Mulâ sa KaítaásanRoberto T. Añonuevo
Gumúlong ang dalawámpûng líbong ángud
pababâ sa lungsód, báwat isá’y may salaysáy
ng bagwís at ulán, walâng número at edád,
nagninílay maráhil sa kutób na tadhanà
ng pábrika ng mga úling, bangkô, o sangkálan.
Párang híram sa síning instalasyón ni Junyee—
mga butás na káhoy na inukà warì ng tamílok
o úwang, at may teléponíkong ménsahe
pára sa mga nawáwalâng tróso o kalabáw,
o pára sa mga adélantádong sálot at bagyó.
Anúng kababálaghán mulâ sa patáy na síglo!
Pagdaán ng helikópter mo, sisímoy ang hardín
na isáng libíngan o libángan ng kung sínong
bantulót pumások sa múseo o tanghálan.
Mag-uúsap sa líhim na wikà ang mga ángud.
Ngúnit higít na ínteresádo ka sa níkel at gintô.
At hindî mo maúnawàan ngayón kung bákit,
mínsan pa, bumúbuntót sa sinásakyán mo
ang mga ugát ng pagtútol, hinagpís, at poót.
Alimbúkad: Epic pink poetry vote for humanity. Photo by Lucas Pezeta on Pexels.com
Kapág may nagsábing “Ang dískurso hinggíl kay Charlie Chaplin ay isá talagáng pananáw na isinábalátkayô bílang pilósopo na isinábalátkayô bílang ístoryadór na isinábalátkayô bílang sosyólogo na isinábalátkayô bílang ártista na isinábalátkayô bílang Charlie Chaplin,” maníniwalà ka ba? Dápat bang mag-íngat o maníwalà sa mga pagsasábalátkayô? Si Chaplin sa rólyo-rólyong pelíkula ay táo ngúnit hindî túnay na táo na kung may pangálan man ay lumakíng hindî naríriníg ngúnit nakikíta. Si Chaplin, sa kaniyáng hényo (na mukhâng gágo), ay maáarìng may katangìan ng pilósopo ngúnit humáhantóng sa katángìan ng ístoryadór na humáhantóng sa katangìan ng sosyólogo na humáhantóng sa katangìan ng ártista na may katangìan ng pagká-Chaplin. Maáarìng ihakàng siyá’y sibúyas, na may sapín-sapíng balát, ngúnit dáhil sa pagsasábalátkayô, ang pagsípat sa sínematógrapíya ay pagsílang ng ísang pilósopo na ang karunúngan ay lumalálim dáhil sa pagninílay sa palí-palígid at bágay-bágay; at sa gayóng paraán ay kailángang gumanáp siyá bílang ístoryadór na nagtátalâ ng angkíng kasaysáyan at grápikong ídyoma pára sa madlâng manónoód. Maálam sa síngit at súlok ng nakáraán, bukód sa kapâdo ang kasálukúyan, makágaganáp pa siyáng sosyólogo na sumúsurì at nanghíhimások sa lipúnan; at úpang malubós itó’y kailángang pumapél din sa sukdúlang yugtô bílang aktór, ang ártista sa pinakámatáyog na pakáhulugán, si Chaplin na nilaláng ng kunwarì’y ibáng Chaplin, nang hindî ipatápon ng áwtoridád doón sa kalabóso o kayâ’y pugútan ng úlo ng mga bérdugo. Yámang ang pagigíng ártista ang penúltimang pagsasábalátkayô, si Chaplin na pumápapél na hindî na dáting Chaplin, kumbagá sa pag-anínaw ni Heráklitus, ay maáarìng sipátin na hindî bastá aktór bagkus sírkerong alagád ng síning, sa hánay ng ibá pa, ang umaárteng pilósopong gusgúsin at malungkútin ngúnit umaárte ding ístoryadór ng kaniyáng búhay na umaárteng sosyólogo na gulanít ang damít, warák ang sápatos, nakásombréro o nakátungkód, sa kabilâ ng pangyayáring walâng tókis at itím at putî ang pelíkula. Si Chaplin, alinsúnod sa bisyón ng iskripráyter at dírektor, ay hindî na ang oríhinál na táo bagkús ang walâng pangálang paláboy, óbrero, káwal, boksingéro, kargadór, préso, péryante, katúlong, pulúbi at kung síno-síno pa, nag-íibá ng silbí o gawâin ngúnit isáng táo na mulâ sa guníguní at kumíkilitî sa guníguní na kung ibabátay sa reálidád ay maáarìng totoó sa ísang poók subálit pósibleng lumitáw sa ibáng poók, o sa ibáng daigdíg, lálo kung isásaálang-álang ang paglagánap ng módernong makinasyón at pag-apúhap sa umánidád. Kung ísang pananáw si Chaplin, si Chaplin na últimong payáso na mahírap maíkahón ay hindî Éwropéo o Ásyano, bagkús maáarìng ang milyón-milyóng sawimpálad na tinátanggiháng pakinggán at untî-untîng nililípol sa ngálan ng negósyo, ang iníingúsan at pinagtátawanán dáhil sa préhuwisyó, ngúnit sa bandáng hulí’y iníiyakán, pinápalákpakán, dáhil sumásapól silá sa pusò, sumásapól sa noó, sumásapól sa pagkatáo. Totoó, ang dískurso kay Chaplin ay isáng pananáw; ngúnit dáhil sa kapaní-paníwalàng pagtátanghál ay maítutúring na taták Chaplin—na dápat husgahán sa pagigíng Charlie Chaplin—na gáya níto’y nagkúkunwâng tulâ ng kalbóng payáso na nagsísigâ para sa iyo, kung nanlálamíg ang mundó.
Alimbúkad: Epic raging poetry unmasking Filipino. Photo by James Frid on Pexels.com
Lumundág ang matsíng papasók sa mga matá ng paslít, at nanahán sa útak na sariwà at muslák, at pagkáraán ay maliksíng lumípat úpang matúlog kung hindî man magpáhinóg sa sikmurà. Ang matsíng, gáya ng désklasípikádong dókuménto, ay magígisíng sa takdâng panahón úpang lumabás sa bibíg, at kung isasálin sa intérsemyótikong paraán ay maglálakád sa anyô ng isáng vlog, pupúkaw na agáhan bílang balità sa paléngke o telébisyón, at mulîng magbábalík sa gabí bílang lagnát magdamág hábang pápalapít nang pápalapít ang halálang pándaigdíg. Maáarìng ang matsíng ay máryonéta ng bentríloko, ngúnit hindî itó madalîng arukín. Ang matsíng ay tátanggíng umáming siyá’y matsíng. Alám niyá ang halagá ng gunitâ, ang gunitâ ng tadhanà, at káhit ang ídentidád, wikà ngâ, ay kay dalîng palitán kung may minánang kulimbát mulâ sa amá ng kasaysáyan. Ang matsíng ay higít sa pagkámatsíng. Titígan kung paáno itó máglambítin sa mga himaymáy úpang palámbutín ang pusò, magpalípat-lípat sa lápay, bató, at atáy na pawàng ipinúpuslít sa madilím na mérkado, at magpasábog ng akláha na mágpipínid sa pandiníg ng mga dumánas masikíl ang karápatáng umíral. Ang kaniyáng talíno’y kumákapál na balahíbo, at kung magwikà’y nabúburá sa talâsalitâan ang katagâng “túso.” Sa áparáto ng éstado, ang matsíng ay pósibleng magíng mapágkandíling anák ng isínumpâng díktador, at hihímok sa bágong álon ng mga lóyalísta, úpang ang díktador ay hindî na tawágin pang díktador bagkús últimong gahúm, nag-iíwan ng maalwáng pangakò ng bágong katipúnan pára sa bágong lipúnan, at úpang ang anák ay hindî na kutyâing púta, bagkús itúring na púto bumbóng na pamatáy-gútom sa píling ng umáasóng kapéng bárako. Mag-íngat sa matsíng. Báka ang binabása mo, gáya níto, ay isáng sálamángka, at magbúlid sa iyó sa ibáng pláneta.
Alimbúkad: Epic unreal poetry questioning reality. Photo by jorien Stel on Pexels.com
Nasalúbong ko mínsan ang ísang dilà, kumákawág-kawág, at sa rabáw nitó’y nakálimbág ang sándosénang nobéla, na isinálin sa sanlíbong wikà. Naísip ko ang pámparikít sa dapúgan at panáderyá, at kailángang mágmadalîng umuwî. Labás-mások sa bibíg, ang dilà’y hindî nagtátalúmpatì ngúnit naglálawáy ng pagkámatwíd, tiyák na tiyák sa saríli na tumpák at hindî tópak, na itó ang daigdíg, ang dakilà sa lahát ng salitâ, ang últimong halímbawà ng pagkathâ. Ináasáhan maráhil niyáng babatìin ko siyá káhit sa pagtátaás ng kílay o pagtátaás ng góra, subálit dáhil akó’y nagmámadalî, siyá’y gáya lámang ng nágdaráang símoy. Nang mágpatúloy akó sa paglálakád ay may kung anóng humampás sa ákin. “Bastós!” múwestra niyá, at mulî itóng naglawáy, naglawáy ng pinághalòng láson at pulút, at warì bang íbig niyáng akó’y yumukód gaya ng milyón-milyón niyáng tagásunód. Ang ináakalà kong bantóg, bákit ngayón ay poót na poót? Pinális ko sa ísip ang gayóng tanóng, nágpatúloy sa paglálakád hábang sumisípol-sípol pa sa mélodíya na síntunádo at kakatwâ. Hindî ko namaláyang may bumúbuntót sa ákin, at kung hindî pa sa sitsít ng palígid ay hindî mabábatíd na ang dilà ang humahábol sa ákin. Nagsípalakpák ang madlâ sa násaksihán, nagsípalakpák na kung itó man ay págkilála sa dilà, o sa ákin, ay hindî ko maúnawàan ni ináasám. May kung sínong nagtanghál ng plákard na “Mabúhay ang Dilà!” Umílaw náman sa elektrónikong bílbord ang “Abangán ang bágong nóbela—pamána ng óligarkíya at aklásan ng mása!” Umulán ng papúri; nanlamíg ang buô kong katawán. Nang ipinágpatúloy ko ang paglálakád ay humampás sa áking balíkat ang kung anóng mabigát na bágay at natigmák sa malagkít na líkido ang tísert ko. Paglingón ko’y tumambád ang dilà, ngúnit walâ akóng latóy pára sa kaniyáng mga akdâ. Naglakád mulî akó, at sa sandalîng iyón, naglakád nang pigtás ang mga taingá, at tumulâ-tulâ pa gáya ng uhúging batà. Ang dilà pagkáraán ay pára bang nagíng matandâng kalabáw, na anyông ngumángawâ nang mapúkaw ang ináantók na búkid. Walâ akóng taingá; at walâng panahón pára gawíng pamalít sa pandiníg ko ang dilà. Umáambón at magináw, at kailángan ng áking kalán ang gátong at parikít.
Alimbúkad: Epic poetry rant beyond Filipinas. Photo by Ekaterina on Pexels.com
Paáno mágrebisá ng panahón? Naísip din maráhil íyan ng mga alilà ng kasaysáyan—mag-íimbénto ng pabangó at katwíran pára sa pinág-aágawáng podér, magpápasúlak ng saráy-saráy na sabwátan, magpúpundár ng ibá-ibá ngúnit palakásang kapisánan, mag-íimbák ng mga bigás at armás upang agápan ang sakunâ o kamalásan. Kung manánatilìng tagasaló ay nakátakdâ kang magbiláng ng ataúl nang walâng kurót sa pusò, mamámanhíd ang págkatáo at tatalám ang panlása, magtitindíg ng négosyong katumbás ng dî-maliparáng uwák na sémentéryo, at sa wakás ay sumukò sa mga pangakò o pabatíd, gáya ng ang pandemyá’y hindî magíging Ikapûng Digmâang Pándaigdíg. Ang panahón, túlad ng iyóng músa, ay isáng éspasyo na mabibigô kang mapunûan, láging hungkág ngúnit gumágaláw, at párang isáng talâbabâ mulâ sa antígong téksto ng liblíb na páaralán:
Náglalágutúkan ang pangkát ng kakawáte,
nagsásagútan ng ánimo’y mga putók,
tinátangáy ng símoy ang mga butó—
nahuhúlog sa áking úlo ang taká-takaták.
Sa lílim ng mga dáhon, mapágkakámalán
ang anínong mulâ sa ilahás na gánid
o búhat sa tipák ng gumúlong na bató.
Kay habà ng tag-aráw, bágay na bágay
sa kulumpón ng mga líla-putîng talúlot,
nagháhandâ warì kung galisín ang bundók.
Pagdáka’y dumapò sa matíkas na sangá
ang húni ng mailáp na balíkasiyáw ,
paúlit-úlit biníbigkás ang iyóng pangálan.
Gumápang ang kilábot sa mga balahíbo,
at nawikà ko: Anák, haliká’t dumáko ríto.
Nagbabágo ang panahón, at binabágo ang panahón. Subúkin mong bagúhin ang tékstong itó, bílang éhersísyo, nang marámdamán kahit paáno, ang loób ng mga pinaláyas na táo.
Mga Talâ
[1] Ginamit ang “gánid” bilang panumbas sa tinaguriang “witch dog” o asong-gubat na sinasabing katutubo sa Filipinas.
[2] Tumutukoy ang “balíkasiyáw” sa isang uri ibon na katutubo sa Filipinas, at may siyentipikong pangalang Dicrurus balicassius.
Alimbúkad: Epic rumbling poetry Filipinas facing the world. Photo by Mikael Blomkvist on Pexels.com
Kapág pinálad kang makilála ang sápatéro, malilímot mo ang pangálan ngúnit hindî ang mga digmâan. Isisílang kang káwal sa panahón ng tagtuyót, at kasabáy nitó, aágos ang sariwàng dugô, tutupúkin ang buông báryo úpang unáhan ang bagyó, at pagháhatìan ng kung síno-síno ang mga kulimbát. Warìng nagbóksing ang mga pólitíko, at ang magwagî ay magbúbukás ng palásyo at dambúhalàng négosyo sa tumpák na pagkakátaón. Sa ganitóng panahón, búbuklatín mo sa písara ng gúnam ang isáng bérso ng kilaláng détenído.
1
Sápatos sa gílid ng himpílan ang naghíhintáy
sa ákin. Kumatí ang áking mga paá,
ngúnit ang gúwardíya’y matalím ang tingín.
“Matúlog ka na!”
2
Ináasám ko rin iyóng isuót at ilákad,
subúkin ang tatág, higitín ang góma o balát,
itanghál káhit lumikhâ ng guníguníng okasyón,
ngúnit ngayón, lumalápit sa ákin ang panahón
úpang pumirmí sa sahíg.
Walâng anó-anó’y tahímik na nagmártsa
ang mga langgám sa padér.
3
Ang sahíg, na sumásaksí sa ákin, ay pinaúupô
akó, maráhil úpang pagniláyan ang katawán
na íbig nitóng lamúnin.
Bumuntóng-hiningá akó, bágo tanggapín
ang kapaláran ng mga míkrobyo sa kukó
o amíning itó’y tapát na pagsísinúngalíng.
4
May pakpák ang áking sápatos noón, inilílipád
akó nang walâng pakíalám sa mga pangánib.
Ganitó rin ba ang nadaráma ng iméldipíkong
bodégang kung dî láyaw ay kalansáy ang líhim?
5
Ang bantáy ko’y maáarìng nagbábaskétbol
noón; at ngayón, masayá na siyá kung makíta
ákong may réhas ng luhà ang mga matá.
“Ligtás díto,” at siyá’y magtítimplá ng baráko.
6
Ang sápatos na áking tinátanáw ang tadhanà
na sumíkad sa ákin. Warì ko’y bukanégan,
ngúnit paláisipáng walâng wakás.
Ngayón, sinásalát ko ang isáng balîng tadyáng
na hiníhintáy magíng kabiyák bálang áraw.
7
Kay bilís dumupók ng áking sápatos.
Ang dalawáng taón sa loób ng paraísong
bartolína
ay katumbás ng pagdilà ng mga súwelas.
Ngúnit walâ akóng maúnawàan sa wikà
kundî ang pagód na pagód na bentíladór.
8
Nakálilímot ng mga paá ang sápatos.
Sabíhin mo iyán sa áking Ádidas
at maglálawáy ka sa mga ísaw at púpog.
9
Sápatos ng áking haráya, lumakád kayó
at lumápit sa ákin.
Paparatíng ang mga yabág ng mga títik.
Kumíkidlát ang milyón-milyóng ísip.
Walâ kang maáarók ngúnit lálong masásabík. Kákausápin mo ang détenído sa wikà na kaniyáng alám. Bibigyán mo siyá ng katumbás na tágay. Pagdáka’y mágpipílit kang rébisahín ang natitiráng sandalî, na warìng pagharáp sa bibitáyan.
Alimbúkad: Epic rage poetry beyond Filipino. Photo by Plato Terentev on Pexels.com
Kung hindî pa nasísirâan ng baít pagsápit sa hanggáhan ng nasisípat, sumúlat ng títik /s/ ay katumbás ng buról, kumekéndeng ang bagnós, na áakyatín pára magnílay kung hindî magpátiwakál, magháhanáp ng talâsalitâan, gayunmán ay mabíbigô dáhil salát sa kahúlugán, malulúnod sa kábalighûan ng singháp sa símoy, at ikáw na kumáhig ay magtátanóng kung itó ay kabílang sa álpabéto. Ang /s/, tíla sawáng gumagápang sa loób ng kanál, ay sasagì sa iyóng pandamá. Aákalàin mong itó ang sukdúlang álab, ang sex sa sax, ang six sa sox, ang sap sa sup, ísip mo’y sumásagitsít, ang síntaks ng silakbó, lalawáyan, hihimásin, kákadyutín, ngúnit dáhil itó ang sarádong síglo, ang /s/ ang sayáw ng sintá, ang santó uyamín mang sinusunód ng laksá-laksáng sintô-sintô, ang súlat sa sahíg, ang súlat sa túbig, malantík, madulás, kay rikít kung mag-íwan ng bakás sa buhángin, sumásaiyó, sumásalángit subálit suwaíl, pumapások nang magkároón ng katwírang lumabás, isáng palabás na kung tawágin ay salúpungán ng panagínip, kumákatás kung hindî sumisírit, na sa gitnâ’y may démonyo, tumótomà pagkáraáng tumugtóg, humíhishís ang hímig, at ang gitára’y lipón ng mga dukhâng sumisigáw ng démokrásya, sumusúkat ng katarúngan, sumasaló ng émpleo, umaása sa lúgaw o ayúda ngúnit tútol sa lutòng makáw, nagkakáisáng mághimagsík gayong sinísindák ng diktadór, binabákunáhan pára pagkákitáhan ng négosyo, na ang loób ay wángis pándesál, sangkurót, singgaán ng panónoód ng síne nang líbre, o dáhil ikáw ay kabílang sa sékyuríti. Ang /s/ ang sumúsuwág, ang sumúsundót, ang sumúsuwáy sa itinátakdâ ng tuwíd o baluktót, hindî sentímentál sa W o X, magíting párang putikáng amá, magayón párang pilîng iná, maláyaw párang paláboy na pangánay, ngúnit sumásambá sa sariwàng sandígan ng santínakpán. Ang títik na ágos ng sapà, ikáw ang lintík na áking bíbigkasín nang ságrado káhit hálos pínid ang bibíg, úpang akó káhit sandalî ay magíng síning, samyông kay saráp singhutín, matatág ang loób, matapát maglingkód, isumpâ mang sawimpálad at róbredo, samantálang nagdiríwang ang mga sinungáling na kapatíd ng mga mandárambóng at salarín, umuúngol sa lábis na tamís, at wikà nga, itó ang yugtô pára sa iyó na áking sásalatín, sísipsipín, súsuotín, nang maniwalà kang itó ay hindî guníguní—ang totoó, ang marikít, ang mabúti.
Alimbúkad: Epic poetry marathon beyond Filipinas. Photo by Pixabay on Pexels.com
Nása dúlo ng lápis ang túlin ng liwánag, at nang habúlin itó ng talangkâ kung mag-isíp, nabuô maráhil ang sabwátan ng mga sényas sa Pétra, ang súbmarínong óptika ng nalúnod na Atlantis, ang umáasóng tsaá para sa éspiya ng émperadór, ang halimúyak ng alindóg at pagtátaksíl sa kórtesána, ang aritmétika ng mga diyamánteng puslít, at umáatíkabóng huntáhan ng mga pilîng kasapì ng kapatíran sa landás ng hablón at tulisán. Nása dúlo ng lápis ang liwánag ng bilís, na pósibleng winikà ng kung sínong ulól pára magkábagwís, sakâ pumáloób sa kaliwàng taingá at tumákas pagkáraán sa kánang taingá. Kalabisán kung ihambíng ang hakbáng ng pagóng sa lundág ng kángguro: magkáibá ang kani-kaniyáng sandalî at pag-íral, itúring man ito na lástikong kaganápan. Ang lápis, upód man o matúlis, ang panahón na iníwan mo at kisápmatáng binalikán, hábang umúulán ng mga táeng-bituín at natítigmák sa hamóg ang mga dáhon. Ngúnit ang panahón ay hindî magkákasunód na blóke ng tisà, o napakáhabàng taytáy o rilés, bagkús isáng tuyót na balón, ang éspasyong panahón, sinasálok ngúnit ikáw ang nilalámon, sinisílip ngúnit nagkakaít ng lángit. Ang makúpad mag-ísip, gáya ng kaharáp mo, ay tíla iníwang lápis sa mésa—nagninílay na nagkúkunwâng tumútulâ, tumútulâ na nagkúkunwâng nagninílay, bágo saksakín ang dáting poón, o kalagín ang paláisipán sa pangínginíg ng kamáy.
Alimbúkad: Epic raging poetry without warning. Photo by Mike on Pexels.com
Sumasápit táyo sa wakás, na hindî talagá wakás, sapagkát kailán pa namatáy ang mga bathalà? Paná-panahóng itinátakwíl ang isáng bathalà, na tinátapyás ang ilóng ng rébulto kung hindî man sinusúnog ang dambanà nitó, tuwíng may bágong mga mánlulúpig ngúnit magbabalík siyáng umáalimbúkad na salitâ na mangánganák ng mga salitâ na higít sa káyang lamanín ng díksiyonáryo—lumúlundág sa báwal, lumálagók ng láson, lumálagót sa batás—at láhat ng sumumpâ sa kaniyá ay lílibakín niyá gáya sa épiko na nagkúkunwáng pulút kung hindî man pigíng, hanggáng magíng lángit na pahiwátig ang lumálagabláb na lungsód sa pagkáligálig. Hiníhingíng mabalíw ang maláwak na madlâ nang maníwalà itóng walâng tulâ noóng úna pa man. Hindî nágkukublí sa likód ng telón, ni walâng kristál na kahón, ang bathalà’y hindî nalúlungkót ni nalúlugód, ngúnit batíd ang íkot at tóki ng paglálakbáy túngo sa ibá-ibáng panahón at ibá-ibáng poók, walâng pakíalám kung sambahín siyá ng mga déboto sa pinakámatáyog na kamalayán. Kinákailángan bang magtayô ng tuláy ang mga bathalà sa hanggáhan ng talíno at gunitâ ng kasálukúyan? Hindî. At hindî rin kailángan ng túnay na bathalà ang sinúmang magpapáliwánag sa kaniyáng pagkábathalà, íyan ay tungkúlin ng mahílig maghalúkay sa mga ímpiyérno at libíngan ng mga rékwerdo. Umiíral ang mga bathalà hindî úpang sambahín o puríhin, sapagkát sapát na sapát na silá sa saríli, ang tulâ na higít sa makatà. Hindî magíging bathalà ang makatà; ngúnit málilikhâ ng tulâ ang pagpápalàin nitóng magíng ínmortal sa paningín ng madlâ. Samantála, dumáratíng táyo sa yugtô na hindî nakápirmí, párang panánagínip ng digmâan at pág-uuwî ng mga kulimbát, at pagtátawánan siláng nag-íimbót sa luklúkan at kapirásong lupà, o nagháhanáp ng higít na maluwág na bulwágan, na párang walâng términal ang kapángyaríhan. Ang túnay na mga bathalà’y lasíng na lasíng nang hindî kumókonsúmo ng ngangà o lambanóg, paláboy ngúnit pag-áarì ang ibá’t ibáng nasyón, lumílipád ang ísip pára mágpaúbayà sa ibáng ísip, nang mataúhan ang mga ísip na may ísang nág-isíp, na hindî man matúkoy kung kailán nágsimulâ at kung alín ang wikà ay hindî natatákot umísip ng anumáng karápat-dápat pagniláyan ng nagmámasíd sa daigdíg. Mahabàng panahóng nápaníwalà ang mga sálinlahì sa ságradong aklát, na iisá ang bathalà ngúnit may tatlóng pílas o kayâ’y may tatlóng líbong pangálan sa tatlóng líbong perégrinasyón, at sa pag-áaníto ng mga debóto ay inákalà nilá na káhit ang mga bathalà’y nag-aáway at nanghíhimások nang maítanghál ang kaniláng pagkábathalà at maígiít ang paglíligtás. Ang túnay na bathalà’y hindî nangángambá sa paghuhukóm. Ang bathalà kapág nagbanyúhay na salitâ ay kailángang íwan ang pagkátunóg hábang nanánatíli ang guníguníng hímig, sakâ magíng títik o hulagwáy na maisísilíd sa papél. Nakabábató ang éternal na búhay. Kailángang humánap ng kaní-kaniyáng papél ang mga bathalà, gáya nátin, nang káhit paáno’y maípagdíwang ang likót ng mortál at luwálhatì ng sandalî.
Alimbúkad: Epic rumbling poetry at the edge of the world. Photo by Isabella Mariana on Pexels.com
Walâng ugát at walâng nasyón, ang tínig ni Janis Joplin ay sa bóte isinálin ng híganteng áparáto, bumibínggo at bíbong-bíbo kung sa pláka, kinukulób na párang áyudang makúpad ipakálat kung hindî man nabigông makáratíng sa milyón-milyóng maysakít o nagugútom, nagháhanáp ng mga bakánteng libíngan at ospitál, ipinágkakaít kapíling ng ibá pang awítin, kumakasá sa lában, nagpáparindí sa pandemyá úpang mataúhan ang sinúman na ang kapángyaríhan ay kasinglínis at kasingbangís ng pásistang gobyérno na lumilípol sa mga dukhâ, ádik, vayrús, tibák. Ang tínig na hinahárang ng takíp ay íbig sampalín ang pangúlo na sumásampál sa salígang batás, nása kuwárenténa’y bumábatì nang pápalakpák hábang pumapákyu, gáyong tumatáwa pa ang mga kasapákat na sindikáto at politíkong fumeféysbuk, walâng pakíalám kundî ang katupáran ng humáhagibís na Porsche, manhíd sa mga táo at panahóng nagtátanóng ngúnit tumutútol sa íisáng sagót hinggíl sa pambansâng kalagáyan, dî-alintána ang sárbey ng pagtútol o babalâ ng mga bála o katón ng mga dísaster, at kung may ádyenda man ay salát sa pakáhulugán ng plánong tátahakín. Káhit salát sa kasaysáyan, si Janis na pinákikínggan ay nakátutunóg sa wakás, ang tubigáng ibiníbigáy sa dáyo dáhil sa útang na loób, may saríling gramátika at síntaks, párang ármadong rebolusyóng nása likód ng pintô, sabóg na sabóg ang haráya, langó na langó sa bisyón, may pangakò na hindî nalálayô sa Pangwakás na Paghúhukóm, alangáning laós ngúnit humahábol hángga ngayón, naririyán ngúnit paláisipán ang paglápit. Ang kinúkulimbát sa kabáng-yáman at ang inaágaw na pártido ay katumbás din ba ng bakunádong dangál? Ang sagót ay párang paglagók sa ísang bóte ni Janis Joplin—walâ ni karámay, walâ ni kasarìán, subálit patúloy gumugúhit, bumibírit, sapagkát isinusúka ang bulók na palásyo, humahámon at pumápakyáw ng poót, humihímok ng pagkakáisá sa mga táo nang higít sa maitátakdâ ng pananálig, nang higít sa maitátakdâ ng hináharáp, umíigkás ang lóhika, umíigkás ang guníguní, isinásahímpapawíd ng mga bayaráng nétwork gáya nitóng páratáxis ng pagbílog ng sandaáng milyóng úlo, walâng silbí ang bulsá at blúsa, isáng balón ng karimlán, nakátiklóp na bálota at tumátanggí sa kúdeta, ang himagsíkang ínmortal ang katwíran, mulâ man itó sa walâng baít na kuwadérno, na gáya nitó.
Alimbúkad: Epic poetry rant against massive corruption. Photo by Pixabay on Pexels.com
Ang panahón ay panahón ng hulagwáy. Malakí man o maliít, ang mánsanas ay tumátaták sa paningín úpang isádulâ ang karunúngan at pagtátaksíl, sabíhin mang banyagà sa iyó ang kúlay at lása nitó, na inangkát kung saán ngúnit walâ kang pakíalám kung dugtungán man itó ng pahiwátig hinggíl sa pagkagúnaw ng daigdíg o pagkagitlâ sa lastág na katawán. Kung mínsan, ang mánsanas ay isasálin na bayábas na pinágniniláyan úpang makíta ng ibá ang tamád at kay bágal sa búkid, biníbigkás nang paiwaráng hanggáng magíng katawá-tawá, ang búngang-káhoy na ináasintá ng tiradór at tinátapyás ng íbon, hinihípan ng hángin hanggáng mapigtál, nalálaglág sa lupà úpang magpáliwánag ng batás ng grávedad. Lakás na maráhil ay katumbás ng dóble at dóbladong timbáng ng isáng bágay na walâng tiyák na húgis, lumálagpás sa bilís ng sínag at lumálagpás sa bilís ng tunóg, ang anyô nitó’y maáarìng magkápirá-pirasó ngúnit nanánatíling prútas, prútas na bumabánat sa hanggáhan ng térestríyal at sélestíyal, kaínin man o maagnás ay magíging prútas ang sumaságap, at ang sumaságap ay madáragdagán ng katás at timbáng at sústansiyá, o iyón ang akalà mo, higít sa pagkatáo at higít sa pagkaprútas, ngúnit isáng yugtô at isáng panahón na maígugúhit sa kámbas, mapipigâ sa guníguní, maílilípat sa pelikúla at makálaláson sa dilág at magpapáluhà sa mga dúwendeng ang natátangìng laráwan ay pagtandâ kung hindî man ataúl. Ang hulagwáy ang túlin, sinusúkat nang patuwíd o pakúrba ngúnit magpapáhintô sa káyang ipaliwánag ng matématiká, timbangín ngunit kúlang sa iyóng inaasáhan, nagpápabánda ng sínag bágo kaínin ng balón ng dilím, at ang panahón ay magbabágo ang tábas alinsúnod sa tumátanáw. Kung ang tumátanáw ay nása labás ng hulagwáy, maáarìng itó’y lumiít nang lumiít sa tanáw ngúnit hindî nagbabágo ang pagkabágay nang walâng nakabábatíd. At kung ang tumátanáw namán ay nása loób ng hulagwáy, maáarìng maglahò ang panahón. Ang panahón ang éspasyo sa mga pangyayári, o sa mga íbig mong mangyári, at kung matitípon ang lahát, gáya ng mga prútas na naíiníp sa básket, ang panahón ay gágampanán ang tungkúlin ng éspasyo at naroón ang aníno: na isá ring hulagwáy, isáng pangálan, at maáarìng mapánatíli, gáya sa estátikong deláta, at pagnasáhan ng áking gutóm na gutóm na pagkámatá.
Alimbúkad: Epic upheaval poetry beyond Filipinas. Photo by Skitterphoto on Pexels.com
Bágo maglahò ang lahì ng mga salitâ, matutúto kang ilibíng sa dalúbhasàng paraán ang saríling anák, na maaarìng bulaklák o lagalág o aklát, at matútunghayán mo ang kapaláran sa anyô ng payáso kung hindî man pangúlo. Ang ibábaón mo sa kawalán—sabíhin mang bansót, sungayán o lumakí sa pinsalàng hatíd ng kápahámakán—ay magpápaguló sa sístema ng kalákarán at náratíbo ng kasaysáyan ng ídentidád sa haráp ng sángkataúhan sakalì’t hindî masúheto sa dilíg ng pangáral o hagupít ng látigo, o áyaw sumunód sa témplo ng iyóng éhemplo, kayâ naturál na unáhan mo ang lahát na tíla sápilitáng pag-íwas sa lindól o bagyó. Sa áking lipúnan, ang pagsunód sa pátriyárka ang kaligtásan ng gunitâ mulâ sa magagaspáng, marurúngis na pagtátangkâ ng pagsásarilí. Sumásalángit ka, at maniníwalà hábang lumaláon na likás lámang na sambahín ang ngálan mo, o kayâ’y pagnasáhan ng dukhâ’t sawimpálad ang ipínundár mong kaharìan. Totoó man o hindî, isá ka ring anakpáwis; ngúnit mínsan pa’y hindî itutúring ang saríling may iisáng báse o ugát, bagkús nakataním sa buông daigdíg, lumakí hindî bílang anák bagkús áma káhit sa múrang edád, nakátutunóg sa napápanahóng móda at kúlay, kayâ nakáliligtás na maísilíd sa anumáng tagurî o kabaóng at pánlilibák na malílikhâ ng mga naúna sa iyó. Matálas kang mag-isíp, marúnong mágpatawá, at sa pagíging praktikál ay hindî pahihíntulútang magmukmók o manimdím o mag-alsá ang mga saksí sa ritwál ng paglímot; at sa pamámagítan ng angkíng wikà ay madáramitán ang pagtátaksíl o poót, hanggáng gumaán ang pakiramdám ng mga náulilà itúring mang kabílang silá sa kapatírang lumagô sa panlílinláng, paglípol, at pangungúlimbát. Ang íyong pag-íral ay párang pagbábasá ng sámot na tékstong kung hindî ántigo’y móderno, isáng paglálakbáy kung saán-saáng planéta hábang nanánatilì sa ginháwa ng malamíg na silíd at paborítong mésita, at dáhil harì’y ikáw ang batás, ang batás na hindî nilikhâ ng kámara bagkús ang kúsang lumikhâ sa saríli. Akó ikáw. “Sumunód sa ákin,” ang únang átas na ipalálagánap, “at hindî kayo magugútom!” Mapapánoód ka sa telébisyón, o maririníg sa himpápawíd, na ang pagtátalúmpatì’y tapát na tapát, at walâng pakíalám kung magsinúngalíng káhit warìng nasísiràan ng baít. Daíg mo pa ang makatà sapagkát numéro únong sinungáling, at kagilá-gilalás ang inimbéntong síning. Malulugód ang lahát sa sumisírko mong bérso, warìng pinagtambál na ímpiyérno at paraíso, mapagbantâ ng dísaster sa sinúmang suwaíl, at ang pakikiníg ay pagtitiís nang nakangitî hábang nilálagnát sa púrgatóryo ng pánsamántaláng dórmitóryo. Walâ kang luhà gáya sa sepúlturéro o ásesíno, sapagkát maipápalagáy na negósyo ang lahát, o kayâ’y bahagì ng dakilàng bisyón. Kailángang ilibíng mo ang saríling anák, bágo kayó magkíta sa sangándaán at magtágis ang mga tabák. Ganiyán ang trabáho ng mga patáy.
Alimbúkad: Epic rumbling poetry facing the world. Photo by Gabriela Cheloni on Pexels.com
Makápupúlot ka ng esotérikong kalatás, na kasíngtandâ ng mga digmâan, at maísasálin itó ni Pierre Louÿs sa ganitóng paraán: “Nágdaramít ang árkipelágo sa anyô ng sarì-sarìng punongkáhoy o gusalì, at nágtatanghál ng mga bungangkáhoy at bulaklák o bánderítas at watáwat. Lumalátag doon nang maága ang takipsílim, at sa malayô’y higít yáong nagyayabáng sa bíhis na mga hiyás na kumíkisláp-kisláp na tíla hindi nagmulâ sa mga bintanà at lansángan, at hálos tumbasán ang mga bituín. Ngúnit ikáw, gáya sa bátis ni Bilitis, ay pipilìing hubarín ang lahát ng bumábagábag sa lóob at máglalakád na párang nakikípagtálik sa karimlán. Anó kung hindi makíta ang tirík na tirík mong súso? Másasalát ko iyán. Anó kung walâng makápansín na kasímpulá ng katás ng dúhat ang iyóng labì? Máhahagkán ko iyán. Anó kung páalúnin ng hángin ang mahabà mong buhók? Másasamyô ko iyán. Walâng ináng tatangáy sa iyó doón sa napakáiláp na gabí, at mághahatíd sa lugód na lampás lángit kundî akó, at kung itó’y muntîng pagsísinúngalíng, sabíhin, áking mahál, sabíhin sa ákin ang totoó na párang pagsasálin ng sálin ng kathâng huwád at balighô, mariníg man iyón ni Pedro at ipakálat na tsismís ni Luis.”
Alimbúkad: Epic raging poetry transmutation. Photo by Frans Van Heerden on Pexels.com
Hahagúrin mo ng tingín ang matipunông batikulíng, igugúhit sa noó ang págmumukhâ ng mga démonyong lasíng, at pagkaraáng ibuwál yaón ng palakól at pahinugín sa iyóng maluwáng na bodéga ay lalagarìin at tatabásin sa bálak na súkat, at isasálin sa búnged na binalatán ang nagpapákatí sa pálad at gúnam: Ang Pangwakás na Inúman. Hindî ka nakatakdâng humúbog ng mga Krísto, at gáya ni Donatello ay pipilìing umúkit ng marurúsing na kámpesíno, na ang gaspáng ay kasingkínis ng síning ng mályete at limampûng paét, na kapág pinasayáw sa úbod o rabáw ay tatawáging tagapágligtás na ang mga alagád ay lumalagók ng tubâ makaraáng magsilbí sa pastúlan o bakoód, na palihím namáng sinisílip ng nakátingkayád na uhúging anghél doón sa nakaáwang na pintô. Báwat pukpók ay pagsisiyásat sa líhim, báwat káyas o katám ay mágbubunyág ng lantík ng háspe at silakbó ng tag-aráw, ipípirmí sa ísip ang mga hulagwáy na tíla ba ginamítan ng bálbike, uúk-ukín ang angkóp na lálim at puwáng gáya ng ginágawâ ng tamílok at ibóng anluwáge, at itó, matútuklasán mo, ay kaákit-ákit pára sa iyó. Ang batikulíng sa iyóng mga kamáy ay mágwawakas sa pagigíng punongkáhoy, at pagpúpugáyan gáya ng rébulto ni San Antonio. Iíwan nitó ang lupà, iíwan ang túbig, iíwan ang hángin, at higít sa lahát, iíwan ka, úpang isádulâ ang estétikong silbí na ipagmámalakí ng maluluwág, malalamíg na bulwágan o silíd. Tititígan mo pagkaraán ang kinakályong mga pálad, babasáhin ang mga gúhit, at huhulàan ang ínmortálidád ng kapatíran na ngayón ay nakasábit sa padér. Ang Pangwakás na Inúman ay títingalâín ng mga susunód na mápangarapíng eskultór, na magtatanóng sa ibá kung ang tunóg ng kulilíng ay gáling sa batikulíng, o kung arbitráryo o manyérismo lámang ba ang bátik at úling sa mukhâ ng síning mulâ man itó sa maéstro na kung magwikà ay tumítililíng.
Alimbúkad: Epic poetry Filipinas engaging the world. Photo by Alexandros Chatzidimos on Pexels.com
Sasápit ang panahóng iduduwál ng máalamát na kúra pároko sa iyó ang isáng kúwento ng dalawáng négosyánteng Inglés na napadpád sa Sinukùan. Sumagì umanó sa kaniláng pandiníg ang balí-balitàng mína, na patútunáyan ng mga nakásisílaw na patalím, galáng, híkaw, kuwintás, at singsíng na karaníwang suót ng mga naníniráhan doón, at nagmulâ raw sa bitúka ng kabundúkan. Sapagkát bihasâng mga négosyánte, ang dalawá’y nagsíkap na makapág-angkát ng mga áparáto na makapágbubunyág ng dulángan na may pangakò ng tumbága at buláwan. Sapagkát maútak, nahikáyat nilá ang mga résidénte roón na lumahók sa kaniláng mithî na ibínalátkayô sa misyón. Ang iláng táo’y nagíng kapatás at ang ibá pa’y nagíng mga kawaníng mínero. May katumbás na salapî ang báwat pagpapágal, itó ang sigáw ng mga négosyánte, na umakít sa tiwalà ng mga táo. Áraw-áraw, umatúngal ang mga mákina, at nagbugá ng úsok at humígop ng túbig sa mga bukál hábang walâng tarós ang pághuhukáy. Ngúnit hábang tumatagál, ang pangárap na luwalhatì ay náhalinhán ng pagkáiníp, lalò sa panahón ng tag-ulán, at isá-isáng tumiwalág ang mga kawaní na pinágbintangáng tumangáy ng mga píyesa at kagamitán, hanggáng tulúyang maglahô na párang tagabúlag ang mga mákina. Dinapùan ng sarì-sarìng sakít ang mga mínero, na nágpasiglá ng huntáhan sa báwat umpúkan, at sa lábis na pangambá ay tumanggí siláng magsíbalík sa minahan. Gumúgol ng tinatáyang 40 libong líbra ésterlína ang magkaibígang négosyánte pára sa próyekto, ngúnit ang isinuklî sa kanilá ng tadhanà ay nagwakás sa luhà. Hindî maglaláon at sasakáy silá ng bangkâ kung saán, gagáod nang gagáod sa pag-ásang maratíng ang kabilâ ng panganórin, samantálang kasímbigát ng bundók ang kaniláng nilóloób. Maririníg pagkaraán ang dalawáng putók ng baríl sa malayò, na tatáwag ng pansín sa mga kanáway, at ang mga lungayngáy na bangkáy na pawàng butás ang mga bungô ay idáragdág sa talâán ng isáng lumàng simbáhan, at isisísi sa mga tulisán, at isásalaysáy nang patulâ pagsápit sa báyan, kapág hinalúkay sa gunitâ ang marikít na Sinukùan, na magigíng alamát kung hindî man ságradong kumpisál ng mga lasénggong mágdaragát.
Alimbúkad: Epic raging poetry questioning history. Photo by Allen Daryl Castillo on Pexels.com
Sa takdâng sandalî, aakyát ka sa lángit na makikíta mo sa túbig, at makíkilála mo si Túhan na tatanungín ka kung bákit tinanggihán mo ang ínmortálidád, gáya ng tinítingalâ mong buwán. “Bákit hindî ka tumúlad sa panteón ng mariringál na tagalupà? Tumátanggí ka bang sambahín o palákpakán ng madlâ?” Uúsisàin ka niyá kung bákit pinilì mong magíng suplíng ng ságing, na kay bilís maglantád ng pusò at maghubád ng lampín. “Ang kádakilàán,” wiwikàin ng hángin na pumások sa iyóng guníguní, “ay makikíta sa mga anák, hindî sa mga magúlang.” Ay, ang lumalangóy mo namáng tugón hábang sumásagwán ay nagkátotoó. Lumaláboy ang lahì mo sa ápat na pánig ng daigdíg, at kung makatagpô man ng lupà’y tinátakpán namán iyón ng mga álon. Máglalandás ka sa tubigán na tíla kinákaúsap ang mga lamandágat, at maníniwalà ang mga banyagà na tinubùán ka ng hásang, o kung hindî’y áakalàin niláng asín ang iyóng pagkatáo. Hindî man amínin ng mga sugòng saítan, ang katawán mo’y likidó na walâng pirmíng húgis at patúloy na gumágaláw; língid ang kapuwâ pusò at útak ngúnit sumásagitsít ang eléktrisidád. Párang lángit, na hindî lángit—na ang hanggáhan ay sinaságap na lampíngas sa kapaláran.
Alimbúkad: Epic poetry tsunami from Filipinas. Photo by Elianne Dipp on Pexels.com
Sa iyóng pag-iisá, lahát ng ímpakto’y sasagì sa iyóng pandamá. Ang kalansíng ng kútsara’t tenedór ay mga baryáng nahuhúlog sa lángit. Ang kilapsáw sa sánaw ng pusò ay mga ántigong múwebles na binabálot ng ágiw at alabók. Ang tibók ng silíd ay pumapaták na mga bútil ng kalíbo mulâ sa tumatágas na sáko. Hindî mo man máigaláw ang iyóng mga kamáy, pipilítin mong sumúlat gáya ng paláisipáng nabigông maitalâ niná Juan de Noceda at Pedro de Sanlucar:
Aníno ko’y kabilán
Itagò at gihalhál;
Hindî tulya’y bikakáng
At dapdápin sa tanáw.
Maririníg ng karót ang isínisípol ng iyóng guníguní. Pápagaspás itó at íbubuká ang tukâ at sasagápin ang iyóng hímig úpang pagkáraán ay isálin sa napakatíning na húni. Isasakáy ng símoy ang hímig na bagamán hindî máunawàán ay isasatítik sa pamámagítan ng pagpapálawiswís sa mga taláhib. Maáalímpungátan ang ísang ásong-ligáw, kakarípas na bahág ang buntót at tatahól ngúnit walâng tínig ang lalabás sa tuyót na lalamúnan. Kakaínin ng dápog ang nagsisítinghás na mga damó. At sa dakò pa roón, sa yugtô na nagsasalít ang sínag at itím, itím at sínag, ay magpúpumiglás na tíla íbig kumalás ang mga títik na ngayón ay gumagápang na páwis sa pilipisán:
Aníno ko’y kabilán
Hindî tulyá’y bikakáng;
Itagò kung gihalhál
At dapdápin sa tanáw.
Hindî mo mapígil kung saán íbig lumugár ang mga salitâ. Bíbigkasín mo itó sa gunitâ, ngúnit ang gunitâ na hindî maípirmí sa éspasyo at panahón ay pagtátaksilán ka úpang magluwál ng ibá pang pahiwátig:
Aníno ko’y bikakáng:
Tulyá man o kabiláng
Dapdápin at gihalhál,
Itagò mo sa tanáw.
Pakikinggán mulî ng símoy ang iyóng guníguní, at sa gayóng pagkakátaón, babángon káhit siná Noceda at Sanlucar úpang basbasán ang iyóng mga salitâ. Malilitó silá sa pagtatalâ, at malilitó kung bákit tumátalón-talón ang hiwagà ng iyóng wikà:
Aníno mo’y gihalhál,
Dapdápin at bikakáng;
Hindî tulyá sa tanáw:
Itagò kung kabilán.
Lahát ng ímpakto’y lalayô sa iyó hábang patúloy na nagtítikniklíng ang mga títik, warìng bugtóng na panalángin, at lumilikhâ ng saríling hímig, walâng paít, napakátahímik, na káhit sa iyóng pág-iisá’y mabibigông bigkasín nang paúlit-úlit. Ang mga kalansíng ng baryá’y isasálin ng pandáy úpang magíng kútsara’t tenedór. Bábaklasín ang mga ántigong múwebles úpang magbanyúhay na síning sa mga kamáy ng mga kárpintéro at eskultór. At ang mga bigás na pumupunô sa sahíg at silíd ay dadaláwin ng mga pipít, mínsan pa, sa katwírang silá lámang ang makábabatíd.
Alimbúkad: Epic walking poetry Filipinas challenging the world. Photo by Pixabay on Pexels.com
Limáng taón pagkaraáng isílang mulî, pápaloób sa íyong útak si Agonán; lalagúmin mo ang mga díksiyonáryo at tésawro sa kapulûan, papawìin ang látak ng kónsumisyón ng mga wikà, tawágin man itóng ártipisyál na karunúngan. Makikípag-úsap ka sa hángin, makikípag-úsap sa tíla tagabúlag, at pagtátawanán ng madlâ na ginagawàng éhersísyo ang panlílibák sa mga suplíng ng iyóng dilà, dáhil kinákaúsap mo ang mga patáy para sa métamórposis ng hináharáp ng laksáng ilihán—na higít sa árkitektúra ng pirámide at épiko ng máwsoleo—hanggáng dumatíng isáng áraw ang pinakáhihíntay na alopógan úpang isálin ang iyóng guníguní sa pábrika ng mga aklátan. Hindî ka patútulúgin ni Agonán, na makikípag-úsap sa iyó sa wikâ ng kagubátan úpang magkároón ka ng mabisàng gamót, halimbawà, lában sa sinaúnang líga ng mga kímera sa anyô ng álan: may mukhâ at bagwís ng banúg ngúnit matipunô ang katawán gáya ni Lakáy Fólayang. Hábang lumaláon, ang éngkuwéntro mo kay Agonán ay aágos na tila pakikipágbakbákan sa dápeg, balingën, benísalsál, at kikibâan, kakalagín pára ibuhól mulî sa láboratóryo ang paláisipán ng panikì mulâng lagnát at sakít ng úlo hanggáng kirót ng talampákan, at sásagutín sa mahabàng dískurso ang síkolohíya ng bangúngot ng awtokrátikong réhimen. Kikisláp sa iyóng noó ang mga sálit at kiláwit sa gitnâ ng unós, at kung makíta mo man ang kahawíg ni Komáu ay hindî ka matatákot, bagkús kakáusápin pa siyá sa wikà ng mga ánpitéatro at payëw. Kapuwâ kayó mapapáhalakhák sa kidlát na pag-íbig. Samantála, ang alopógan ay hindî bastá polígloto na kumákaúsap sa mga kaladíng o kayâ ‘y leksikógrapo ni Kadaklán, ngúnit malayà mong isípin ang gayón hábang sumusúlat o tumótomà o tumótomà hábang tumutulâ. Ang alopógan, kapág nása rúrok ng ginháwa, ay umíindák-indák na tagasálin, hindî pára sa iyó bagkús pára sa mga batàng nása gálong-gálong pa’y ábanse na kung mag-isíp pára sa ekonomíya ng mga pálay na sasagót sa tagsalát ng malalayông pulô. Kailángan mo ang tangkílik ng ákadémya ng alopógan úpang maunawàan ka ng públiko, ngúnit dáhil hindî itó kóntento na magíng tagápamagítan lámang, makikipágkutsába itó káhit sa inginláod, tatawíd sa karagatán nang maratíng ang Éwropa, makikipágkalákal sa sarì-sarìng publikasyón o magpápasíkat sa mga institusyóng pámpanitikán, samantálang palihím na kinákalbó ang kabundúkan, ngúnit mágbabalík din sa iyó na luhâan, sapagkát walâ síyang napalâ at ni walâng gantímpalà, sa tránskripsiyóng ginawâ sa esotérikong pórmula ni Ápo ni Toláw: Ang palakâng nakápagsílang ng sanggól na nilawáyan ng kataás-taásan, ang sanggól na marúnong lumákad at manalinghagà na warìng pinagtambál na biyayà at sumpâ sa panahóng itó, paúlit-úlit na ginágambalà at pináiiyák at pinátatahán ni Agonán gabí-gabí at pinipílit magsalitâ sa wikà ng bahagsúbay, úpang sa bandáng hulí ay magíng akó ikáw—na kinákaúsap ng lángit.
Alimbúkad: Epic raging poetry Filipinas rocking the world. Photo by John Renzo Aledia on Pexels.co
Téritóryo ng kamalayán ang nagtatakdâ ng panahón, at hindî itó maúunawàan ng mga tuwíd mag-isíp o kayâ’y nágkukulóng sa silíd—patingín-tingín sa reló, pabuklát-buklát ng peryódiko, o paékis-ékis sa mga número ng kálendáryo. Ang daigdíg ay dî-maliparáng uwák na bakás ng mga talampákan at kasíng-ínit ng nágtitimpîng bulkán, paúlit-úlit na tinútuklás sa kaingín at págtataním, sa pangangáso at pangingisdâ, sa pag-aaníto at pangángalákal; at ang talâarawán ay maiíwan sa bangín, bátis, at bituín na pawàng magíging orasán ng katawán. Kabesádo noón ng iyóng butó’t lamán ang madalîng-áraw káhit ninanákaw ang iyóng labuyò. Ngúnit ngayón, namumugtô ang iyóng títig na hindî dápat magíng balità ng paglímot. Náililípat sa lupàin ang nakalípas at kasálukúyan, na warìng migrasyón ng mga tiklíng at tigdás, ngúnit ang hinaharáp ay manánatilìng walâ. Walâ walâ walâ! Umiíral ka sa mga kámpo, at paglabás mo sa déstakaménto ay malulúsaw din ang lahát sa paningín, gáya ng maiitím na úlap at walâng katupárang pláno at pangakò. Máglalakád ka kapíling ang ibáng lipì, mag-aáral nang de-kórbata pára lalòng lumabò ang pagkatáo at pipilìing magíng aníno gayóng sumísigáw ang mga kamaó na pigíl na pigíl sapakín ang tumárantádo sa iyó na ipinágmamálakí ang mga muhón at título. Natúto ka sa mga batás at sumunód sa pamantáyan. Gayunmán, ibíbilanggô ka sa mga téksbuk o énsiklopédya nang manatilìng punggók at estátiko, at isásaúlo ang kulót na álpabéto na párang pagtingalâ sa mga bagyó. Ang lungsód, anó ang págkakaibá sa iníwan mong gúbat o iláwod? Sapagkát kumikíta gáya ng dambúhalàng pábrika, ang lungsód mo’y dilát na dilát ngúnit duróg na duróg, hindî ináantók gayóng kay rupók na tíla naáagnás na tuód o puntód. Ganiyán din ba ang masasábi mo sa gúbat at iláwod na napupúkaw sa iyóng hiningá, kaluskós, at wikàng ilahás? Nangíngibáng-báyan káhit ang mga aníto pára sambahín sa mga pérya o múseo; at doón sa malayò, hindî man silá manlimós ay magkakároón ng mga eksótikong taták, gáya sa tsókolate o óleo o restorán, úpang kathâin ang sinaúnang úgat at dángal na magpapáluwág sa kaloóban ng módernong sibílisasyón. Pupukulín ka ng nakásusúgat na tingín, o háhambalúsin ng túbo o ínsulto, ngúnit íigpawán ang dumaráming pílat sa alaála. Bubuksán mo ang kamalayán na párang pagpások sa isáng pulô na nakápaloób sa higít na malakíng pulô na nakápaloób sa kapulûan na nakápaloób sa lupálop na nakápaloób sa karagatán na nakápaloób sa kalawákan na nakápaloób sa kawalán. Pára kang pugà sa réhas ng mga álon, hindî sumúsukò magbágo man ang klíma, hindî natatákot mamutî ang mga talampákan sa lábis na lamíg o lábis na gútom. Sapagkát liliwaywáy sa iyó na itinátakdâ ng panahón ang kamalayán ng téritóryo na untî-untî mong ináangkín nang palihím at páilalím—birùin ka mang sumusúlat sa túbig, o gumugúhit sa ibáng hímpapawíd—na isáng kathâng ísip, túlad mo, at túlad nitó.
Alimbúkad: Epic poetry Filipinas rampaging the world. Photo by @rrinna on Pexels.com
Sumagì ba sa ínstinto ng paruparó na itó ang séntro ng daigdíg pagdapô sa bulaklák? Naságap ba ng taliptíp na itó ang panahón ng dágat pagdikít sa talúkab ng pawíkan? Nasákop na ba ng mga langgám o buláti ang lupàin úpang itúring na yaón ang dápat magharì sa ibábaw ng bangkáy at asúkal? Sinúsuwág ba ng kalabáw ang mga lángaw at lamók úpang idiín na itó ang dápat masunód sa mapútik na búkid? Mga walâng saysáy na tanóng, dumarakò man sa yugtông éksisténsiyál o materyál, ngúnit sa pánig ng táo ay pósible sapagkát áakalàin niyá na siyá ang daigdíg sa isáng yugtô, na siyá ang éhe at íkot at ínog, na siyá sa bandáng hulí ang únibérso. Maghahanáp ka ng mga pulô káhit nauuklô sa gambá o poót o lagím o litó. Maglalakád ka sa mga désyerto na warìng ikáw ang ináasáhang ulán at padrón ng mga gúbat. Lilikhâ ka ng mga salitâ úpang ang kidlát ay maípahatíd ng dilà o líham. Matutúto kang maglutò úpang gawíng kusinà ang báwat súlok at gawíng úlam ang lahát ng káyang tanggapín ng sikmurà. Kung kasíngliít ka ng bútil ng buhángin, anó’t hindî magtataká kung may ibáng galáktikong míkrobyo na malíligáw sa iyóng bakúran? Ang séntro ng bilóg ay séntro ng parisukát, nagkákaibá lámang sa mga gílid. Ang séntro ng séntro ay tuldók na tuldók ng kawalán; ang séntro ay hindî sólido bagkús hungkág, at kung itó ang nanaísin mo, iiíral kang walâ ngúnit naróroón, íiral kang naróroón ngúnit nawáwalâ. Húwag mo ákong tanungín sapagkát hindî akó glósaryo ng iyóng tadhanà. Hindî akó siyentípiko na tiyák sa báwat makíta bátay sa komposisyón ng mga molékula at túlin sa hátag na dístansiya. Bákit pipigâin ang útak sa gáya ng sampûng líbong diyós gayóng hiníhingî ang niyógan at bakáwan bágo maglahô ang dalámpasígan? Magbábalangkás ka ng mga batás na mulî’t mulî mong súsuwayín. Mág-iimbénto ka ng mga hakbáng, gayóng ang kailángan ay pag-upô nang walâng tínag at paghingá nang malálim. Kailán mo naísip na kailángan ka ng músa, o siyá ang kailángan mo, gayóng hindî mo alám kung ang músa ay sadyâng pára sa iyó? Marámi kang tanóng na maráming sagót na párang palábok o pagsúlat sa túbig, at maráming sagót na lihís sa lóhika ng iyóng butó’t lamán. Kung ang tanóng ay tumátawíd sa dimensiyóng máteryal at di-máteryal, ang sagót din ba ay dápat magpabálik-bálik sa dimensiyóng máteryal at di-máteryal nang may katumbás na guniguní at gunitâ, at nang magíng kasiyá-siyá sa gáya mong lagìng gumigitnâ, sa gáya mong ang lahát ay nililikhâ at isáng matigás na bágay ang simulâ ng pag-unawà? Hindî kitá kailángang sampalín pára magisíng. Walâ akóng alám; at malayà mong isíping isá akóng gágo o pilósopo o sadyâng sirâúlo, na hindî dápat séryosóhin sa plánetang itó.
Alimbúkad: Epic rumbling poetry beyond pandemic. Photo by Adam Borkowski on Pexels.com
Mínsan pa, mánunuyô ang lalamúnan mo sa páglalakbáy, at daráting ang sandalîng íbig mong bumalík sa pinágmulán, ngúnit tíla pagkalág sa paláisipán ang paglingón at pagbabalík. Tataób ang iyóng bangkâ, dúdunggulín ka ng mga álon, at págtatangkâan kang tuhúgin ng gutóm na gutóm na tagáhan, ngunit dáhil hindî iyán ang kapaláran mo’y may bágong bangkâng sasagíp sa iyó na sakáy ang isáng manduyápit. Hihiláhin niyá ang iyóng buhók at ísasampá ka nang pabalibág sa bangkâ. Pagkaraán, gagáod siyá nang gagáod, at kausápin mo siyá’y ni hindî iimík o lilingón, hanggá’t hindî ka naíhahatíd sa Pulô ng Íbu, ang daigdíg ng mga patáy. Paglapág na paglapág ng mga paá mo sa umuúsok-úsok na dalámpasígan ay kisápmatáng maglalahò ang manduyápit at magpapángalísag sa mga balahíbo mo ang sípol na untî-untîng nauupós papalayô at kakaínin ng makapál na gábun. Nagwawakás ang aliwálas at panahón sa Íbu, at napapáram sa nasábing poók káhit ang tínig ni Libtákan. Sasalubúngin ka roón ng mga ilahás na tahól, at tíla dalawampûng ásong-gúbat na gigíl na gigíl at kumíkisláp ang mga pángil ang hahábol sa iyó mulâ sa bakúran ni Sugúdon. Tatakbó ka nang tuliró pagúbat, susuót sa dáwag at lulundág sa lambák, hanggáng mapúkaw ang tagbusáw na kanína lámang ay ginawâng pigíng ang laksâng bagáni. Másisinghót ng tagbusáw ang iyóng pagdatíng, kapagdáka’y sasaklutín ang iyóng pusò na gáya ng matabâng pantát na sisingháp-singháp sa bátis ng mapapaít na katás ng tublí at lagtáng. Matatagpûan mo ang saríli sa loób ng diwítan, nangangatál o kumikisáy o nauutál, at kung iyón ay sanhî ni Manaúg, kailángan mong bawîin ang lakás na kung tawágin ay pag-íbig at ulirát. Gugúhit sa karimlán ang mga kidlát at kukulóg pádagudóg úpang magpákilála ang Anitán. Maáalímpungátan ang táme, tagbanwá, at dagáw, at sa lábis na inís nilá’y isusumpâ mo ang sandalî ng iyóng pagdatíng. Kung isá kang makadúya, mahúhungkág ang mga tambóbung at matutuyót ang bukirín na tinátakpán ng mga bálang. Mapapáluhód ka at manánambítan kay Hakiádan hanggáng umulán ng mga pálay, at kasabáy ng pagtahíp ng dibdíb mo’y mágliliyáb ang nág-iisáng mandalâ na nakatírik sa gitnâ ng kaingín. Gagápang ang apóy sa mga dayámi at katabíng tuód, hihíhip ang símoy at matutúpok ang iyóng damít at loób. Isisigáw mo ang pangálan ng iyóng hinahánap na tíla kumákatók sa Inugtúhan, at magigisíng kang tigmák sa páwis at warìng uminóm ng pinákulûang talampúnay, lasíng na lasíng sa mga kúlay, makaraáng tangkaíng mágpatiwakál na gáya ng tumutulâ sa agusán ng dalámhatì. Sa Pulô ng Íbu, matatanáw mo ang íyong músa na dalawá ang kaluluwá. Ang isá’y pára sa kaniyá, at ang isá pa’y pára sa iyó, ipágpalagáy mang guníguní itóng isinilíd sa baybáyin—na ikáw lámang ang káyang makapágpahiwátig, at siyá lámang ang tangìng makáririníg sa yabág o kaluskós ng mga pantíg.
Alimbúkad: Epic raging poetry Filipinas engulfing the world. Photo by Gerald Yambao on Pexels.com
Sasápit ka, sa maláo’t madalî, sa Pulô ng mga Tóre, at másasalúbong ang isáng paslít na humihímig ng “Tinugtóg ko ang bangkâ, nagsilápit ang isdâ.” Yayayàin ka niyá sa larô ng kaharìan, hihimúking lumahók sa sampálatayà ng áhedres doón sa plása. Padádamáhin ka niyá sa umpisá, magpápamigáy pa sa iyó ng tatlóng píyesa, ngúnit hábang tumatagál, maráramdamán mong pumapások ka sa gúbat na pasíkot-síkot ang bitúka, sinusuwáy ang prínsipyo sa matématíka gáya ng winikà ni Mikhail Tal, na ang dalawá dagdagán pa ng dalawá ay hindî ápat bagkús limá at sapát lámang ang lagúsan pára sa isá. Mabibiglâ ka sa pagkasukól, na warìng sinasakál o hindî makáhingá. Sakâ mababatíd na ang kalában mo’y si Wesley AlfaSígno, ang bágong kampeón sa téritóryo ng mga kampeón, ang tumálo sa makinárya ng éstado, at mapapáilíng ka kung bákit pinások ang makáalóg-útak na tórneo ng kamatáyan. Mangingitî lámang siyá hábang nagkikibít-balíkat, sakâ makikipágkamáy. Ang larô ay hindî bugtóng, ngúnit ang guníguní mo’y dadakò sa paláisipán ng batà. “Paánong naákit ng tunóg ang mga isdâ, at ano ang balanì sa loób ng bangkâ?” Warìng tumítig ka sa tawtáw ng lápulápu sa batuhán at nangangapâ sa dápat maúnawàan. “Haliká’t íwan ang sagwán, lambát, at bangkâ!” Mahahátak ka sa magnétikong tínig, mamámalákayà sa poók na biniyábas ang pagigíng mangingisdâ, at hábang lumaláon ay matútutúhan mong baságin ang mga aparáto ng éstado. Kapág naratíng mo ang rúrok ng tagumpáy ay hahagúrin ng tanáw ang makapál na lipón ng mga táo samantálang nakásampáy sa matangkád na krus, at sisigáw ng, “Amá! Amá! Bákit mo akó pinabayàan?” Ang kalantóg ng iyóng bangkâ ay áalúnigníg sa elektrómagnétikong álon, maririníg ng mga debótong nauúhaw sa ságradong Salitâ, at káhit hindî ka man sumírko o maghimalâ ay kusà siláng susunód sa iyó na tíla káwan ng tóne-tóneládang dílis, susunód nang maláy na maláy, malulugód sa pámbihirà mong kapángyaríhan. Magniníngas sa gábi ang kámpanáryo, kakawalâ ang kalémbang na párang may súnog o bagyó, maglalakád nang lastág sa liwánag ng buwán ang réyna, magsasálong ng éspada ang mga kabályero, manánalángin sa pasásalámat ang mga óbispo, at ang mga péon ay magdiríwang sa mga lansángan dáhil naangkín nilá ang kalayàan. Walâ kang krúsada na súsuungín. Walâ kang Móro na pápaslangín at alíping tátangayín. Makikíta mo ang íyong músa na isasálin sa líbo-líbong kawikàan, áangkinín ng simbáhan o góbyerno, at gáya ng dápat asáhan, ang lupàin mong kinároroónan ay tátanungín ng mga daráting na sálinlahì kung bákit ganitó ang lángit, kung bákit ganitó ang sukdúlang umíbig.
Alimbúkad: Epic poetry rampage without borders. Photo by Rhalf Ryan Gejon on Pexels.com
Ang pag-íral ay tunggalîan, at párang págpaloób sa pambansâng múseo, na másalimuót ang ugnáyan ng síning at ídeolohíya. Hindî makapágbibigáy sa iyó ng kálkuládong karunúngan, gáya sa ísports o písika o polítika, ang Spoliarium ni Juan Luna, bagkús máhihindík sa mga gládyador na kinákaladkád ng mga Rómanong káwal, mápopoót sa mga mánonoód na warì’y taksíl o bantáy-salákay, at madudúrog ang loób sa babáe at matandâng naulilà na pawàng pinipígil ng hikbî at dalámhatì samantálang umáalíngawngáw sa palígid ang nághihiyáwan sa gálak at pánlilibák. Anó ang pakialám mo sa árkitektúra ng kóliseo o sa móda ng pananamít ng mga Rómano? Walâ. Anó sa iyó ang kímikong komposisyón ng óleo at óptikong ilusyón ng mga kúlay at aníno na biníhag ng kámbas na may Éwropeong himaymáy? Walâ. Gayunmán, ang kukurót sa damdámin ay nagpápanatilì ng ugnáyan sa kaaláman hinggíl sa nakáririndí at karimá-rimárim na bakbákan, o sa halagá ng búhay na maiklî ngúnit kapaná-panabík, anumán ang urì at lahì. Ang kakatwâ sa síning, kumbagá, ay ibukás ang iyong matá sa gitnâ ng noó o bátok o pálad, sagápin ang anumáng nabigông maitalâ sa kasaysáyan ng ímperyo pagkaraán ng pagtatágis ng mga éspada at balutì, at damhín ang kung anóng pahiwátig sa réalidad ng mga bilanggông sinawîng pálad na may alusyón sa iyóng daigdíg. Samantála, ang ídeolohíya ay malímit nághahayág ng mga posisyón at dibisyón ng mga urì ng kawaní at opisyál sa ópisina na tumátanáw kay Luna at sa Spoliarium, na ipágpalagáy nang “répresentasyón ng guníguníng relasyón ng mga índibidwál sa kaniláng túnay na kondisyón ng pag-íral” sa loób at labás ng múseo. May sáhod mulâ sa bádyet ng pámahalàan ang mga kawaní at itó ang nagtitiyák sa réproduksiyón ng lakás-paggawâ sa buông múseo at sa relasyón sa réproduksiyón ng lakás-paggawâ sa loób at labás ng múseo. May sáhod ang kalupunán at itó ang nágtitiyák sa pag-andár ng ídeolohíkong áparáto ng éstado, hábang nangángalagà sa dambuhalàng óbra máestra na púwedeng magíng ópyo ng madlâ. Sa Marxistang tradisyón, wikà nga ni Althusser, ang éstado ay tinatanáw na mapanúpil na áparáto. Kailángang manúpil ng éstado úpang makaíral itó, at kailángan nitó ang pagpápalagánap ng ídeolohíya úpang magíng katanggáp-tanggáp sa paningín ng públiko. Ang pagpások mo sa múseo ay párang móro-móro sa pulô, na ang mga ídeolohíkong áparáto ng éstado ang nágtatanghál sa síning ng mga lamánlupà: Kailángan ang tunggalîan úpang patúloy siláng makaíral, at manaíg ang sinásambá niláng Aníto, tawágin man itóng Tagápangúlo.
Alimbúkad: Epic raging poetry in search of humanity. Photo by Una Laurencic on Pexels.com
Maráramdamán mong lumiliít ang iyóng útak hábang tumatagál ka sa láot, at pára kang balíw na makikiníg sa malíkmatáng bahagsúbay. Susukátin mo ng paningín ang mga bituín sa paghahanáp ng pulô ng mga pulô. Ang sandalî ay warìng isáng taón, at pagdáka’y magíging líbong taón. Sisikíp ang iyóng paghingá at ikáw ay masusuká, aakalàing tagaytáy ang sinasákyang mga álon. Pára kang kamélyo sa gitnâ ng láot, o kung hindî’y lúmba-lúmba na ipinukól ng dágat doón sa búkid. Mawawalán ka ng siglá at mawawalán ng pag-ása. Ngúnit hindî maiiyák, ni magagalák sa napipintông kapáhamakán. Mamamanhíd ang buô mong kataúhan, at magíging banyagà ang tákot o ágam-ágam. Isisigáw mo ang ngálan ng íyong músa, at gáya ng kondenádong bagáni ay haharapín nang taás-noó ang berdúgo at palakól. Mapapápikít ka, at sa íyong guníguní’y aáhon warì ang kahímig ni Dîan Masalantâ:
Kasingtandâ ng daigdíg mo ang túbig,
lumalagós sa lupà úpang tuklasín
ang líhim ng matitipunông ugát
bágo akyatín ang rúrok ng mga dukláy.
Nangangárap itó ng hímpapawíd
at may gunitâ ng tag-aráw at buwán;
humihimbíng na napakálamíg na bundók
at gumugúlong na luhà o dalúyong.
Kasingtandâ ng daigdíg mo ang túbig,
bumabángon pára sa palikpík o tukâ,
ináangkín ang mga panahón at kaharìan
ngúnit payák gáya ng páwis at hamóg.
Di-makalí itó kung hindî máglalakbáy,
paíkot-íkot na tíla walâng nararatíng;
magbabanyúhay itóng gamót o láson
at sasakláw sa panagínip mo’t katawán.
Magugulantáng ka sa mga salitâng tinatangáy ng habágat. Hahabúlin mo ang tínig hábang namámaluktót nang nanginginíg, nanginginíg nang nakapikít, ibinúbulóng ang mahál, at kung iyón man ang iyóng wakás ay wakás iyón na nághihintáy ng panibágong pakikípagsápalarán.
Alimbúkad: Epic rumbling poetry Filipinas. Photo by Pelipoer Lara on Pexels.com
Nasusúkat ang lahát, gáya ng pagsúkat sa pambansâng kabuôang kíta at ligáya. Itó ang matútuklasán mo pagsápit sa Pulô ng mga Ngitî. Makikíta mo roón ang ipinagmámagaràng pinakámasayáng nasyón sa buông mundó, alinsúnod sa sárbey at saliksík, na ang báwat táo’y kay-gaán gumaláw, kay-gaán makísalámuhà, sapagkát nása kanilá ang lahát ng mimithîin ng mga dukhâng bansâ. Magbanát ka ng butó’t makáaásang may pagkáin sa hapág. Humingî ka ng túlong sa áhensiya ng gobyérno’t kidlát ang paghahatíd ng sérbisyo, gáya sa pulísya, mekaníko, at bumbéro. Óo, magbabáyad ka ng buwís, ngúnit báwat séntimo na iambág mo’y mágbabalík na líbreng edukasyón, tóleransíya sa mga lahì, likás-káyang pagtátagúyod ng gúbat at dágat, sópistikádong bángko at mérkado, ársenal ng bómba atómika, áyudang pagkáin sa panahón ng pándemya’t tagsalát, donasyón sa ibáng bansâng naghíhikahós, at subók na impráestruktúra, gáya ng kalsáda, ospitál, pabáhay, at palipáran. Sa pagigíng ídeal ng tagpô’y magdudúda ka kung totoó o guníguní lámang ang nakikíta mo. Sa Pulô ng mga Ngitî, ang tiwalà sa kapuwâ’y lumaláwig sa paúlit-úlit na páalála ng gobyérno, sa paúlit-úlit na kawikâan ng matátandâ. Kayâ ang sinúmang makaíwan ng bag sa isáng poók ay maíbabalík iyón sa kaniyá nang walâng lábis, walâng kúlang. Kapág may súnog o lindól o bagyó ay pámbihirà ang bayanihán, at aakalàin mong itó ang sinaúnang Katágalúgan. Dáhil sa ganitóng gawî’y lálong nasísiyahán ang mga mamámayán, áyon sa úlat ng Pándaigdígang Áhensiya hinggíl sa Káligayáhan. Ang Pulô ng mga Ngitî ay pulô ng lugód at alíwan, na bágay sa turísmong pampóskard, kayâ ang mga táo’y humáhabà ang búhay, na párang hindî mamatáy-matáy. Maglakád ka sa mga lansángan, at únang mapápansín mo’y ang lábis na línis ng palígid, na tíla ábandonádong lungsód o náyon. Ang tánging makikíta mo’y ang mga uwák kung hindî man kalapáti na pawâng nangingináin ng mga líbreng bútil doón sa plása, bukód sa isá o dalawáng tagawalís ng mga lagás na dáhon. Hálos otsénta pórsiyénto ng populasyón ay binúbuô ng matatandâ. Láhat silá’y sagót ng segúro at pensiyón sa óras na magretíro, handâng namnamín ang óras sa kani-kaniyáng túmba-túmba o malalambót na káma—nakatitiyák sa masusúgid na tagápangálagàng pángkalusúgan. Siníkap ng góbyernong palakihín pa ang populasyón ng kabatàan, ngúnit dáhil sa nakalípas na patakaráng págpapláno ng pámilya’y ipinágpalíban ng mga táo ang págbubuntís, at hulí na ang lahát nang lumambót ang úten at kumáuntî ang tamód ng mga baráko. Sa Pulô ng mga Ngitî, ang tinátamásang ligáya ng mamamayán nitó ay sukatán ng ibá pang nasyón. Sa lábis na ligáya’y nakángitîng yumayáo ang mga séntenaryo, at káhit ang kaniláng mga bungô’y itinátanghál pa sa múseo úpang kainggitán ng mundó. Ngúnit nang dumatíng sa Pulô ng mga Ngitî ang iyóng músa—na payák ngúnit napakágandá—ang uugód-ugód na populasyón ay nagtaká kung anó ang líhim niyá. Hindî siyá tumatandâ, at sa halíp, lalô siyáng nagíging sariwà hábang lumaláon, gáya ng iyóng mga tulâ. Nabahalà ang mga áwtoridád sa mga usáp-usápan, at silá’y napangiwî, o sabíhin nang nanaghilì, sa banyagàng anyô na hindî maisilíd sa mga salitâ. Kayâ mulâ noón ay ipínasiyá niláng ipatápon nang walâng kaabóg-abóg sa ibáng nasyón ang iyóng minámahál.
Alimbúkad: Epic poetry upheaval staring at you. Photo by Aleks Magnusson on Pexels.com
Batúmbuháy ang sasalúbong sa iyó kapág nakaratíng sa ináakalàng kaligtásan: “Anák ng patíng, saán nagmulâ at díto sinamâng-pálad ipínadpád?” na kung tutugunín mo ay maghuhúnos na antúking sawá kung hindî man ubáning búot, na tátanawín ka bílang húlog ng lángit sa tigáng na apláya. Walâng nakáliligtás sa batóng daigdíg at pusòng bató, at sumásampáy doón ang mga plástik, láyak, at butó. Párang sigbín ang sásagupàin mo bágo makapágpatúloy sa páglalakbáy, samantálang makadaráma kang nag-aásal manananggál, sanhî ng kawalâng pag-ása, hábang tumatagál. Pápatayín mo ang óras úpang mabusóg at mabúhay, at kápag sumiglá’y ipágtataká kung bákit walâng pinilákang bála o mahiwagàng sibát o makapángyaríhang orasyón ang káyang makapágpabuwál sa iyó. Maririníg mo sa malayò ang tínig ng músa mong humihímig sa wikà ni Agyú o wikà ni Aligúyon, ngúnit ang alingawngáw ay warîng nása ibáyong pampáng. Isáng áraw, ibabalibág ng dalúyong ang kalawangíng barkó at sasadsád nang pahilatà sa pasígan. Magigitlâ ka sa óras na mágtalumpatì ang mga grába, magtalumpatì ang bakáwan, magtalumpatì ang mga álon, ngúnit batuhán ang mananaíg sa panánahímik. Namamatáy ang mga bató, at gaáno man kabigát, ay magbabalík bilang molékula, gáya lámang ng naáagnás, nangangáral na tiráno—na pinupúri ng kaniyáng espósang kumikisláp sa suót na térnong hitík sa mamaháling bató.
Alimbúkad: Poetry in search of humanity. Photo by Nacho Juu00e1rez on Pexels.com
BiyaheRoberto T. Añonuevo
Pinakamahirap lakbayin
ang tuwid na daan.
Maniniwala ka sa sabi-sabing
may nakaabang na halimaw
sa kaliwa’t kanang panig,
humahabol ang mga multo,
at ang manatili sa gitna’y
luwalhati at pagpapatiwakal.
Pinakamahirap lakbayin
ang tuwid na daan, anila,
kung paakyat ng bundok
at tikatik ang ulan.
Matarik at mapanganib,
ang lalandasin mo
ay sindulas ng mga ahas
at sinlambot ng mga lumot.
Pinakamahirap lakbayin
ang tuwid na daan.
Matanaw man ang dulo’y
parang tuldok itong naglaho,
o kung hindi’y putol na guhit
at buradong sulat sa karatula.
Naililihim ng baha ang lubak
at usad-pagong ang trapik.
Pinakamahirap lakbayin,
anila, ang tuwid na daan—
walang puwang sa biglang
liko at layaw ng katawan.
Ang humarurot ay paghinto
sa nakagawiang takbo
ng búhay, iiwan mo ang lahat
hanggang maupos sa wakas.
Alimbúkad: Poetry walking the talk. Photo by Pixabay on Pexels.com
Sumisíkat ang mga íbon, tawágin man yaóng kanáway o tarát o balángkawítan, nang língid sa kaniláng kaaláman. Masásalúbong mo sa isáng panahón ang mga bagwís na tumátakíp sa áraw, ang mga bagwís na sumusúyod sa gílid ng lawà o púsod ng latìan, ang mga bagwís na magpápaliwánag sa grávedad, éspasyo, túlin, at magnétikong lárang. Sumisíkat ang mga íbon. Báwat matá, tukâ, balahíbo, at paá’y nagsásalaysáy ng pag-íral at ugát, at gáya ng iyóng músa ay tumátawíd sa mga bundók at dágat, sumusuóng sa líbong pangánib o súkal, ngúnit marúnong umíwas sa súngit ng bagyó at ngitngít ng bulkán, handâng lisánin ang tagsalát at maghanáp ng natitiráng paraíso, pára sa kinábukásan ng sálinlahì. Ang ibá sa kanilá’y párang mga bakwét na hinahárang ng ibáng ibóng mandaragít; ang ibá sa kanilá’y párang réfuhiyádong itinátabóy ng mga bála ng mérsenáryo. Sakalì’t mabítag ng mangangáso, at ikulóng sa háwla, asáhang marúnong din siláng magpátiwakál sa lábis na págdaramdám. At bákit? Hindî silá nakátadhanà úpang panoóring nakákulóng, at hindî pára sa iilán ang kaniláng pagkáilahás. Káwan-káwan siláng tumatákas sa nakápapasòng taglamíg, mághahanáp warì ng sinaúnang púgad, mángingitlóg ang ilán sa ibáng báyan, lilikhâ ng panibágong alamát, mag-áagáhan sa poók na natátandâan ng ínstinto at kutób, magpápalakás ng katawán, hihiyáw na párang lulúsob sa digmâan, hanggáng ipágpatúloy nilá ang paglipád túngo sa támang timplá ng klíma at kaligtásan. Uulít-ulítin nilá ang síklo ng páglalakbáy, pólo sa pólo, manínimbáng o magtítiniklíng sa ékwador, tagláy ang kung ánong mápa at paralúman, mangíngibáng báyan at isasádulâ ang pagbabalík-báyan, sapagkát ang pagpirmí ay kamatáyan gáya ng panahóng isinilíd sa bólang kristál. Angkín nilá ang daigdíg, itúring mang paliít nang paliít ang tínig nilá sa daigdíg. Sumisíkat ang mga íbon, at kung mínsan, sumásampáy sa mga káwad ng koryénte, na párang súgat na binúbuksán sa pisngí ng lambák at nagíging kathâ ni Farid ud-Din Attar. Sumisíkat ang mga íbon, nakátutunóg sa pámbihiràng alunigníg at símoy, humuhúni na tíla makágagamót sa malubhâng sakít ng banyagàng lupàin, ngúnit hindî nilá kailánman mabábatíd na silá’y hináhangàan, o pinaháhalagahán, sa pinakámatáyog na paraán.
Alimbukad: Poetry Filipinas engulfing the world. Photo by Nikita Khandelwal on Pexels.com
Kapág sinuwérte ka, sásagipín ka ng barkó sa gitnâ ng maunós na láot at tátanggapíng pasahéro sa ngálan ng úmanidád, kayâ dápat magíng alísto sa mga termíno ng maríno. Makátatagpô mo roón ang Uwák na párang may-arì ng karagatán at iba pang tubigán; ang Bitóy na dalá-dalá ang kaniyáng impéryo at puntó; ang Alimángo na dirétso at mahigpít sa témpo, gáya sa musíka ni Bach; ang Kuratóng na maárte gáya sa mga dulâ nina Marin at Hanibal; ang Okra na maliksî’t seryóso, gaya ni Ivanchuk, at kumakáyod na tíla iyón ang pangwakás na áhedres. Kapág hindî mo maúnawàan ang mga wikà nilá, mapálad kapág nakatagpô ang sumísigáw na “Amígo, síno ang nagbúgaw sa iyó?” Magugúlat ka dáhil ang totoó’y nagbibirô lámang siyá kung saáng ahensíya ka nanggáling, at kung anóng kabáyo ang dáti mong sinakyán. Bágo ka pa man makásagót ay nakaratíng na ang balità sa Tanò—ang kapitán ng barkó—at pahihíntulútan niyá ang iyóng akómodasyón. Sa sandalî ng ágam-ágam at paninibágo, walâ ka nang pakialám kung humáwak ng estópa at linísin ang kubyérta; o kayâ’y magíng guwardiyá sa píling ng mga baták na makinísta o segúnda opisyál. Hindî mo mapápansín kung matúlog man sa kabína o gumílid sa baráka; kung magíng utusán ng maestro ámo o mayór, at humalíli sa sinúmang pagúlong na warìng palípat-lípat sa babór at estribór; kung magíng tagatáwag ng koryénte sa hatìnggabí, o kayâ’y magíng estíba at angkoráhe. Tátanungín ka ng Kamóte kung saán ka patúngo, at doón mo mababatíd kung nasisirâan ka na ng úlo, gaya ng tuliróng timonél at nalulúnod na submaríno. Kung saán nakaharáp ang prówa ay hindî pára sa iyó, bagkús ang hinaharáp ng pópa. At saánmang pantalán ka mápunta ay lálong magpapásabík sa iyó na hanápin mulî ang ibinúbulóng ng loób, hábang nagpápahinóg sa iyóng sélda o kuwárenténa, at nauuliníg ang pagwawakás ng musíka na hinihímig ng iyóng músa.
Alimbúkad: Poetry in silence. Photo by Jan-Rune Smenes Reite on Pexels.com
Isang tuldók ang lundáy sa láwak ng bugháw; isáng tuldók na untî-untîng nagíging línya ang káwan ng kanáway na sumásayáw palapít. Humáhampás ang mga álon sa dalámpasígan, at tangìng ikáw ang mabíbingí, kayâ walâ akóng pakíalám. Sumásalpók, at malímit humáhagunót ang hángin, na ikáyayaníg mo, ngúnit walâ akóng pakíalám. Paroó’t paríto sa palígid ang mga bapór at yáte, umiíwas sa pangánib na sumadsád sa págang o bahúra, at kung gabí’y akó ang tinátanáw. Kapág lumambóng ang úlop at dágim lálo’t takípsílim, hindî kitá makikíta; at maráhil, hindî mo rin akó makikíta kundî ang ináakálang bituín. Anó kung magsílundág ang mga lúmba-lúmba? Ano kung habúlin ng patíng ang mga dúgong o pengguwín? Anó kung sisingháp-singháp si Íkaro na hindî nápansín ng dumaáng barkó? Kailángang maníwalà ba sa mga kuwénto ng magdaragát na nakáriníg sa pamatbát hinggíl sa siréna, o sa áwit ni Amánsináya? Hahabà ang listáhan ng tánong kapág naríritó ka, at makíkiníg kina Homer at Vyasa. Magbibiláng ka ng mga bagyó at buhawî sa panganórin; magbibiláng ng mga ármada at digmâ na panónoórin. Pagkaraán, titingkád na éskarláta ang batuhán sa mga lulútang-lútang na bangkáy. Susukátin ng mga mánlalakbáy ang layò ko at ang layò nila, tumáog man o kumáti. Makábubúti kung párang adwána itóng kinálalagyán ko na mágkakaltás ng buwís sapagkát nágbubuwís-búhay. Lumúluhà sa halúmigmíg ang áking salamín, at áakalàin mong nalulungkót akó pára sa iyó. Hindî. Pagód lang maráhil ang mga talibà ng liwánag. Higít pa sa unós itóng dumáratíng—ang mga humihíngal na bálangkawítan mulâ sa ibáng bansâ—na warì’y sasakúpin ang mga latìan, at mag-iíwan ng trangkáso sa mga bahayán. Itúring mo akóng paralúman, o ílaw ng sángkataúhan, subálit walâ akóng pakíalám. Hindî akó ang iyóng músa; ang músa mo, gaáno man karikít, ay hindî mapapásaákin kailánman. Walâ siyá ríto. At walâ ákong pakíalám.
Alimbúkad: Poetry breaking barriers. Photo by Michael Judkins on Pexels.com
Nalímot ko na kung paáno tumulâ, at kung ikáw ang áking tulâ, hindî kitá makíta sa áking mga kuwáderno na párang inimbák sa Manunggúl. Malayà mong ísiping naípit akó sa kuwárenténa, émbargo, o digmâ, ngúnit sa pagkakátaóng itó, hindî akó magsísinúngalíng. Walâng lumabás na tínig sa áking lalamúnan; kay bágal ng áking kaliwâng kamáy sumúlat, na ipinágkakánulô akó sa katáhimíkan. Humihigâ akó, pumípikít, at lumíliít dáhil paúlit-úlit kitáng naríriníg: Nahán ka? Kailán ka aalís? Naísip kong magpahángin sa bakúran, na ngayón ay punông-punô ng súkal, na tíla kómbinasyón ng gúbat at namúmuwaláng bodéga. Hindî akó makáhingá. Sumikíp warì ko ang daigdíg na itó, itínatwâ ang aliwálas at liwánag, at ngayón, isá akóng huklúbang nágtatabás ng mga punggók na punòngkáhoy at makákapál na damó at palumpóng, nágwawalís ng mga lagás na dahón, nagsásalansán ng mga putikáng bóte ng wíski at serbésa, naghaháwan ng mga naghambálang na yéro, túbo at bató, nagtátastás ng binúbukbók na lawanít at dos pos dos, nágsasáko ng mga lumàng sapátos at damít na lumà, nágsisigâ ng talaksán ng mga nagsásatsátang diyáryo, magásin, at libró. Íbig kong ipámigáy sa mga batàng basuréro ang lahát sa bakúrang itó: ang umaápaw na basúrahán na búkal ng gunitâ at damdámin, ang mga tropéo, retráto, at sértipíko na kinásisiyáhang ngasabín ng mga ánay at dagâ. Paúmanhín, kung hindî ako makátulâ sa áking tulâ. Sa pásig ng aking haráya, naíiníp, óo, totoóng naíiníp, sa kahíhintáy ang áking ulilàng bangkâ.
Alimbúkad: Poetry solidarity for Palestine. No to war. No to occupation. No to apartheid. Yes to freedom. Yes to poetry. Photo by aplinsky on Pexels.com
Humahángos ang laksâ-laksâng táo na warìng hinahábol ng mga bála at mísil, ni hindî alíntanà kung mawalâ kung saán ang sapátos o tsinélas. Lumulúkob sa kanilá ang úsok, dágim, at alikabók na párang nágbabáwal sa sinúman na lumangháp ng sariwàng símoy. Ngumángawâ ang mga batà, at sumísigáw ang mga luhà ng matátandâ na ni hindî makábigkás ng katagâ. Iníwan nilá at mulî’t mulîng iíwan ang kaní-kaniláng báhay, mágtatagò sa mga líhim na búnker ngúnit tatákas pagdáka úpang humimpíl pánsamántalá sa simbáhan o páaralán o ospitál, gagawíng agáhan ang lagím ng pulbúra o láson at pagsápit ng takípsílim ay magháhapúnan ng dasál o poót lában sa puwérsang nang-aágaw ng pangálan at lupaín, nagkákaít ng pagkilála at pagkáin, nágbuburá ng kasaysáyan o katwíran pára mabúhay. Itó ang matútunghayán mo kapág pinálad na makádaóng sa Pulô ng Tuktók. Doón, ang mga táo ay itínutúring na hindî táo bagkús numéro, itinátalâ sa estadístika ng mga sanggól at bakwét, binibílang na nasawî o sugatán sa loób ng pupugák-pugák na ambúlansíya, malímit sinusúma bílang rebélde o terorísta o kaáway na tinútumbasán ng bilíbid o embárgo, ngúnit hindî kailánman itutúring na kapatíd o kaibígan. Sapagkát sa Pulô ng Tuktók ay nangíngibábaw ang ideolohíya at lahì, at ang mga dî-kapanálig ay nararápat na itabóy sa pamámagítan ng batás o armás o síning o aghám. Iisá ang pananálig na dápat manaíg, wiwikàin ng mga balità at opinyón sa mga páhayagán. Nabibílog ang úlo ng pilîng lahì sa Pulô ng Tuktók, na pára bang iisá lang ang karápat-dápat na magíng anák ng Maykapál, nabibílog gáya ng bólang kristál ng mga demagógong henerál at demonyóng politíko, na kinákampihán namán ng ibá pang máykapángyaríhan mulâ sa ibá’t ibáng kakampíng pulô. Ang nakapágtataká’y hindî maúbos-úbos ang mga bakwét at refúhiyado. Ang sinúmang mautás sa kanilá’y isisílang pagkáraán ng tadhanà bílang bayáni o martír, na mabúbuwísit sa tinamóng abàng kalagáyan at tatanggí na magíng paláboy ng karáhasán hábambúhay. Háharapín niyá ang dambúhalàng tangké at púpukulín ng bató na nakabálot sa tulâ, walâng tákot kung tutúkan man ng ríple o armaláyt, sapagkát álam niyáng paúlit-úlit siyáng mabubúhay hanggá’t may pang-estádong pándarahás na ginágatúngan ng pangáral ng Sagrádong Aklát at sarádong útak. Sa Pulô ng Tuktók, mawáwalâ ang íyong tákot o pangambá umulán man ng mga bála o granáda sa sandalîng hanápin mo at matagpûan ang minámahál mo. Sapagkát makákapíling mo roón ang mga táo na isinílang sa digmâan at yumayáo nang dilát sa digmâan, ang mga táo na gáya mo’y lunggatî ang kapáyapàan. Báwat salínlahì nilá’y may saríling salaysáy hinggíl sa ubusán ng lahì at pataásan ng ihì, na hindî man maísaaklát (dáhil ipinágbabáwal) ay isasálin nang isasálin na párang agímat sa mga bibíg na magsasálin sa ibá pang bibíg úpang mariníg at pakinggán at damhín ng daigdíg. Itúturò sa iyó ng mga táo, tawágin man siláng bakwét o refúhiyado, na ang sakít ng kalingkíngan ay sakít ng katawán at hindî guníguní lamang—na hindî malúlutás sa pagpútol ng matálas na guntíng o sa paghiwà ng sagrádong patalím. Ang pangwakás na digmâan ay nasá Pulô ng Tuktók, at doón, líliwaywáy sa iyóng kamálayán ang wagás, ang rubdób na higít sa saríli at sa músa mong iniírog.
Alimbúkad: No to war. No to occupation. Yes to humanity. Yes to poetry. Yes to poetry solidarity against intolerance, racism, and injustice. Photo by Tobias Bju00f8rkli on Pexels.com
Sapagkát ang áraw ay walâng katiyákan, gáya ng mga mísil na pináuulán ng magkátunggalîng nasyón, likás lámang na manálig bílang suplíng mulâ sa angkán ng mga pithó. Itó ang másaságap mo pagsápit sa Pulô ng Noó. Doón, naitátakdâ ang mga grándeng pláno ng mga negosyánte, halimbawà sa págtatayô ng modérnong pasugálan sa gitnâ ng disyérto o tuktók ng bundók, sa túlong ng mga kabál ng salámangkéro at mapámahìing pungsoyísta. Naidídisényo ang poók panturísta, o iskédyul ng pások ng mga estudyánte’t empleádo, o kayâ’y ang sakláw ng ektá-ektáryang bukirín, bátay sa rékomendasyón ng mga wéder fórkaster na pawàng babaylán sa matemátika at ástronomíya, o kayâ’y sa álmanake ng mga bagyó at tagtuyót. Naipátutupád ang mga makabágong hílig, gáya sa kombínasyón ng bóksing at ahedrés, o pag-áwit hábang tumútuláy sa lúbid, alínsúnod sa sárbey ng artipísyal intelígens. Ngúnit pagsápit sa tradisyón, nápipilì ng mga siyentipíkong maáram ang mga politíkong máluluklók sa gobyérno alinsúnod sa hókus-pókus na resúlta ng pambansâng halálan na pinánghihímasúkan ng Impéryong Hin. At káhit ang mga propéta ng hukbóng sandátahán ay nakapágbibigáy ng paúnang babalâ kung hindî man páyo kung kailán dápat mágkudéta o manákop ng ibáng bansâ. Matíbay ang paniníwalà ng báwat mamámayán na siyá ay mulâ sa pilîng lahì. Marúnong manghulà ang mga batà at matandâ, anumán ang kasarìan, anumán ang estádong panlipúnan. At dáhil kailángang magíng mahúsay bumása ng pálad o mukhâ o ásal o panagínip, ang mga táo sa Pulô ng Noó ay ginawâng lehítimo ang pánghuhulà sa edukasyón, na umáalinsúnod sa úso ngúnit dumúdukál ang kurikulúm sa kalendáryo ni Honorio Lopez at epíko ni Nostradamus. Nanghulà sila nang nanghulà, tumayâ man sa lotto o magpáhinóg sa kalabóso, nagpágalíngan kung síno ang makábabatíd sa hindî pa naisásaaklát, hanggáng tulúyang mabalíw sa hináharáp at yakápin ang pagkabúlag sa pag-íral sa loób ng limáng minúto o labínlimáng segúndo. Hindî nilá maúnawàan ang kaniláng tadhanà, gayóng kiníkilálang may dugô ng mga pithó. Párang diktadór, silá’y umáastáng butangéro kung hamúnin ang sinumáng tumutútol sa kaniláng rehimén, at kapág nasukól o pinukól ng mga tanóng ay kidlát kung mangatwíran na isáng birò o bulaklák ng dilà lámang ang lahát ng winikàng sabláy. Sa Pulô ng Noó, ang kapaláran ay minúskulo ng sálot na kumákawalâ sa laboratóryo ng kábuhungán: walâ ni bakúna o lúnas, at maskí ang iyóng minámahál ay maáarìng mapahámak kung hindî siyá maniníwalà sa ultimóng katotohánan.
Alimbúkad: No to war. No to occupation. Yes to humanity. Yes to poetry. Photo by Alina Vilchenko on Pexels.com
Sa panahón ng kopyadór, báwat isá’y malayàng magíng wíbu ng kamíkaze at yákuza, may dangál ng shōgun at nínja, hábang tagláy ang disiplína ng wábi-sabì at yókozunâ. Iyán ang dápat mong tandâan pagsápit sa Pulô ng Lalamúnan. Matutúto ka roón kung paáno bumása at sumúlat nang pábaligtád sa iyóng nakágisnán, mulâng pakanán hanggáng pákaliwâ, na ang gramatíka at paláugnáyan ay warìng pinághalòng baybáyin at sūdoku, na bagamán sukát na sukát ay may tsúnaming pahiwátig gáya sa hāyku at búnraku. Kailángang matutúhan mo ang wikà ng ótaku, na kabesádo ang sanlíbo’t isáng kuwénto pára sa shónen at shóju, na áraw-áraw hináharáp ang mga yóukáy mulâ sa pándaigdígang domínasyón. Hindî maburá-burá roón ang mga bómba atomíka sa Hiroshima at Nagasaki, sanhî ng mga animé na Little Boy and Fat Man; at ngayón, nágbabantâ ang mga pabríka ng Fukushima na ibalík sa laót ang láson na matagál na nitóng inimbák nang matikmán ng daigdíg. Sa Pulô ng Lalamúnan, ang pagsísinúngalíng at pagbábalátkayô ay malikhâing pagdulóg sa guníguní, na ang mánga-kâ ay lumílikhâ ng mga kontrabándang Godzilla at Voltes V, úpang harapín ang mabábalásik na propagánda ng Impéryong Hin at polítburo ng mga sampan. Isinábatás ng Pulô ng Lalamúnan na hindî na mulî itóng makikídigmâ sa ibáng nasyón, (na pinátunáyan ng mga tratádong nilagdâan,) makaraáng malúpig noóng nakalípas na Digmâang Pándaigdíg; gayunmán hiníhingî ng pagkakátaón na mulîng armasán ang saríli lában sa kanugnóg na mga estádong militár. Sinákop kamákailán ng Imperyong Hin ang Pulô ng Lúsong, binakúran ang káragatán nitó, at lahát ng mangíngisdâng walâng pahintúlot na maglayág o mangisdâ sa natúrang tubigán ay itinúring na piráta’t kriminál na binábanggâ, binábaríl, kinákanyón. Samantalà’y paná-panahóng ginagawâng kuwítis ng Imperyong Han ang mga bágong intérkontinéntal mísil. Hindî malayò sa paningín ng Pulô ng Lalamúnan ang lagím na sinápit ng Pulô ng Lúsong, at kung hindî kikílos ang mga mamámayán nitó sa maláo’t madalî ay daraóng sa mga dalámpasígan nitó ang mga sopístikádong bákemonó—na walâng kapáris na kopyadór ng anumáng prodúkto mulâ sa ibá’t ibáng pánig ng daigdíg. Sapagkát mahúsay na kopyadór ang Imperyong Hin (na pámbihiràng manggáya at manghuwád ng teknólohiyá at ídea mulâng súbmaríno hanggáng satélayt, bukód sa napápalsípiká ang mga antígong porselána, kasulatán, at mápa sa ngálan ng pósmodérnong kolónisasyón), ang Pulô ng Lalamúnan ay inimbénto ang nakájimá úpang hindî masundán ang anumáng kábaguhán na likhâ nitó. Sa nakájimá—na panloób na pulô—ay naróroón ang lahát ng líhim at tuklás ng buông nasyón, nakápahiyás sa mga kodígo at sényas ng dōjinshi, ligtás sa anumáng paníniktík at Wikiliks, at isinápelikúla pa ng tungkông Ozu-Mizoguchi-Kurosawa nang magíng disímuládo pára sa mga kopyadór ng Impéryong Hin. Sa Pulô ng Lalamúnan, ang bónsekí ay simulákro ng mitatê kapág nakádaramá ng pagkabató ang pusò, at nagíng bató ang haráya. Anumáng gayáhin sa nakájimá ay may katumbás na inteléktuwál na héntay, ngunit sa paraáng nakáaalíw na pagpapátiwakál—na walâng máliw na bumalíw sa Impéryong Hin. Sapagkát itinakdâ sa nakájimá na ang pánggagáya at pánghuhuwád, sa ngálan man ng negósyo o politíka o medisína o síning, ay paghábol ng kopyadór sa saríling aníno na tumítakbó sa paíkot-íkot sa laberínto hanggáng magwakas sa akumâ na sumisigaw ng “Shinê! Shinê! Shinê!” Húhuwarín ng kopyadór ang saríli, at mágtataksíl nang paúlit-úlit sa angkíng kákayahán, nang walâng kamálay-málay sa diwà ng obáytorí—na may pangánib ng diyábolíkong repétisyón—kung haharáp ka sa iyóng bíjin na kamukhâ warì si Alodia, para punítin ang matindíng pangúngulilà hábang tiwalág sa saríli’t daigdíg.
Alimbúkad: Poetry Filipinas engaging the world. Photo by Tazrey Redids on Pexels.com
Ang gunitâ ng mga paá ay payák, gáya ng kiná Messi at Maradona, at lumahók man sa kampeonáto ng Grondonísta ay makálulusót lában sa bombéro at kortína, babákunáhan ang tarantádong hugadór rustíko, iíwan ang págong na libéro at háyop na doblé síngko, paíiyakín ang mainíting gágo, tatakbóng humáhagibís hábang pinátatalbóg o pinágugúlong ang bóla, hindî kailánman buwakáw bagkús liríko kung magpása, at sa pamámagítan ng kányo o sombréro o chílena ay magpápamálas ng golazonón pára pasabúgin ang líbong Bombonéra sa hiyáwan at kargáda. Ganiyán ang madaráma mo sa óras na sumápit sa Pulô ng Pusò. Malúlulà ka roón sa dalúyong ng mga táo, malilímot nang pánandalî ang probléma o trabáho, at mábibingí sa nakáririndíng sigáw na “Henyó henyó henyó, ta ta ta ta, goooooooooool!” Hindî mo mawarì kung saán ka lulugár, gayóng hindî namán infiltrádong hungháng, lálagabóg ang mga tibók mo, at atakíhin ka man sa pusò’y nakángitî pang yayakápin ang kamatáyan. Ikákabít mo ang pag-íbig sa poók na itó, makikísimpatyá sa mga tigmák sa luhàng trápo ng mga ámargo, at pára kang idudúyan ng mga táo na lumúlundág sa galák, tátangayín ng indáyog ng punyagî at tagumpáy, warìng malagíhay sa umaápaw na Vino Toro o kayâ’y sinipà ng espirítu ng Férnando, at pápakyawín ang lahát ng chóripan úpang ipámigáy sa lahát ng pagál at gutóm makáraáng humupà ang lábis na kasiyáhan. Sa Pulô ng Pusò, ang minámahál mo’y walâ sa dibdíb ng báwat panatíkong tagásubaybáy, bagkús nása kólgadong íbig maglarô ngúnit minálas na magpakínis ng bangkô. Sapagkát mayroón siyáng mga paá ngúnit nabigông maípakíta ang galíng sa gambéta; mayroón siyáng úlo subálit hindî nasúbok káhit sa isáng pálomíta. Tatahímik siyá gayóng naglálagabláb ang loób; tatandâan ang páng-aasár ng mga hindót at intsa, halímbawà, kung tawágin siyáng kúlyado gayóng guwápong-guwápo. Ngúnit dáhil túnay niyáng isinápusò ang áwit ng mahál mo, magsasánay siyá nang magsasánay, tátanggapín ang katángahán, mag-aáral nang mag-aáral umulán man o umáraw nang mahigtán ang Bielísta, isasádulâ sa guníguní ang mga angguló ng supérklasíko, hanggáng isílang ang kanáng paá na Ronaldinho at ang kaliwàng paá na Ronaldo. Sa Pulô ng Pusò, hindi mapipígil ang dáloy ng dugô—kayâ’t humáyo sa wikà ng músa mong sinúsuyò.
Alimbúkad: Epic raging poetry beyond Filipinas. Photo by Pixabay on Pexels.com
