa rítmo ng tukól at alat-át, gayúnman ay maaákit sa pagsásapó at pamáhid sa metál, at sa págkalupkóp ng mga batong kumíkisláp, sakâ sasáludo sa pámbihiràng pagbubúbo at paghihínang ng dísenyong angkóp lámang sa lahìng mithî ang, at nagpápanatíli ng, kásarinlán.  At sa paánan ni Lupin, warìng hinípan ang alabók na mga onbít at lámok mulâ sa bangás na gulód. Hinágod niyá ng tingín ang mga aláhas, at pakíwarì niyá, siyá’y nakátuntóng sa karáy, o kayâ’y sinusúbok sa urìán. Tátalilís siyá, tatákas kung saán, at ang mga kalúluwáng nása kaniyáng súpot o búlsa ay magsisíhiyáw, kung hindî man magsisísayáw sa natamóng kalayàan, na warìng itó, áyon sa hulà ng mga pithó at kinúmpirmá ni Fray San Buenaventura, ang panahón ng mga balíkbáyan sa plánetang dihitál.

Alimbúkad: Epic fluid poetry beyond Filipinas. Photo by cottonbro on Pexels.com

Kuwento ni Supra Mario, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Kúwento ni Súpra Mario

Roberto T. Añonuevo

Biníyayàan siyá ng talíno at lakás noóng úna pa man. Siyá, si Súpra Mario, ay hindî nág-aksayá ng sandalî sa paglíkom ng dúnong hinggíl sa sámot-sarìng bágay. Ásintádo ang kaniyáng pagsípat kung síno ang dápat makáibígan at kung síno ang kaáway na marápat ilibíng. Ginámit niyá ang dilà sa paghútok ng salitâ at diwà; náunawàan siyá ng marámi, hinangàan at ibínantáyog bílang tagapágligtás ng isáng lahì. Bílang tagapágtanggól, nagpakádalúbhasà siyá sa mga panukalàng dápat tupdín at labagín; sa mga patákarán at pámantáyang dápat higtán at págsumundán. Hanggáng isáng áraw, nakíta niyá ang saríli bílang isáng Punòng Batás, at ang lahát ng tumútol ay may katumbás na pagpápahírap at pagbítay.

               Yugtô-yugtô ang batás ni Súpra Mario, gáya ng kaniyáng pág-iísip na ánimo’y láberínto. Nakátuklás siyá ng bára-bárang gintô, na dîumanó’y mulâ sa kulimbát at dugô ng mga digmâan, at kinásangkápan yaón para sa isáng grándeng lunggatî: ang magíng pinunòng makapágbubuô ng gahúm ng isáng bukód-tangìng lahì. Umímbénto siyá ng kásaysáyan, na ang punò’t dúlo’y ang wagás na pananaíg ng kaniyáng gunitâ sa maralitàng bansâ, at milyón-milyón ang kaniyáng nápaníwalà. Iniúkit ang kaniyáng pangálan sa páaralán, mónuménto, ospitál, at ístadyum; ipinágunitâ bílang taták ng lálawígan at kálye; ipinálagánap nang ganáp bílang ídeolohíya sa rádyo, diyáryo, at telébisyón na pawàng nag-uúlat ng málikhâing kábulàánan; ginawâng brand sa urì ng pabáhay, séguro, barò, tinápay, at tabáko. Mínsan, hinúbog ng mga taúhan ni Súpra Mario ang bundók pára magíng dambúhalàng bústo niyá at nang tingalâín ng mga abâng nílikhâ. Magíng ang siyéntipíkong pangálan ng háyop o haláman ay hinálaw sa kaniyáng ápelyído. Nagíng bíbliya ng kaniyáng mga tagásunód ang kalípunán ng kaniyáng talúmpatì, na umáni ng mga bayaráng palakpák. Nagpakálat siyá ng mga dékreto ng kabutíhang-ásal at dísiplína, ng kódigo ng págsampálatáya at pagkakáisá, ng kapásiyaháng higít sa kataás-taásang hukúman.

               Mayáman si Súpra Mario, subálit hindî na niyá kailángan pang ipágmalakí dáhil ang kaniyáng kaának, kaibígan, at kapanálig ang tagápamanság niyón. Ang kakatwâ’y payák siyáng manamít, tumátanggí kung mínsan sa malaláyaw na kasayáhan, at mapagkákamálan pang ísang táo na túnay na mapág-íngat ng salapî. Huwág turíngan siyáng kurípot. Mapágbigáy siyá sa kaniyáng matátapát na kasanggá, at patútunáyan iyón ng mga négosyong pinágbahá-bahagì niyá sa kanilá. Hindî kailánman nagpáalípin si Súpra Mario sa gayúma ng salapî. Ginámit niyá ang salapî sa báwat paílalím, mabábagsík na pagtútunggalî. Binilí niyá ang dangál at pagkúkunwarî ng sinúmang mapágmataás at mababà; pinakyáw ang líhim ng panítik at kásaysáyan mulâ sa mga nagsúsunóg-kílay; hinámig ang halína ng kalákalán at alíwan na pináiíkot sa róleta ng kamúnduhán; nilágom ang dalúmat ng digmâ at kapatíran alínsúnod sa Trátado ng Abó; at isinilíd sa íisáng kilusán ang sarì-sarìng pananálig na makálupà’t seléstiyál. Mapágbigáy siyá , halímbawà’y naháhawì ang úlap sa pág-imbulóg ng éropláno’t hélikópter na nagpapáulán ng salapî kung may halálan. Nailálagdâ niyá ang pangálan sa mga salapîng papél, na tíla ba ságrado ang kaniyáng kaákuhán at káantás ng pagtáwag sa Maykapál. Higít sa lahát, makápagdídiktá si Súpra Mario kung anóng papél ang dápat gampanán ng sinúmang haháwak ng salapîng tagláy ang kaniyáng pangálan. Iyón, at walâ nang ibá pa, ang higít niyáng kinalúlugdán.

               Sumingáw sa kataúhan ni Súpra Mario ang kapángyaríhan. Pára sa kaniyá, walâng silbí ang talíno kung walâng kasudlóng na lakás at ímpluwénsiya, gáya sa pámahalàán o líga ng mga nasyón. Bigô ang kagandáhan kung itó ay napúpuwérsang maísadlák sa pagpupúta. Malúlumpó ang makalángit na pananálig kung isásantabí ang éspada, gárote, at íngkisisyón. Hindî kataká-takáng pahálagahán ni Súpra Mario ang kapángyaríhan, ang kapángyaríhang nagháhalò ang kaísipáng díbino’t karnál, ang kapángyaríhang nakapáglalagós sa bángko’t katedrál, ang kapángyaríhang sopístikádo at únibérsal—na ang tagláy na pangálan ay walâng ibá kundî: Súpra Mario.

               Gayúnman, sumápit sa sukdúlan ang hanggáhan ni Súpra Mario. Hindî nakáya ng kaniyáng atáy na ilabás ang lahát ng poót at pagkámalikhâin. Kumúnat ang kaniyáng pusò at kinákailángan niyáng mághagiláp ng bukál ng pag-íral, káhit pa mulâ sa Bundók Bakúlaw . Dinapûan siyá ng pagkahílo sa áraw-áraw  na paghábol sa itátakdâng pananaíg ng reló. Ni hindî siyá makátagál tumayô sa gitnâ ng liwaywáy sa kabilâ ng dámi ng doktór; at ang edád niyáng higít sa kaláhatìng síglo ay sumísigáw na “Tamà na, mágpahingá ka na!” Batíd nakáraráming mamámayán na mahinà na ang pangángatawán ni Súpra Mario. Marupók na ang kaniyáng mga túhod; nalalágas ang mga buhók na de-pomáda; at ang úten na dáting ginámit sa pakikipágpataásan ng ihì ay hiráp na hiráp ngayóng makapágpasírit ng ihì káhit punô ng líkido ang kaniyáng pantóg.

               Sabíhin na ang lahát ng kahinàang pisikál ni Súpra Mario. Uyamín siyá at ipáhiyâ, halímbawà sa mga nanggagálaíting póster at démostrasyón. Ngúnit sa sandalîng bigkasín ni Súpra Mario ang mántra ng kapángyaríhan, manánaíg siyáng kapuwà katútubò at pándaigdíg, kasíngtigás ng siyám na púlgadang tarugò na umúukilkíl sa kaloób-loóban ng bansâ. Ipamúmudmód niyá, áyon sa paníwalà, sa mga dukhâng kababáyan ang lahát ng kaniyáng yámang natípon noóng nagdaáng panahón; ibúbunyág ang líhim ng mga pagtátaksíl, pag-áaklás, at pagsunód, at ang mga sabwátang mabíbigông ilaráwan ng Hollywood. Iisá ang dáhil: Si Súpra Mario at ang Kapángyaríhan ay iisá, ang lahát ng nakápalígid sa kaniyá mulâng pinakámatálik na kámag-ának hanggáng pinakámalayòng mamámayáng sákop ay tutà, tutà, tutà! Napapáhagikgík si Súpra Mario káhit alám niyáng nása bíngit siyá ng kamatáyan at búhay. Siyá ang Dakilàng Áso, ang Áso ng mga Áso, at handâ niyáng paníndigán ang lahát, iháwin man siyá at ipulútan sa malílikót na kúwentong-bárbero, na gáya nitó.

Alimbúkad: Epic silence poetry revolution from Filipinas. Photo by Pixabay on Pexels.com

Mga Sulatroniko sa Manlalakbay, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Mga Súlatroníko sa Manlálakbáy

Roberto T. Añonuevo

1

Walâ akóng alám nang pumások sa daigdíg mo. Itím na kalawákan, sa únang málas ko, at bágay lámang na magíng lundúyan ng tákot o pangambá. Lumapág sa áking harapán ang pitúndaáng páhina ng kasundûan, na may erudisyón ng konstitusyón at pinálamutîán ng rómanisádong kaligrapíya, at kung itó ang daán sa áking hinahánap, ang págsang-áyon ko sa wikà mo ang pahintúlot úpang íwan ko ang daigdíg ko.

“Isá kang número ng télepóno sa mégalungsód ng sulátroníko,” wikà mo sa ákin, “na ang séguridád ay nakásalálay sa banság, kóntrasényas, at mánsanas.”

2

Ang daigdíg ko, kung itó man ay karápat-dápat tawáging daigdíg, ang sinúsuóng kong sunóg na báryo, humáhalíhaw na gúbat, o dugûáng baybáyin ng mga sugatáng réfuhiyádo. Kung hindi ka makáaása ng katarúngan o makagágantí sa pagháwak ng baríl pagsíping sa lupâín, hindî ba sapát ang mág-imbénto ng mga títik at bantás bilang pangwakás na kápit sa patalím?

“Ang daigdíg ang pananálig,” itútugón mo, at dumapò sa ákin ang nakapánginginíg na lamíg.

3

Akó ang álter égo na may káratula sa úlo. Hindî mo sásabíhin iyán, ngúnit ipagpápalagáy kong kalugód-lugód sa gáya kong tátangá-tangá—matagpûán lang ang áking músa. Hanggang mariníg ko ang ánimo’y matipunông tínig ni Schiller, na sabóg na sabóg sa máalinsángang bar, hábang kaúsap warì ang kahawíg ni Rizal: “Kapág nagíng mekánikal ang andár ng útak, pusò, at kamáy, bumabángon ang panítikán úpang salúngahín ang kamángmangán!”

Binálikán ko ang mga boradór kong tulâ, sakâ nawikà: “Sinaíd akó ng músa kong lumúluhà.  .  .  .”

4

Báwat hakbáng ko’y may bakás, na hinahámig ng landás, na nagsásangá ng laksâng landás, na párang laberíntong nagpapáalíngawngáw ng úngol ng Minotáwro, nagsísiyásat ng malúlusóg na katawán, at kung itó ang dakilàng sápot, na sumúsubaybáy at nakíkiníg, hindî na akó magtátaká kung bákit sinásalúbong akó ng mga tínderang naglálakô ng bágong kamiséta, úsong patalím, éksotíkong úlam, antígong dókuménto, at bámpirang sex.

Téka, tumunóg na namán ang nótipíkasyón sa sélfon ko.

5

Ang landás ay nétwork ng mga landás, nag-íimbák ng áking mga dinálaw, sinípat, ginalúgad, nagtátagò ng áking láyaw o hílig o mukhâ, nagtátalâ ng panahón na hindî mabúburá kailánman. Pámbihiràng gunitâ, ngúnit hindî ko mabábalikán, sapagkát pára lámang sa mga síndikáto ng négosyo na nagpápatakbó sa pábrika ng mga politíko at digmâan.

O iyón ay guníguní ko lámang.

6

Ártipisyál na talínong kagilá-gilalás, ikáw ang lágom at lumalágom bátay sa palá-palapág na dátos at hinuhà, kisápmatá kung humánap ng bútas o padrón, bumábalangkás ng saríling kontéksto mulâ sa sámot-sarìng hulagwáy, tunóg, at téksto, nagbúbunyág ng prótokol at tagûán, at kung batíd ngâ ang kasaysáyan ko ay maráhil itátanghál ang líbo-líbong vídeo at rétrato para lantakán ng bilyón-bilyóng táo.

7

Kung nása iyó ang kasaysáyan ko, bákit hindî maáarìng mapasákamáy ko? At itútugón mo: Kung tamà ang présyo.

Sakâ sumagì sa áking ísip na kailángan ko ang kríptopíso na katumbás ng tatlúndaáng líbong báka, ánim na raáng éktarya ng pinyá, isáng bilyóng báriles ng krúdo, at umaápaw na matáng-túbig mulâng Capul hanggáng Acapulco.

8

Ang músa ko, kung makikíta mo, ay hindi tulâ. Walâ siyá sa imbákan ng datós at panahón, ngúnit malayà mong isíping siyá’y úsok, mulâ man sa séniséra o Bulkáng Magayón.

Na hindî kailánman mananákaw sa ákin, ni maítatánan ninuman.

9

Isáng príbiléhiyó ang pahirápan ang trabáho ng mga kóntratísta at éspiya, at pagmámalabís ang masindák pa sa Batás Militár at kúdeta. Parang nariníg ko na iyán kay Snowden, hábang kinákalág ang kódigo at binúbuklát ang mápa ng síberpulísya.

10

Ikáw ang hináharáp ng áking aníno—lílikhâin bálang áraw nang higít na mababà sa ákin—isáng álter égo na magsísilbí sa ákin na párang alípin. Nakásasawà rin ang magíng lahók ng kompútadór, at pasúnurín ng mákina na tíla naglúluwâ ng mga séda at téla.

Panahón nang dumámi nang dumámi akó, akó na handâng tumalpák sa elektrónikong bayánihán at itíwarík ang mundóng kinalákal—pára sa hináharáp na múltibérso ng pagkatáo. O kung hindî’y nagkakámalî akó. Na manánatíling Réfuhiyádo ÁlfaSígno.

Alimbúkad: Epic unreal poetry tsunami rocking the world. No to censorship. No to state-sponsored cyber attacks. Yes to freedom. Yes to Poetry! Photo by Soumil Kumar on Pexels.com

Ang Payo sa Estranghero, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ang Páyo sa Éstranghéro

Roberto T. Añonuevo

“Ang kuwintás na háwak mo,” sásambitín sa iyó ni Francisco Roca, ang máalamát na kúra na mahílig dumakò sa bambáng, “iyán ba ay yarì sa mga butó ng dúgong?” Mapapáilíng ka, at kúkuyumín ang mga bútil. Mabábalisá ka sa tanóng, kung nagdárasál páloób sa saríli at hindî pálabás sa kaligíran; at káhit ikáw ay hindî matátandâan kung bákit nása iyóng pálad ang kung anóng bágay. “Palitán mo na iyáng háwak mo!” Sakâ iníabót niyá ang kay putîng rósaryo, na yarì sa mga butó, na áyon sa kúra’y katumbás ng dalawáng súpot ng dúkado. Warìng tinamàan ka ng sibát na lumálagós sa bátok o tiyán, ni walâng maítugón, hanggáng pumások sa pandiníg ang atúngal kung saán na makabúbulábog sa buhángin ng tangwáy. “Nakápipígil,” sambít pa ng kúra, “ang mga dinúrog na butó sa matindíng pagdúrugô. . . .” Tatangó ka na lámang, na párang siyá ang iyóng pinágpalàng médiko, at lalangóy sa iyóng guníguní ang isáng sírena, hanggáng gisíngin ka ng tapík sa balíkat. Iuúnat mo ang mga butó, at kikirót ang iyóng balágat at síngit. “Saán ka ba nágmulâ, ginoó?” Sásagutín mo siyá sa kumpás ng mga kamáy, at ang nangungúsap mong kílay at pamúmutlâ ay tútumbasán niya ng ibá pang salaysáy. “Isáng áraw, may Indiyó akóng nakíta na naghíhintáy ng dúgong,” aniyá nang maráhan, “doón sa gílid ng ílog.” Ikáw na kaniyáng kaharáp ay warìng lutáng na lutáng makáraáng itilápon ng buhawì, ngúnit magpápatúloy ang kúra sa kaniyáng íbig ibída. “Tuwíng hápon, nátuklasán ko, umaáhon ang dúgong sa pampáng, ang diyábolíkong nilaláng na may malalakíng súso ng dalaga, pára makípagtálik sa Indiyó!” Mapápangísi ang kúra, at ikáw na tumátanáw sa kaniyá ay tátamàan ng hindík at suklám. “Maniníwalà ka ba, ginoó, na ánim na buwán siláng nagsisíping? Kung hindî pa mangúngumpisál ang laláki, pagkáraáng hipùin ng Diyós ang kaniyáng pusò, parého siláng mahuhúlog sa ímpiyérno!” Hindî mo maáarók ang winikà ng kúra, ngúnit titiím sa iyó ang kaniyáng mga salitâ. “Kasínglakí ng gúya ang dúgong,” may pagmamáyabáng nitóng bigkás, “at ang lamán ay may lása ng tadyáng ng báka!” Mapapáluhà ka na lámang, at sa yungíb ng iyóng ulirát ay aáhon ang iyóng músa, na may kung anóng súgat sa dibdíb, hábang kuyóm mo nang mahigpít ang mga bútil ng kaniyáng alaála. “Huwág kang lalápit sa pampáng,” páyo ng kúra, “baká akítin ka ng dúgong at hindî na mulî pang makíta. . . .”

Alimbúkad: Epic unreal poetry challenging the status quo. Yes to freedom. Yes to humanity. Photo by Pixabay on Pexels.com

Kuwento ng Artsibista sa Manlalakbay, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Kuwénto ng Ártsibísta sa Manlálakbáy

Roberto T. Añonuevo

Sa isáng nabínbing pélikúlang tátampukán ni Tony Falcon, minálas umánong putúlin ang éksena ng kaniyáng kalában, ang dóble-kárang áhenteng nasukól at isínakdál sa kásong pagtátaksíl sa báyan at síndikáto. Ang éksena, na kinúkutyâng hinangò sa Ságradong Bódabil, ay higít na angkóp sána pára kay Agent X-44, ngúnit natátalísod siyá sa pagbigkás ng bérso, kayâ minabúting ipása ng direktór sa kung sínong kasabwát ng síndikáto ang sigáw ng págsalungát:

Aniyá sa ákin: sabunútan man akó hanggáng lumitáw ang ánit,
Hindî ko ibúbunyág sa iyó ang áking pángalan at págkatáo,
Malíban kung sadyâng púpukpukín mo ang úlo ko nang sanlíbong úlit!

Ang bérso, na mulâ sa anónimong traduktór, ay matutúlog nang iláng dékada, hanggáng mulîng sipìín at lumitáw na epígrape sa tulâ ng isáng rétirádong alagád ng batás. Magkakároón ng bintanà ang nasábing tulâ, at kung ikáw si Beatrice, mahihímok kang ibunyág ang isáng líham na nakaípit sa aklát na Divina Commedia at karápat-dápat, sa pakíwarì ng músa, na gawíng désklasípikádong dókuménto ang pahábol na talâ ng líham:

Kopyadór

Nagtítimplá ng kapé ang gabí, at papálapít ang mga yabág 
na warìng nagpápahatíd:
“Ang espíya ay umíindák sa mga títik,
	       umíindák paloób sa páaralán, at dumudúkot
ng líbong ísip, bágo tumulóy sa paléngke ng mga baít!”
Walâ, walâ na akóng mukhâ sa inagáwan ng kálinangán.

Ang iniháing kapé ng karimlán at nása áking tabí
ay tumatápak sa talaksán ng mga péryodíko.
“Ang espíya ay íbig matúlog sa áking kandúngan.”
At naglahò biglâ ang áking aníno at kasaysáyan. . .

Nilagók ko ang gabí, ngúnit hindî maúbos ang kapé sa tabí,
        at akó’y napáigtád:
“Ang espíya ko’y sumásayáw sa mga salitâ, áraw-áraw
nagbábalità pa-símoy, at naglúluwás ng mga ísip,
at umáangkát kung saán ng pérya bílang áking kapalít.”

Nagtítimplá ng gabí ang áking kapé, at pabigát
nang pabigát hábang lumaláon ang áking mga pilík,
at ang lumálakí, binibílog kong úlo’y
íbig saluhín ng mga únan at mabábangóng salapî.

“Walâng panagínip ang gabí,” ang espíya na nagkákapé
ay patúloy na nagsayáw 
nagsayáw nang nagsayáw sa sáliw ng reggae at jazz
upang makíta sa wakás
                                                          ang sarili.
At naliyó akó, at nahúlog sa kaniyáng alindóg at sayáw
hábang pápalapít ang mga yabág at saklólong
					                                               humíhiyáw. . . .

Magíging panátiko ka sa pelíkula hanggáng lumabò ang mga matá. At kung palárin ka mang magíng artísta o direktór, matútuklásan mo, gáya ni Tony Falcon, ang líhim ng traduktór sa mga kopyadór.

Alimbúkad: Epic poetry transmutation engaging the world. Photo by cottonbro on Pexels.com

Wika ng Bantay-Gubat sa Manlalakbay, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Wikà ng Bantáy-Gúbat sa Manlálakbáy

Roberto T. Añonuevo

Magsásawà ka sa mahabàng páliwánag isáng áraw, panínindigán ang semántika ng punòngbáyan, at ang mga katótohánan ng bundók, gáya ng topógrapíya at paraán ng pagbagtas nito, ay isasálin mo sa wikà at dískurso ng nunò sa punsó. Séryoso ka man o nagbíbirô, kung gaáno katatás ang wikà (at kung gaáno kabúlas ang dískurso) sa pagítan ng mga tagaytáy at lambák na pinagdúrugtóng ng sopístikádong taytáy o túnel ay káyang punggukín ng pagkálagót ng pásensíya at pagmámadalî. Ang punsó ang úbod ng páliwánag sa mabúbuông túmbasang alamát at aghám mulâ sa dambúhalàng hulagwáy ng gúbat, na ang kalíwanágan at ang pagkáhinóg ay sukát na sukát. Maráhil nakíta mo rin na ang pananáw pápasók at pálabás sa bundók—mulâng itaás hanggang ibabâ, o kayâ’y páikót sa ápat na pánig nitó—ay hinangò kung hindî man hinálaw lámang sa isáng umbók ng lúad na ang nilálamán ay malíliksíng ánay at hantík. Lahát ng tinátanáw mo’t sinúsubáybayán hinggíl sa bundók ay inákalà mong kasímpayák kung paáno búbungkalín o pápatágin ang punsó, kung ipagpápalagáy na walâ nang hiníhingîng páliwánag pa sa húsay ng minímalístang pagdulóg. Mag-íimbénto ka ng mga tagurî, halímbawà, “plántita de cásino,” o kaya’y “heodésikong intérbensiyón,” pára higít na magíng kapaní-paníwalà ang lénte ng pangángapâ.  Maráhil, ang túlin ng paglágom ay likás sa iyó nang maílahók ang lahát sa réseta o téksbuk ng pagsákop. Hiníhingî ng daigdíg mo ang madalî at payák; at dáhil sawâng-sawâ ka na sa kílométrikong talákay, o sa mahabâng pórmula sa matématíka at ebólusyón, ng iyóng mga tagapáyo ay nanaísin mong manahímik sa hindík at mágtiwalà ang públiko sa iyó,  kapág may kung sínong dinádampót, binúbugbóg, tinótokháng sa ngálan ng séguridád at kapáyapàán—walâ man siyáng kamuwáng-muwáng sa iyó.

Alimbúkad: Epic subterranean poetry beyond borders. Photo by Ian Beckley on Pexels.com

Wika ng mga Deboto sa Estranghero, ni Roberto T. Añonuevo

Tampok / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Wikà ng mga Déboto sa Éstranghéro

Roberto T. Añonuevo

Pananálig na bumíbiyák sa Salitâ, isá ka nga bang itinálagáng anák ng maykapál, pumapások sa putól na kálye ng mga kúwarta o kahón, handâng lumantád sa telébisyón at tumálikod sa tatlóng dímensiyóng manióbra na hirám warì sa grápikong fórmat ni Pépe Pimentél o Pépe Oysón? Kasímpayák ka ng mga kúwento hinggíl kiná Pépe at Pilár, at nangangáral na párang anótadór ng ságradong aklát, nagbúbukás ng Málparáiso at nagpipínid ng pagkáparoól ni Adán sa sinaúnang daán. Humuhúgot ka sa síkolingguwístika ng pagsagíp ng anák na sumísigáw sa kaniyáng amá kung bákit itínabí siyá sa dalawáng mágnanákaw, maráhil sapagkát ang dúngis ay nabúbuô sa sinápupúnan, sumúsunód sa krúsada ng paglúpig at humahámig ng gintô, kamanyáng, at míra mulâ sa isáng milyóng sabsában, at kailángang dalisáyin pa ang sanlíbután sa kamatáyan. Bílang sampálatáya, ikáw na áming tiníngalâ at pinalákpakán ang pinágpalà na may pámbihiràng kamálayán, warìng sinásamyông dísimuládong alingásaw mulâ sa Pálasyo ng Malabánan, nagpapámudmód ng mga áyuda at kapátawarán, madulás magmatwíd káhit lubák-lubák at mapútik ang áming ísip, batíd ang dilà ng démonyo at ang pakakák ng anghél, nanínindák ng ímpiyérno o dísaster sa sínumang salungát, at pinánindigán ang aníno ng mga bentríloko at ásesíno ng Dagháng Digmâng Sumásaámin. Kung paáno naganáp ang  pagtátalagá, ikáw at tangìng ikáw lámang ang nakáriníg ng pagtátalagá, ang nakádamá sa káharìán na isinátulâ rin ni Dante, ikínandóng ng amá pára angkinín ang kaniyáng luklúkan, ang nakábubúlag na luklúkan sa káharìáng putîng-putî gáya ng térnong damít at sápatos, na iparáratíng sa ámin sa pangakò ng sáko-sákong péra na párang gáling sa síndikáto ng dróga at itinákas na pag-ása ng lipì; o kung hindî’y magpapáhulà ka kung anó itóng lamán ng kahón, na kung hindî báhay o béntiladór o deláta ay bató ang líhim, batóng nagpakibúlon sa áming útak at loób, limáng líbo na’y nagíng bató pa, ang likhâ ng pagsunód nang tapát at paglundág sa bangín bílang ginháwang walâng káhalíli. Éstranghéro, kung ikáw nga ang itínalagáng anák ng maykapál, bákit mangángambá sakáli’t habúlin ng batás? Hindî ba mayroón ka ring dókuménto, gáya náming nabílog ang úlo at pumintóg ang pusón sa sabwátang wagás?

Alimbúkad: Epic unreal poetry uncorking the world. Photo by Pixabay on Pexels.com