Kaarawan, ni Roberto T. Añonuevo

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Kaarawan

Roberto T. Añonuevo

Bumukas ang pinto, at humigop ng mga bagwis at amihan
ang himpilan. Lumakad papaloob doon ang isang binata,
at nang lumabas siya pagkaraan ng apatnapung gabi,
ang paligid ay hininga ng hukluban, at ang lupain
ay alingawngaw ng kalembang ng mga banyagang batingaw.
Luminga-linga ang kabataan, sinamyo ang halimuyak
ng mga palumpong at punongkahoy na nakasalubong,
sinalat ng mga talampakan ang maligamgam na lupa,
at waring naramdaman niyang pumatak sa kaniyang maantak
na loob ang malagkit maitim nakalalangong pulut ng ilahas
na kagubatan.

Lovely, ni Roberto T. Añonuevo

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Lovely

Roberto T. Añonuevo

Dumating si Marikit isang hapon
at ikaw na nakapiit sa dilim
ay nagliwanag gaya ng lungsod.
Si Marikit ay sarili mong tinalikdan,
at ngayon ay kausap mong walang kurap.
Gaano man kaikli ang inyong pagtatagpo
ay katumbas ng eternidad.
Iyan ang nadama ng may luhang simoy,
na parang kaganapan ng kalayaan—
at kaganapan ng payak na pagmamahal.

Tuwing dinadalaw kita, ni Roberto T. Añonuevo

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Tuwing Dinadalaw Kita

Roberto T. Añonuevo

Tuwing dinadalaw kita, ang espasyo sa pagitan natin ay katahimikan. Nangungusap ang iyong mga mata sa aking mga mata, at ang pananabik ay nagbibihis ng mga papel na bulaklak na taglay ang kalungkutang walang kilalang ama at anak. Sa isang kisap, ang katahimikan ay atin na lámang ipagkikibit-balikat, at ngingitian. Salamat, ‘ika mo, ngunit ano ang dapat ipagpasalamat?

Ang anino mo at ang anino ko ba’y may bilis ng bagong anyo ng kalayaan? Paano susukatin ang panahon sa velocidad ng ating paghihiwalay? Marami pa akong tanong, at kung wala marahil ang iyong bantay, magpupukulan tayo ng mga tanong, maghahagikgikan, kahit wala, wala tayong masaló o masagót.

Kung kailan ka nagpapahinog sa selda ay sakâ mo unti-unting nauwaaan na ang lakas ay wala sa kamao o baril o salapi, bagkus nasa isipan at puso—na ang naratibo ay hindi madadampot at maililigpit ng mga tiwaling pulis. Natutuwa ako kung paano mo ipinapaliwanag ang bawat kaso ng ilang kakosa mo, na ang iba’y ni hindi makabása o makasulat, at kilalanin ka nilang Mayór (sa napakaikling panahon) at piliin nilang kahaliling abogado.

Ang iyong mga salita ay awit din na ang himig ay tumatawag ng pagtuklas ng sarili. Ang sariling iyan ay ako ring nagbabalatkayo sa ulam, damit, tubig, ilaw, at yakap na pinipigil ng rehas at batas. Ang sariling iyan ay hindi karaniwang nilalang, bagkus karaniwang Maykapal—na ni hindi nangangamba kung ano ang mabubuksang kapalaran ng iyong mga hakbang sa loob at labas ng kulungan.

Hindi kami magsasawà na dalawin ka. Pigilin man ng sakit ang ina mo’t kapatid, dadalawin ka nila sa iyong gunita’t guniguni. Dadalawin ka ng iyong mga tita at tito gaano man sila kaabalá sa trabaho. Dadalawin kita, at hindi mangangamba sa panganib. Habang tumatagal, ang katatagan mo ay tumatapang pagsapit sa akin, humakbang man ito sa hukay, at ang hukay ay kapuwa natin espasyo na tumitibok, at may enerhiya, na para lámang naghahabulang mga bola.

Ang paghihintay ay tinanggap mong bahagi ng katotohanan, na marahil ay nakutuban kahit ng iyong mga kalaban. Gaano man kahusay magsinungaling ang mga pulis, itatatwa sila ng mga hulagway at salita at pagkakataon. At ang kanilang superyor ay waring bumubulong sa pangulo doon sa Palasyo ng Malabanan, na parang dinadalaw ng mga multo mula sa umuúsok-úsok na damó.

Kaibigan, ni Roberto T. Añonuevo

Featured / Roberto Añonuevo / 7 mga puna

Kaibigan

Roberto T. Añonuevo

Dumarami sila, gaya sa bisperas ng pista, at magpapakilala, sakâ makíkipágsayá, habang ikaw ang bumabangkâ, ngunit biglang maglalahò kapag sumapit ka at tumindig o umupo sa gilid sa bangin. Hindi nila mauunawaan ang rikit ng panginorin, bagkus malululà sa panganib ng bato o alon na sasalo sa kanila sa kailaliman. Ikakatwiran nila ang kanilang seguridad, trabaho, pangalan, pamilya, at kung ano-ano pang bagay—iiwas sa iyong anyong sumasalungat sa agos na karaniwan—at hindi mo alam kung karapat-dapat sila sa taguring ibig. Ano ang kaibig-ibig sa kanila, at pagtalikod mo’y bumubukad ang kani-kanilang bibig upang magbunyag ng pangil, kamandag, o dilang lumalatay hanggang iyong anino? Mababait sila kung ikaw ay may silbi sa kanila, at iyan ang katotohanang ipagugunita ng iyong laptop o selfon. Masusubok sila sa alak o papel, at masusubok ang kanilang balak o koneksiyon, hanggang sa madamong lupaing kinatatayuan mo. Mabilis silang mapawi gaya ng usok mula sa kusina o sigâ, kapag dumarating ang maiitim na tsismis o balita. Ngunit ang totoo sa kanila’y hindi nang-iiwan, itaga mo sa bato, at hindi nangangambang maulingan ang mukha pagtabi sa iyo; o malangisan ang kamay, maghugas man siya ng kaserola’t pinggan, o kaya’y maghigpit ng lumuwag na tornilyo sa iyong pilipisan.

Stop illegal arrest. No to arbitrary detention.

 

Magsasalita ako hinggil sa pag-asa, ni César Vallejo

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Magsasalita ako hinggil sa pag-asa

Salin ng “Voy a hablar de la esperanza,” ni César Vallejo
Salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo

. . . . . . . . . .Hindi ako nagdurusa sa hapding ito bilang César Vallejo. Hindi ako nasasaktan bilang artista, bilang tao, o bilang karaniwang nilalang. Hindi ako nagdurusa sa kirot na ito bilang Katoliko o Muslim o ateista. Sadyang may hapdi sa akin ngayon. Kahit hindi ako si César Vallejo, pagdurusahan ko pa rin ito. Hindi man ako artista’y pagdurusuhan ko pa rin ito. Hindi man ako tao o nilalang ay pagdurusahan ko pa rin ito. Hindi man ako Katoliko o Muslim o ateista, pagdurusuhan ko pa rin ito. Nararanasan ko ngayon ang sakít mula sa kailaliman. Ngayon ay sadyang tumatagos sa akin ang hapdi.

. . . . . . . . . .Nasasaktan ako ngayon nang walang paliwanag. Napakalalim ng aking sakít, na wala itong sanhi o hindi nawawalan ng sanhi sa sandaling ito. Ano ang ugat nito? Nasaan ang bagay na napakahalaga, na maaaring magwakas ang sanhi nito? Ang sanhi nito ay wala; at walang makapipigil sa magiging sanhi nito. Dahil bakit lumitaw ang hapding ito, nang dahil sa sarili? Ang hapdi ko’y nagmumula sa habagat, o amihan, gaya ng mga bugok na itlog na iniluluwal sa simoy ng ilang kakatwang ibon. Kung patay ang aking mapapangasawa, ang hapdi ay katumbas niyon. Kung laslasin nila ang aking leeg, ang kirot ay pareho lámang. Kung ang búhay, samakatwid, ay naiiba, ang sakít ay sadyang magkapareho. Ngayon ay nagdurusa ako nang higit na mataas. Ngayon ay sadyang nadarama ko ang sakít.

. . . . . . . . . .Sinisipat ko ang hapdi ng nagugutom na tao, at nabatid ko na ang kaniyang gutom ay higit sa aking pagdurusa, na kung ako’y mag-aayuno hanggang mamatay, kahit paano’y may susupling na dahon ng damo mula sa aking libingan. Katulad din sa gaya ng mangingibig! Nakabubúhay ang kaniyang dugo, na taliwas sa aking walang ugat at walang silbi!

. . . . . . . . . .Naniniwala ako na magpahangga ngayon, ang lahat ng bagay sa uniberso ay hindi makaiiwas na maging mga magulang o anak. Ngunit masdan ang aking hapdi ngayon na hindi magulang o anak. Wala itong likod upang kumulimlim, o wala itong sapat na dibdib para lumiwayway, at kung ilalagak sa madilim na silid, hindi ito makapagbibigay ng liwanag, at kung ilalagay naman sa maliwanag na silid, ni hindi ito makapagbibigay ng anino. Ngayon ay nagdurusa ako anuman ang mangyari. Sadyang tagos ngayon sa aking loob ang sakít.

Stop illegal arrest. No to illegal detention. No to kidnapping.

Ang Karahasan ng mga Oras, ni César Vallejo

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ang Karahasan ng mga Oras

Salin ng “La violencia de las horas,” ni César Vallejo
Salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo

. . . . . . . .Yumao ang lahat.
. . . . . . . .Namatay si Ginang Antonia, na namaos, na naghurno ng mga murang tinapay sa nayon.
. . . . . . . .Namatay ang kurang si Padre Santiago, na ibig batiin ng mga kabataan, at binabatì ang kung sino-sino: Magandang umaga, José! Magandang umaga, Maria!
. . . . . . . .Namatay si Carlota, ang may bulawang buhok, at iniwan ang isang sanggol, na pagkaraan ay mamamatay din, walong araw pagkalipas mamatay ang ina.
. . . . . . . .Namatay ang aking Tiya Albina, na malimit awitin ang mga minanang tiyempo at modo, habang nananahi sa mga loob ng koredor, para kay Isidora, na pagiging katulong ang trabaho, at labis na kagalang-galang na tao.
. . . . . . . .Namatay ang matandang bulag ang isang mata, hindi ko matandaan ang kaniyang ngalan, ngunit natutulog siya kahit sa sinag ng umaga, at nakaupo sa sulok ng pintuan ng ohalatero.
. . . . . . . .Si Rayo ay namatay, ang asong kasintangkad ko, at binaril ng kung sinong tao.
. . . . . . . .Namatay si Lucas, ang aking bayaw, na namayapa ang mga baywang, at natatandaan ko tuwing umuulan, at walang sinuman ang may gayong karanasan.
. . . . . . . .Namatay si Nanay nang dahil sa aking rebolber, ang aking ate sa aking kamao, at ang aking kuya sa aking duguang lamanloob, ang tatlong binigkis ng kung anong pighati, sa buwan ng Agosto noong mga sumunod na taon.
. . . . . . . .Namatay ang musikong si Méndez, ang matangkad at lasenggo, na humihimig ng malungkuting tokata sa kaniyang klarinete, na ang pagpapalawig ay nakapagpapahimbing ng mga inahing manok ng aming kapitbahay, bago pa man sumapit ang takipsilim.
. . . . . . . .Namatay ang aking eternidad, at pinupukaw ko ito ngayon.

Stop illegal arrest. No to illegal detention. No to kidnapping.

Ano ang Mangyayari, ni June Jordan

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng “What Happens,” ni June Jordan
Salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Ano ang Mangyayari

Ano ang mangyayari kapag inupuan ng aso ang tigre
kapag ang matabang lalaki’y nagbenta ng retrato niya
kapag ang dalaga’y itinusok sa loob niya ang espada
kapag ang elepante’y kumuha ng tasa sa estante

o ang higante’y nagsimulang humagulgol nang lubos
at ang malaking oso’y humulagpos ang pagkakakapit
o ang akrobat ay nagsimulang magpaimbulog
at ang mga gorilya’y nagsitakbuhan sa mga hagupit

Ano ang magaganap kapag umupo sa silya ang bata
at manood sa lahat ng aksiyon doon sa lupa at langit
o kapag ang mga paslit ay iniwan ang pinakadakilang
pagtatanghal sa daigdig
at panoorin ang sirkus?

Stop illegal arrest. No to illegal detention. No to kidnapping.

Sa Barangay ng Makata, ni Roberto T. Añonuevo

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Sa Barangay ng Makata

Roberto T. Añonuevo

Pumikit ang araw nang sanlibong taon,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . at nang dumilat ka,
ang tula ni José Corazón de Jesús ay lumalakad sa tubig—
na mula sa walang kamatayang

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . . . . . . . . . . . . matang-tubig ng iyong ama,
at naglalagos na sariwang hangin sa mga rehas ng bilibid.

Sa Harap ng Estatwa ni Éndimiyón, ni C.P. Cavafy

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng “ΕΝΩΠΙΟΝ ΤΟϒ ΑΓΑΛΜΑΤΟϒ ΕΝΔϒΜΙΩΟΣ,” ni C.P. Cavafy.
Salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Sa Harap ng Estatwa ni Éndimiyón

Sakay ng puting karwahe na hila ng apat
na mala-niyebeng múlo, na suot ang pinilakang
palamuti, ako’y sumapit sa Latmos mula Miletus.
Naglayag ako sa lilang trireme mula Alexandria,
upang magsagawa ng mga sagradong
ritwal—na pagsasakripisyo at líbasyón—
upang dakilain si Éndimiyón*.
Tunghayan ang estatwa! Tumititig ako ngayon
nang labis ang galak sa bantog na kagandahan
ni Éndimiyón.
Ang mga alila ko’y binuksan ang mga sisidlan
ng pabangong hasmin; at ang manigong papuri
ay pumukaw sa kaluguran ng lumang panahon.

* Éndimiyón—ang mitolohikong tauhan na kilala sa kaniyang pambihirang kisig at rikit. Hinimok ni Selene (ang Buwan) si Zeus ipailalim ang lalaki sa eternal na paghimbing, upang mapanatili niya ang kagandahan ni Éndimiyón at madalaw ito tuwing gabi.

Oleo sa kambas ni Johann Carl Loth, at pinamagatang

Oleo sa kambas ni Johann Carl Loth, at pinamagatang “Selene en Endymion,” (1660–1680?),151 sm carrier x 165 sm.

Pi Juan , ni Roberto T. Añonuevo

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pī Juàn

Roberto T. Añonuevo

Nagising ka isang araw, at ang presintong ito ay naging ospital. Nagagamot nito ang kanser ng lipunan, at may bakuna sa mga salot ng lansangan. Halimbawa, ang magnanakaw na pumasok dito ay lumalabas na nagtitikang pastor. Ang tigasing lumpen ay natitiklop na papel o gagambang bumibitin. Ang manyak ay nakakapon sa ehersisyo ng boksing o taekwondo. At ang tulak ay napaaawit habang nakaluhod at pinapupula ang talampakan. Paano silang lalaya kung abogado’y ampaw? Kailangang umamin agad sila sa krimen, o magagalit ang prosekyutor o hukom. Anumang pakiusap ng politiko ay matuwid, at sino kaming alat para sumuway o tumuwad? Lahat ng ibilibid dito ay makasalanan, hindi man litisin, at kung gayon, ay dapat iligtas para sa katarungan, kaligtasan, at kapayapaan. Mali ba ako, Mayór? Sumagot ka! Kailangan mo ng klirans? Bakit ka bumubulong ng areglo? Mababait kami rito! Magtanong ka sa aming mga reporter! Marami ka pang maririnig, at kung may kaso ka, sumunod ka lamang at madodoktor ang mga salita. Nadodoktor dito kahit ang mga papel na basang-basâ. Maraming doktor dito gayong walang titulo, at kung isa kang nars, makabubuti kung nasa tabi ng hepe ko.

 

Pulis Reporter, ni Roberto T. Añonuevo

Featured / Roberto Añonuevo / 1 Puna

Pulis Reporter

Roberto T. Añonuevo

Sumasaksi ka sa bagay na hindi mo naman nakita.
Sumasaksi sa pangyayaring pabor sa pulis patola.
Sumasaksi ka na parang ikaw ang siyang nakadroga,
Sumasaksi sa mga bulaan ang hulagway at lohika.
Sumasaksi ka gaya ng kasapakat na barangay kagawad,
Sumasaksi para tunghayan ang ebidensiyang huwad.
Sumasaksi ka sa suspek na ni hindi pa nalilitis,
Sumasaksi ka para siya’y kondenahin agad ng madla
At nang hindi na pumalag sa mga ibig ng alagad.
Sumasaksi ka ngunit hindi nagtatanong, nagsisiyasat,
Sumasaksi ka sa pabrika ng mga palsipikadong ulat.
Sumasaksi ka nang maikubli ang bugbog at banat;
Sumasaksi ka para maanggihan ng suhol ng tulak.
Sumasaksi ka gayong kasumpa-sumpang magsulat,
Sumasaksi ka para sa mga pagtatakip sa mga alat.
Sumasaksi ka, sapagkat nakasanayan ang trabahong
Medya-midya, sapagkat ganyan ang iyong midya-medya.

Patola, ni Roberto T. Añonuevo

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Patola

Roberto T. Añonuevo

Kakainin ka nang múra, o tatanda para maging espongha.
Dahil alam ang batas ng mundo, lumulusog ka sa hardin
ng seguridad, at gumagapang na baging para sakmalin
ang bakod o poste o trelis na magbubunyag ng lakas.
Kinakatas sa iyong mga buto ang langis, at tanghalian
ng kambing o hito ang anumang tirang sapal o himaymay.
Pahahalagahan ka ng imperyo, at isasama sa paliligo.
Sabik ka sa suplay ng liwanag at sabik sa suplay ng tubig,
at waring ibig daigin kahit ang pinakamatigas na punò.
Makikilala ka sa mga palengke, at iisipin ang mga pulis—
mahabang tarugo na sapilitang pumapasok sa ibang puri,
o kung hindi’y pamalo ng berdugo na hepe ang pumupuri.

Sisiw, ni Roberto T. Añonuevo

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Sisiw

Roberto T. Añonuevo

Bakit ka iiyak kung ang nasa harap mo
ay kalawanging mga rehas?
Masuwerte ka’t
. . . . . . . . . . . . . . . . . .  .hindi tumakas o pumalag,
sapagkat batid mo ang kisapmatang wakas.
Manok lámang ang pumipiyok
. . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . .kapag ito’y
mangingitlog o ihahaing bagong pinikpikan.

Nakapaglalagos sa ating hanggahan
. . . . . . . . . . . . . . . . . .  . .ang mga kargadong salita.
Ang lumang papel ay napaghuhunos mong
sariwang rosal,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .at lumalambing na awit
ang mga sentimiyento mong humihibik.
Kumain ka na ba?
. . . . . . . .. . .. . . . . . . . . . . .Paano ka naliligo?
Mahimbing ba ang iyong tulog?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mahaba ang litanya
ng mga tanong ng iyong ina,
samantalang ako’y ni walang maibubulalas
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . .na hinanakit o sermon.

Tinitigan kita, at mula sa iyong mga mata
ay lumitaw ang mga guru mong sumasayaw
sa layaw.
. . . . . . .  . . . . . . .Mga anghel silang naglalakad
sa lagablab: Walang mga bayag,
. . . . . . . . . . . . .  . . . . . . . . . .at buntot ang bahag,
may sungay
. . . . . . . . . .. . . . .ngunit sumusuwag sa langaw.
Tinuruan ka nilang bumitin sa mga sapot,
at ang kamalayan mo’y unti-unting
pinalapot,
. . . . . . . . .. . . . . . . . . . .  .gaya ng tinunaw na pilak.
Lumalamon sila ng mga barya ng daigdig,
habang ikaw ay tinutuklas muli ang salitang
Pag-ibig.

light black and white white window glass dark san francisco bar line metal darkness black monochrome door security cage criminal justice captivity symmetry prison closed law crime jail shape locked alcatraz prisoner despair penitentiary imprisonment sentence prison cell monochrome photography lockup convict

Nang mawala ka, ni Roberto T. Añonuevo

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Nang mawala ka

Roberto T. Añonuevo

Walong ibon ng karimlan
. . . . . . . .  . .  . .ang dumapo sa tulay.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .Gumapang sa kawad
ang dagim, at kidlat
. . . . . . . . .na humagip sa poste
. . . . . . . . .ang wakas ng bulate
. . . . . . . . . . . . . . . . .  . . . . . . . . . . . . sa bupete.
Nakita kita sa malayo:
. . . . . . . . . . . . . . . . .  . . Kabayong tumatakbo,
sakay ang hineteng pugot ang ulo,
. . . . . . . . . . . . . habang humihiyaw ang simoy
. . . . . . . . . . . .  .sa ikot at toki
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  .. ng neon sa patalastas
. . . . . . . . . . . . . .ng batas at dahas:
. . . . . . . . .. . . . . . . . . . Vooruitgang is ons streven*.

____________
*Progreso ang aming mithi.

man silhouette walking person light people white night escape urban alone tunnel dark male underground female mystery exit entrance shadow human darkness freedom black monochrome death lonely gate life dream one mysterious women infrastructure bright symmetry hope corridor way fantasy end

Pahatid ni Idyanale

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pahatid ni Idyanale

Roberto T. Añonuevo

Mga ugat na bumaón nang napakalalim sa lupa ang kaliwanagan. At ang kaliwanagan ay napagkakamalang putik, kumunoy, bato, o buhangin ng sinumang hangal. Ang lupa, anuman ang anyo nito, ay maghuhunos na mga ugat ng tubig: Mga lupang ugatan, mga ugat ng kabaitan.

Ugat ang lahat. Lahat ay ugat.

Hukayin ang kanluran ng Kaliwanagan. Hukayin ang silangan ng Kaliwanagan. Hukayin ang timog ng Kaliwanagan. Hukayin ang hilaga ng Kaliwanagan. Hanapin ang mga ugat, ang ugat ng Kaliwanagan.

Ngunit bago tangkaing tuklasin ang mga ugat, ikatuwa ang mga balaybay o duklay at ipagdiwang ang mga sanga at bulaklak. Suriin ang mga punongkahoy, palumpong, damo, halamang-ugat, at iba pa. At malaya mong mababatid na tila mga kidlat na naglalagos sa mga ulap ang mga ugat.

Nasa ugat ang liwanag. Nasa liwanag ang Kaliwanagan. Gayunman, ang liwanag ay nakabubulag sa sinumang nahirating tumitig sa makislap o makinang. Itinuring na ginto ang Araw, at laksa-laksa ang nabubulag sa kanilang pananampalataya. Sinamba ang pinilakang Buwan, at nahilam ang paningin ng mga mapamahiin. Tiningala ang mga galáng na bituin, at lalong lumabo ang mga mata ng sakim. Bakit tititig sa punong Saging ng Kalawakanan, samantalang higit ang liwanag ng mga kamay at binting nangagkaugat dahil sa paglilinang ng bundok o kapatagan?

Ang kislap, ang kinang ay matatagpuan sa tubig na tumitighaw sa uhaw ng mga ugat. Walang silbi ang tubig kung walang mga ugat. Ang tubig ay mananatiling tubig hangga’t hindi ito pumapaloob sa mga ugat. Ang hamog, ang singaw, o ang nagsabatong tubig ay magbabalik bilang tubig dahil may mga ugat din ang tubig at ang lahat ng tubigan. At ang tubig na sinipsip ng mga ugat ay nagwawakas sa pagiging tubig upang maisakatuparan nito ang dakilang mithing maging mga ugat.

Liwanag ang mga ugat, at ugat ng bawat liwanag.

At ang hangin na hinihigop o ibinubuga ng mga dahon ay nagiging dahon. Ang liwanag na hinihigop o ibinubuga ng mga dahon ay nagiging dahon. Ang mga ibon na nakikisilong sa mga dahon ay nagiging dahon. At ang mga dahon na sumusupling o dili kaya’y nalalagas sa mga sanga’t tangkay ay sasapit sa hanggahan upang wakasan ang pagkadahon at nang mapuri ang mga ugat.

Anuman ang kulay ng mga dahon ay may ugat. Lumilitaw o napipigtal ang mga dahon dahil sa tunggalian ng bagwis at ugat. Mamumukadkad ang bulaklak, aakit ng mga kulisap, ibon, at hayop dahil may pandama ito hinggil sa Ugat. Kakapál, lulusog, didilim ang kagubatan dahil sa di-mabilang na ugat na pawang lingid sa paningin ng kaligiran. Totoo, maraming ugat ngunit nananatiling iisa lamang ang lumulukob sa kalawakan ng mga buto’t himaymay. Matutong gumapang gaya ng ugat. Huwag kalimutang magparami ng ugat. Gumapang at sumisid pailalim sa walang hanggang dilim. At makipagtalik nang ubos-lakas sa Dakilang Ugat, upang kahit paano’y pumasok sa loob ang Kadakilaan ng Ugat ng Kawalan.

landscape tree nature forest path grass light sky night sunlight morning leaf atmosphere evening jungle autumn darkness vegetation rainforest deciduous grove woodland midnight ecosystem phenomenon biome old growth forest computer wallpaper temperate broadleaf and mixed forest temperate coniferous forest spruce fir forest

Karabana ng mga Tanong, ni Roberto T. Añonuevo

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Karabana ng mga Tanong

Roberto T. Añonuevo

Noong inagaw mo
ang aming gatas
at pulut
at kinulimbat
ang templo
at gunita,
makikisalo ka rin ba
kung maghapunan
kami ng sopas
na bato’t
ginataang
buhangin?
Noong inagaw mo
ang aming gubat
at tubigan,
magtataka ka ba
kung mangarap
kami ng lungsod
at ospital?
Kung marupok
ang aming
gobyerno’t
maikli ang pisi,
bakit hindi kami
sasandig
sa mga pangako
ng ayuda
o pautang mo?
Kung ikaw
ang bantayog
ng batas
at seguridad,
bakit kami
ibinubusa
sa digmaan
at kudeta?
Kung kami
ay mga tulak
at adik,
bakit ikaw
ang nakikinabang
sa merkado
ng opyo’t damo?
Kung kami
ay mga kriminal,
bakit mo kami
pinararami
sa matematika
ng lason
at pulbura?
Kung kami
ang libong libog
na lapastangan,
bakit binibiling
laruan
ang aming kabiyak
o kabataan?
Kung kami
ay walang kuwenta’t
batugan,
bakit kami
magpapaalila
sa iyong pabrika
o pasugalan
o kusina?
Kung ang aming
teritoryo’y
sinakop mo,
bakit matatakot
kung lumampas
kami sa bakod
ng Mexico?
Kung hindi man kami
Amerikano,
bakit pa kami tatawagin
bilang kapuwa tao?
Kung kami’y hampaslupa’t
mangmang,
bakit itatanong sa amin
ang demokrasya,
ang kasarinlan,
ang kung anong
katarungan?
Ano kung tumawid kami
ng bundok at ilog,
lumakad sa bubog o apoy,
matulog sa daan?
Ano kung kami’y
lagnatin,
at masawi
nang di nakikita
ang mga pader mo?
Kung kami
ang mga liping
isinumpa’t itinakwil,
kung kami
ang mga banyagang
isinuka
ng aming
mga bayan,
kung kami
ang mga bakwet
mula sa digma,
kalamidad,
at taggutom,
bakit ka matatakot
kung kami
ngayon
ay kumakatok
sa pinto
ng pag-asa?
Bakit ka
magtatanong
sa ugat
ng aming ilahás
na karabana,
sa aming
nagkakaisang
pakikibaka?
Bakit ka
masisindak
sa gramatika
ng libo-libong
kondenadong
kaluluwa?

water nature branch snow winter fence barbed wire black and white white photography vintage frost cable wire ice color weather monochrome season twig close up blank ants freezing macro photography monochrome photography outdoor structure wire fencing home fencing

Mga Kawikaang Tamil

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Mga Kawikaang Tamil

Roberto T. Añonuevo

Kahanga-hangang pumipintig pa rin magpahangga ngayon ang kabuluhan ng mga kawikaan. Ang kawikaan, na hinango sa kaligiran, ay maaaring gamitin ninuman alinsunod sa kaniyang pagbasa. Ngunit ang kawikaang ito, sa di-sinasadyang pagkakataon, ay nakahuhubog din sa kaisipan ng taumbayan, at nagsisilbing patnubay kung paano dapat mabuhay at makiharap ang isang tao sa kaniyang kapuwa.

“Kung ang utusan mo ang may hawak ng sandok,” saad ng isang Kawikaang Tamil, “mahalaga ba kung ikaw ay nakaupo sa dulo o kaya’y sa harap ng handaan ng isang pista?” Sa ganitong pahayag, ang kumpigurasyon ng trabaho sa kusina ay mailalabas hanggang sa pagdiriwang ng isang pista, at ang mga lingid ngunit dinamikong ugnayan ng mga tauhan ay mahahalata. Hindi kinakailangang magsalita ng maykapangyarihan; ang kaniyang mga alalay ang bahala sa kaniyang kaligtasan.

Ang isang kawikaan ay hindi basta nanggagaya o kumakatawan o kaya’y nagsisilang ng realidad na nasagap ng awtor, kung hihiramin baga ang dila ni Darío Villanueva, bagkus lumilikha rin ng sinasadyang pagkilala sa angking realidad nito sa pamamagitan ng tekstuwal na pagtukoy sa isang ipinahihiwatig at di-nakikitang mambabasa. Mahalagang sipatin ang mga kawikaan, hindi lamang sa pagiging labis na matapat nito sa teksto na sinasandigan ng awtor, bagkus sa realistang pagsagap ng mambabasa sa mga anyo nito.

Narito ang ilang kawikaang Tamil na aking isinalin sa Filipino, at mula sa bersiyong Ingles ni Reb. P. Percival. Pinili ko ito ay inihanay, at ang ilan dito ay sumasapol kahit sa realidad ng mambabasang Filipino.

1. Nababasag ang liwanag sa ulo ng dukha.
2. Ang kariktan ng isip ay nababanaag sa mukha.
3. Magtatangka ba ang magnanakaw kung inaasahang huhulihin siya?
4. Habang nagmumura ang bigas, ang kasiyahan ay tumataas.
5. Ang paghihiwalay ay makapagpapamalas ng pagkakaibigan.
6. Siya na walang alam sa halaga ng butil ay hindi batid ang pighati.
7. Mauunawaan ba ng aso ang mga veda, kahit pa isinilang ito sa nayon ng Brahman?
8. Maghubad man siya’t maligo sa ilog ay walang maling matatagpuan.
9. Mangingibang bayan ka ba kung ang kapitbahay ay sumagana?
10. Ang kabayong binili nang napakamahal ay dapat makalundag sa kabilang pampang.
11. Ang kababaang-loob ang palamuti ng babae.
12. Ang kawayang tungkod ang hari ng mabagsik na ahas.
13. Ang humahagupit bang hangin ay kinasisindakan ang sinag ng araw?
14. Kahit ang gilingang-bato ay mauusog sa paulit-ulit na pagpapaikot.
15. Kapag walang apoy sa dapugan, wala ring sinaing na kakainin.
16. Manunuklaw ang ahas kapag binaklas mo ang bakod.
17. Ang atomo ay magiging bundok; at magiging atomo ang bundok.
18. Ang itlog na kinuha mula sa bahay ng pinuno ay makabibiyak ng gilingan ng magsasaka.
19. Saksi ang langit sa ari-arian ng hari.
20. Ang hari at ang ahas ay magkatulad.

May ibang kawikaang Tamil na kapag hinalaw sa Filipino ay pumipitlag. “Humuli man ng bubuli’t ipatong yaon sa kutson,” saad ng isang kawikaan, “ay hahanap-hanapin pa rin nito ang tumpok ng mga dahon.” Sa ganitong pangyayari, hindi lamang nakabubuo ng representasyon ng isang realidad, bagkus inuusisa nito kung ano ang magiging realistang tugon ng mambabasa kapag nakaengkuwentro ang mga hulagway ng “bubuli,” “kutson,” at “dahon,” at iniugnay yaon sa malupit na tadhana ng talinghaga ng pagbihag. Isang ehersisyo lamang ito sa pagsasalin mula sa libo-libong kawikaang Tamil, na kapupulutan ng aral ng mga Filipino.

Apokripa ng Ibong Adarna, ni Roberto T. Añonuevo

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Apokripa ng Ibong Adarna

Roberto T. Añonuevo

Ang pagbihag ba sa Ibong Adarna ay “kawangki ng anumang dakilang saloobin sa pagsulat, lalo na yaong may layuning maging makabuluhan sa lipunan at panahon”? Oo ang sagot kung paniniwalaan ang Peregrinasyon at iba pang Tula (1970), o ang Balagtasismo vs. Modernismo (1984; 2016) ng butihing Pambansang Alagad ng Sining sa Panitikan, at uuriin ang Ibong Adarna sa isang limitadong bahagi ng salaysay nito. Ngunit dapat ding itanong kung ang “pagbihag” ba ay kaugnay ng pagpapaamò, na sa kalauna’y magiging katumbas ng pagkakabilanggo ng ilahás na ibon para sa pansariling kapakinabangan ng manunulat na kailangang gamutin ang malubhang sakit ng pagkatigang ng imahinasyon. Makalipas mabihag ang ibon ay ano ang kasunod? Hindi ba magkakaroon ng suliranin o balakid kung ang Ibong Adarna ay sisipatin sa kabuoang katangian nito, at kakasangkapanin sa pagbubuo ng mito para sa mga Filipino, lalo sa mga makatang Filipino o manunulat?

Taglay ng Ibong Adarna ang mahiwagang gamot sa malulubhang sakit na dadapò sa tao, ayon sa alamat, maging siya man ay hari o pulubi.  At ang lunas na ito ay magmumula sa isang awit na makapagpapaginhawa sa katawan, kaisipan, at kamalayan ng tao. Ang awit ay masisipat na tumatawid sa dalawang dimensiyon: una, ang pisikal; at ikalawa, ang metapisikal. Mapahahalagahan ang nakagagaling na awit kung ito ay naririnig ng marami, imbes ng isa o dalawang tao lámang, at kung gayon ang pagpapagaling ng sakít ay masisipat na hindi lámang para sa isang maysakit, bagkus kahit sa lahat ng matatalik na tao na nakapaligid sa kaniya, kung tatanawin ang awit bilang sining. Ang awit ay hindi itinatago, bagkus itinatanghal, at sa Ibong Adarna, ang pag-awit ay pagsasadula ng kombinasyon ng búhay at kamatayan. Ang kaganapan ng Ibong Adarna ay nasa pag-awit na makapagpapagaling ng sakít; at sa oras na magawa ito ng ibong engkantada ay iipot ito’t unti-unting aantukin na maglalantad ng kaniyang likás na karupukan, at ng puwang para mabihag ng ginintuang sintas. Ang ipot ay maituturing na negatibong aspekto ng ibon dahil nakapagpapabato sa sinumang tao, na kabilang panig ng nakapagpapagaling dahil sa awit ng ibon. Ngunit sa isang banda, ang ipot ay maaaring tanawin na hindi sandata ng ibon, bagkus sadyang likas na proseso ng pagpupurga sa sarili at pagtatanggal ng lason na makamamatay sa nasabing ibon. Hindi sasadyain ng Ibong Adarna na gawing bato ang sinumang mapangahas na tao; magaganap lámang ang pagiging bato ng tao kung lulugar siya doon sa pinaghuhulugan ng ipot. Ang ipot ay katumbas ng pagkabato, o kamatayan sa punto de bista ng mga prinsipe, at malulunasan lámang kung makasasalok ng mahiwagang tubig sa bukál na malapit sa punongkahoy at ibubuhos sa tao-na-naging-bato. Ang matang-tubig ang resureksiyon ng mga sinampalad na gaya nina Don Pedro at Don Diego, at ang lihim na ito ay magmumula sa isang maalam na ermitanyo na may memorya hinggil sa engkantadang ibon.

Hindi wakas, kung gayon, ang pagiging bato matapos maiputan ng Ibong Adarna. Kailangan lámang tuklasin ang lunas na matatagpuan sa lihim na matang-tubig upang sumilang ang bagong kamalayan.

Suplada ang Ibong Adarna, at hindi basta mapaaawit, at may tumpak na ritwal ito bago umawit. Aawit ito pagkadapo sa isang paboritong sanga (na hindi maaaring dapuan ng ibang ibon) ng Piedras Platas, sa kailaliman ng gabi, at tahimik ang paligid. Maganda nga ito ngunit ilahás: may pitong kulay ang balahibo, gaya ng Harpactes ardens; at nakahuhuni ng maalamat na pitong awit na parang pitong tinig sa isang orkesta, at ang malupit, ito ang nakapagpapahimbing sa sinumang makaririnig. Sabihing hipnotiko ang tinig ng Adarna, at ang pagiging hipnotiko nito ang magpapabato sa sinumang magtangkang bumihag sa kaniya. Hindi lamang ito ang katangian ng Adarna. Marunong ang nasabing ibon kung paano magsalita gaya ng tao, at nagtataglay ng memorya sa lahat ng kaniyang masasasaksihan, gaya ng parang sirang plakang pagsasalaysay sa masaklap na sinapit ni Don Juan sa kamay ng kaniyang mga kapatid at magbubunyag ng katotohanang lingid sa kaalaman ng hari.

Kailangan ang paglalakbay sa Pitong Bundok, ang pagharap sa leproso o ermitanyo bilang bagong kamalayan, ang pagsapit sa Bundok Tabor, at ang paghahanap sa Piedras Platas, bago matagpuan ang nasabing ibon. May mga pagsubok na dapat harapin, at ang pagsubok na ito ay may kaugnayan sa pagkilala sa angking pagkatao, at hindi lamang nahahanggahan ng isip. Ang identidad ay sinusuhayan ng isip, at sa gaya ni Don Juan, siya ay hindi lámang isang prinsipe bagkus isang anak, kapatid, at tagapagligtas sa amang nararatay sa karamdaman at sa mga kapatid na naging bato matapos maiputan ng engkantadang ibon. Samantala, ang panig nina Don Pedro at Don Diego ay salungat sa identidad ni Don Juan, at ang identidad na ito ay may kaugnayan sa pag-angkin sa kahariang mamanahin mula sa kanilang ama. Dahil matibay ang paniniwala ng magkapatid sa kani-kaniyang suwail na identidad, pangangatawanan nila ang pagiging kontrabida para maghari sa Berbania. Ibig sabihin, ang identidad na nais ng magkapatid na Don Pedro at Don Diego ay kaugnay ng pampolitikang kapangyarihan, at gagawin nila ang lahat kahit ang katumbas ay pagtataksil, panlilinlang, at pagpatay sa kapatid—para sa mithing manaig.

Ang Ibong Adarna, kung gayon, ay masisipat na ultimong solusyon sa mga sakit na hindi káyang arukin ng isip at lumalampas sa lohika ng pisikal na pandama. Ang engkantadang ibon ay hindi simpleng maitutumbas sa gunita o isipan o kaakuhan, gaya sa isang makata o manunulat, bagkus sa kabuoan o sabihin nang kosmikong identidad at kamalayan ng engkantada bilang kapilas na búhay ng tao, na gaya ni Don Juan, na nagsisimulang tumuklas din ng sariling kamalayan bilang tao na kaugnay ng malawak na kaligiran. Ito ang dahilan kung bakit itataya ng magkakapatid na prinsipe ang búhay mabihag lámang ang engkantadang ibon, at dalhin sa harap ng amang hari nang masagip siya sa bingit ng kamatayan, at nang sumilay ang bagong kamalayan.

Sinematograpiko ang taktika ng paggamit sa pagbihag sa Ibong Adarna, gaya sa pelikula nina Dolphy at Lotis Key, kung iuugnay ito sa “dakilang saloobin sa pagsulat” at sa mithing maging relevant o “makabuluhan” sa kasalukuyan at lipunan. Ngunit ang pagbihag sa nasabing ibon ay isang aspekto lámang o munting butil sa mahabang proseso ng pagtatamo ng mithi ng manunulat, at magiging adelantado kung tatanawin o ikakabit pa ang naturang aksiyon sa pagnanais na maging relevant o makabuluhan sa lipunan at panahong ginagalawan ng manunulat. Samantala, ang kaganapan ng manunulat ay nasa pagsusulat (at hindi sa pagkakabit ng etiketa), at upang masuhayan ang identidad na ito ay gagawa ng anumang paraan ang manunulat (gaya ng pagsasanla ng kaluluwa sa sinumang demonyo, kung hihiramin ang dila ni Johann Wolfgang von Goethe) upang patunayan ang kaniyang identidad na ibig ipamalas sa daigdig. Ang pagiging relevant o makabuluhan sa lipunan at panahong ginagalawan ay maaaring tanawin na resulta lámang ng pagtanggap ng nasabing lipunan matapos makaengkuwentro ang mga akdang nasulat ng naturang manunulat.

Sa oras na magampanan ng Ibong Adarna ang tungkulin nitong lunasan ang malubhang sakít ng isang hari (na tinatanaw na tagapagbigkis ng isang lipunan) ay ano ang kasunod? Wala. Ang engkantadang ibon bilang doktor o babaylan ay gumaganap sa papel ng higit sa itinadhana sa kaniya ng kalikasan; at kung may kamalayan ito ng gaya ng tao, ang posibilidad ng Adarna ay hindi dapat magwakas sa tadhana ng pagkakabihag sa mga kamay ng gaya ni Don Juan, o sa pagkakabilanggo sa kaharian ng Berbania, bagkus sa pagpapalaya rito mula sa anyo ng isang ibon para magampanan ang nasabing kakatwang tungkulin tungo sa kapakinabangan ng ibang tao na nangangailangan ng gayon ding uri ng paggamot. Ang pagbihag, at pagkakabilanggo, ng Ibong Adarna sa kahariang Berbania ay sakim, dominante, at makitid na pagtanaw sa estetikang silbi ng ibon—na ibig gawing alipin at imonopolyo ng piling maharlikang pamilya lámang.

Ang pagbihag sa Ibong Adarna ay isang mito kung paano sasagkaan ang natural na proseso ng búhay ng tao.  Bakit pipigilin ang pagdupok ng katawan at ang napipintong kamatayan kung iyan ang likás na daloy para matamo ang kamalayan? Ang naturang aksiyon ay mula sa pananaw na ang tao ay lamán at buto lámang, at walang kamalayan. Ang kamalayan na tinutukoy dito ay hindi maitutumbas na kasalungat ng pagtulog o coma, na nakaaasiwa kung sisipatin bilang talinghaga sa panig ng isang manunulat o makata. Ang maituturing na paghahanap ng inmortalidad ay hangad ni Haring Fernando, na kakatawanin ng kaniyang tatlong anak. Ang matandang Haring Fernando ay haring masasabing hindi gumanap ng kaniyang tungkuling ipása sa susunod sa henerasyon ang tamang pamamalakad ng kaharian, at kung gayon ay ehemplo ng kawalang-kamalayan. Hindi niya kilala ang pinakaubod na katauhan ng kaniyang mga anak; at kinakailangan pang magkasakit siya, umupa ng eksperto para sanayin sa paggamit ng espada ang tatlong prinsipe, at ipadala sa Bundok Tabor, para lámang mailigtas siya sa malubhang karamdaman. Maipapalagay na takót mamatay si Haring Fernando, gaya ng takót siyang ihabilin sa kaniyang mga anak ang kaniyang kahariang ipinundar sa pamamagitan ng espada at pananakop.

Ang Ibong Adarna, gaano man kaganda o kailap, ay masisipat na hindi simpleng talinghaga na binibihag para lunasan ang malubhang sakít ng pagkatigang ng imahinasyon at kawalang-pakialam ng isang manunulat o makata sa lipunang Filipino. Iba ang daigdig ng Ibong Adarna at ang daigdig ng walang-hanggahang-posibilidad at imahinasyon ng manunulat. Ang manunulat o makata, na nagkataon mang “Filipino,” ay nahahanggahan ng kaniyang memorya, at ang memoryang ito ang nagtataguyod sa dunong o talino ng isang tao sa isang tiyak na panahon at espasyo, gaya noong pananakop ng Estados Unidos sa Filipinas. Ngunit ang talino o dunong ay hindi ang sukdulan ng lahat, bagkus bahagi ng pagtatamo ng malalim na kamalayan-sa-sarili, lalo sa panig ng manunulat o makata. Lumalampas sa ideolohiya ang nasabing kamalayan, at hindi nangangailangan ng aprobasyon o palakpak ng kapisanan ng mga alagad o partidong pampolitika. Ang pagbihag sa Ibong Adarna ay hindi rin para sa kapakanan ng bumibihag sa kaniya, na gaya ni Don Juan, para lumawak ang angking kamalayan, bagkus para sagipin ang isang matandang maysakit na hari. Sa ganitong pangyayari, ang proseso ng pagbihag, gaano man kasalimuot gaya sa naturang korido, ay hindi para sa manunulat, bagkus waring laan sa isang tao na marunong gamitin ang hulagway ng engkantadang ibon para magtamo ng isang kaharian na mamanahin mula sa hari. Na malayang pagbulayan ng sinumang manunulat, o makata, lalo kung ibig niyang maghari sa poder at manatiling burukrata magpakailanman.

Malayang isipin o gamitin magpahangga ngayon ninuman “ang sakripisyo sa lilim ng Piedras Platas bilang talinghaga sa naging kasaysayan ng makatang Filipino sa loob ng ika-20 siglo.” Ngunit kahit ang ganitong pahayag ay dapat tinitimbang nang maigi, bago maging bato ang lahat.

landscape sea coast water horizon silhouette bird glowing cloud sky sun sunrise sunset morning dawn seagull dusk boot evening orange red romantic clouds denmark mood abendstimmung mirroring afterglow evening sky back light weather mood red sky at morning sinks laesoe vester havn