Pagkaraan ni Balagtas, ni Roberto T. Añonuevo

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pagkaraan ni Balagtas

Tulang tuluyan ni Roberto T. Añonuevo

Gumuguho ang kastilyo nang dahil sa tula, ito ang palagay ng mga lamanlupa nang minsang bumigkas ng pangwakas na talinghaga ang kondenado sa harap ng bibitayan. Nagkakagulo sa buong bayan, lumalaganap na lason ang implasyon, napipitas na talulot ang mga sanggol sanhi ng salot, at naglalabo-labo ang mga palaboy sa natitirang pagkaing sinalakay ng madlang nanloob sa parian. Sa kabilang ibayo’y nakatanghod ang mga banyagang sasakyang pandagat, na ang pagkakahilera’y waring mga selulang lulan ang di-maipaliwanag na sakit. Ang tula ay nagkaroon ng bagwis, humuni ng nakatutulig na himig, pumaimbulog nang humahagunot, at sa kisapmata’y nayanig ang paligid nang paulit-ulit. Lumukob ang nakabubulag na alikabok, at walang ano-ano’y kumidlat at kumulog sa gitna ng tag-araw. Pagdaka’y naglaho ang tula sa loob ng ilang siglo, kasabay ng pagkamatay ng kondenado, at nang magbalik ito sa hinulaang sandali, ang tula ay nasa anyo ng rakistang bilugan ang tinig habang gumigitara nang kaytimyas sa sining, at ang alamis ay lungsod na lumulubog sa di-maireresiklong basurang diwain o kung hindi’y sangganong intelektuwal na hinahagad ng bala at batas ng awtoridad. Bawat tao na makaengkuwentro ang mga salita nito’y napahihiyaw at napasasayaw, waring nakatoma ng ayawaska, umiiyak-at-tumatawa na waring nalilibugan o nababaliw, at kung iyon ang itinuturing na kamalayan, ang kamalayan ay unibersong pumipintig sa loob ng isang paslit na katawan.

Yes to human rights. Yes to humanity.

Mga Pangarap at Patatas, ni Abbas Beydoun

Featured / Roberto Añonuevo / 2 mga puna

Salin ng tula ni Abbas Beydoun ng Lebanon
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Mga Pangarap at Patatas

Abbas Beydoun

Ipinasok nila ang isda sa hurnó at niluto.
Binunot nila ang mga pangarap mula sa lupa.
Dito na ang mga tao ng balón ay nangaglaho,
naglaho rin ang iba pang sinundan ang bakás ng ibon.
Naghukay kami para sa mga panaginip at patatas
at dumaklot ng mga pumupusag na isda.
Kumain kami ng maraming lihim at libong bukál.
Hangga’t gapiin kami ng labis na pagod o pagtanda,
hindi kami mababahala kung maglaho man ang lupain
sa aming paningin.

Stop weaponizing the law. No to illegal arrest. No to illegal detention. No to extrajudicial killing. Upholding human rights is beneficial to all Filipinos!

Alicante, ni Jacques Prévert

Featured / Roberto Añonuevo / 2 mga puna

Salin ng “Alicante,” ni Jacques Prévert ng France
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Alicante

Jacques Prévert

Kahel na nakapatong sa mesa
Ang damit mo’y nasa alpombra
At nakahiga ka sa aking kama
Kaytamis na handog na sumilang
Na kasariwaan ng magdamag
Ang lagablab sa aking búhay

Stop weaponizing the law. No to illegal arrest. No to illegal detention. No to extrajudicial killing. Uphold human rights of all Filipinos, specially the poor and powerless!

Sawën, ni Annie Finch

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng “Samhain,” ni Annie Finch ng USA
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Sawën

Annie Finch

(Célticong Todos los Santos)

Sa panahong dapat umibig ang mga dahon,
Yamang nagpaparaya ito sa kanilang lumiban
Para kumilos sa simoy, tungo sa sahig
Nagmamasid sila habang sila’y nakabitin,
At ayon sa alamat, mayroong kostura
Na tumatahi sa karimlan gaya ng pangalan.

Ngayong lumulukob ang damong yumayao
Sa lupa mula sa langit sa isang huling alon
Na maputla, gaya ng taglagas na namamatay
Upang ibalik ang taglamig, pagdaka’y tagsibol,
Tayo na namamatay ang sarili’y mahihiklat
Pabalik ang isang naiibang uri ng talukbong

Na nakabitin sa atin tulad ng makapal na usok.
Ngayong gabi, nadama ko sa wakas ang yanig.
Ramdam ko ang mga gabing humahaba palayo
Sa libong paraan sa likod ng mga araw
Hanggang maabot nila ang karimlan
Na ang lahat ng sa akin ay kanuno-nunoan.

Iginalaw ko ang aking kamay at nasalat
Ang hipo na kumislot sa akin, at nang palisin
Ko sa aking isip nang lagpas sa iba pa,
Ako ay naging ina ng aking ina.
Sintiyak ng mga hakbang sa naghihintay kong
Sarili, natagpuan ko siya, at naglabas

Ng mga bisig na hatid ang mga tugon sa akin,
Matalik, at wari’y naghihintay ng pabuya.
“Pasanin ako.” Iniwan niya ang bagnos na ito
Sa pamamagitan ng pangangatal ng belo,
At umalis, gaya ng ambar na kinalalagyan niya,
Isang regalo para sa walang hangga niyang titig.

Stop weaponizing the law. No to illegal arrest. No to illegal detention. No to extrajudicial killing. Uphold human rights of all Filipinos!

Bigo akong nangingibang-bayan, ni Abdellatif Laâbi

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng “En vain j’émigre,” ni Abdellatif Laâbi ng Morocco
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Bigo akong nangingibang-bayan

Bigo akong nangingibang-bayan
umiinom ako ng kape sa bawat lungsod
at nilulunok ang nababatong mukha ng weyter
Ang halakhak sa kabilang mga mesa
ay binubulabog ang musika ng gabi
Isang babae ang naglakad sa huling pagkakataon
Bigo akong nangingibang-bayan
at tinitiyak ang sariling alyenasyon
Tanaw ko ang parehong gasuklay na buwan
pagtingala sa kung saang langit
at ang mapaggiit na pananahimik ng mga bituin
Nagsasalita ako sa sari-saring wika at panawagan
ng iba’t ibang hayop kahit pa natutulog
Ang silid kung saan ako nagigising
ay ang parehong silid noong ako’y isinilang
Bigo akong nangingibang-bayan
Umiilap sa akin ang lihim ng mga ibon
gaya ng pagkamagneto ng aking maleta
na kusang nagbubukas nang bigla
sa bawat antas ng mga paglalakbay

Basyo, ni Roberto T. Añonuevo

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Basyo

Roberto T. Añonuevo

Umiinom sila ng kaliwanagan sa tumpak na gabi, at ang kanilang tinutungga’y maaaring itinimpla sa mga ilahas na pulút o kabute o talampunay, ngunit tanggaping simpait  ng apdo ang pagtatagpo, gaya ng mithing ayawaska. “Pumanatag,” ani matanda sa kaniyang panauhin, “at sa pagsasalubong ng ating mga titig, bawat kataga ay pananalig sa banal na layon at paglaya.”

Kung bakit hindi nagkataon ang sandaling ito ay hindi agad mauunawaan ninuman. Maraming imumuwestra ang banyaga, na maaaring palaisipan o kaya’y paglalaro ng ahedres sa gilid ng bangin. Maaaring isinakay siya ng eroplano at pagkaraan ay isinakay ng alon at kabayo, pagdaka’y maglalakad nang ilang kilomentro upang dito itanghal ang kamalayan: dalawang aninong nag-uusap sa isang hapag. Kung ano ang pagkakaiba nila ay ang pagkakahawig din nila: kulay at wika, damit at gamot, lugod at lungkot.

Apat na libong halaman at punongkahoy, at ang itinuturing na maestro ng lahat ang magtuturo sa kanila ng daan, ang landas tungo sa nakaaakit na karimlan. Ipagpalagay itong botika o kusina o piging, at pipiliin nila kung ano ang idadampi, sisinghutin, at iinumin na pawang ituturo sa kanila ng mga kaluluwa ng kagubatan. Hindi ba ito ang halaman ng pagbabanyuhay, Gilgamesh?

Huni, sitsit, aklaha, alunignig, tilaok, kokak, at ngayon ang sipol ng hangin sa ritmo ng kalatong sa kanilang pandinig. Ang kurandero ay babaylan o maaram, at kung siya man ay galing sa Peru o Brazil, ay naririto ang espiritu sa Bukidnon. “Hayaan ang paligid, at paligiran ang sarili,” ani Kurandero, “ng lubos na pagtitiwala sa wala.” Wala o nawawala. Ang kahungkagan bilang karunungan, o kung hindi’y kapuwa sila nagkakamali.

Sapagkat nangangarap sila ng gamot para sa depresyon o altapresyon, sakit sa puso o sakit sa puson, at lisanin itong dalamhati. O yaon ang hinihiling sa kanila ng mga maysakit. Binubuksan nila ang tapón sa botelya ng mga impakto, at bumabaligtad ang sikmura dahil sa itinatwang katotohanan. “Maaaring nagkakamali ka, Ginoo. Mapaghihilom mo ang sarili, kung iibigin.” Subalit uukilkil muli sa kanilang kamalayan ang mga hindi nila inaasahan.  .  .  .

Ang katotohanan ay binatilyong dinampot at binaril ng pulis, dahil sa suspetsang adik o tulak; ang katotohanan ay mga timba na nakapila sa sinisinok na gripo; ang katotohanan ay pamayanang binobomba ng eroplano at binobomba ng bumbero; ang katotohanan ay putok at sitsarong agahan o hapunan; ang katotohanan ay mga bahay na nagliliyab para maging casino at supermarket. At ang katotohanan, na taas-baba ang temperatura, ay krudong nagbabago ang presyo kada linggo.

“Sapagkat ang realidad ay nasa ating limang pandama,” ani Kurandero, “at kung hindi natin maarok ang realidad na nakaikot sa atin, ito ang kabaliwan.” O ito ang sinasabi ng anunsiyante at publisista, at kung minsan ay ginagawang biro ng pangulo. Umuulan ng sibuyas at kamatis ngunit ang mga magsasaka’y nagkakamot ng ulo dahil sa utang. Ipinupuslit ang mga bigas para maging bagong batas, at ipinupuslit ang bato’t buhangin para maging banyagang dalampasigan. Lumalaki ang pamilihan, humahaba ang mga tulay, tumatayog ang mga gusali, at lalong nagugutom sa harap ng kompiyuter o selfon ang publiko.

“Lumalawak ang migrasyon, at lumalakas ang pera-padala,” sabi ng panauhin, “at tanggaping umuunti ang balikbayan gaya sa Ilocandia at ang pinalad na nakauuwi ay nakaposas o kaya’y nasiraan ng bait at sinira ang dangal, kung hindi man nasa metalikong kabaong.” Masuwerte na kung ang nagbabalik ay may medalya at pasalubong na tsokolate, alak, at damit, dagdag niya, habang kipkip ang sanlaksang dunong, pilat, at karanasan mula sa iba’t ibang lansangan. At itatanong ng sumalubong, “Bakit ka naririto?”

Sa hanggahang walang tama o mali, ang pag-iimbot sa pera o asawa ng iba ay bagong pitas na tsiko. Ang paggilit sa leeg ng manok ay resureksiyon ng kirot sa kalooban. Kung ang rikit ng pagkawasak ay nagagawang payak, ang basagan ng mukha ay katumbas ng ulan ng papuri’t salapi; ang pagtoma nang timba-timba ay piging sa pamamaalam; ang pagratrat ng armalayt sa paaralan at simbahan ay papalakpakan sa ngalan ng pananalig o katangahan; at ang paggahasa sa mga bata ay katwiran ng kasarian at hormone na rumaragasa.

¡Qué sombra oscura!

Naggugubat sila upang makainom ng mahiwagang likido. Bubuksan nila ang dimensiyon sa likod ng noo, at ang kanilang ritwal ay tandang na pumupupog, o ulupong na dumidila, o ilog na humahalakhak sa mga hubad na dalagang naliligo. Ang mga anito ba’y pumipitlag na enerhiya at nagbabalik sa kanila bilang alupihang-dagat o paruparo? Naririto ba ang diwata sa elektrisidad ng simoy at mga ugat? Marami pa silang tanong, at ang paghahanap ng tugon ay saray-saray na sinestisya ng panaginip at taimtim na pakikinig sa awit ng Ikaro. Maya-maya’y bigla silang natahimik.

Naririnig nila sa kanilang guniguni ang pagsapit ng Pangulo—na galit na galit— habang kuyom-kuyom ang sangkurot na damo.

Stop weaponizing the law. No to illegal arrest. No to illegal detention. No to extrajudicial killing. Yes to human rights!

“Tumataog, Kumakati,” ni Henry Wadsworth Longfellow

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna
Salin ng “The Tide Rises, The Tide Falls,” ni Henry Wadsworth Longfellow
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Tumatáog, kumakáti

Tumatáog ang tubig, kumakáti ang tubig
Dumidilim ang hapon, humuhuni ang ibon;
Sa pasigan ng dagat na basa’t kinalawang
Nagmadaling núngo sa bayan ang manlalakbay,
. . . . . . . . .Tumatáog ang tubig, kumakáti ang tubig.

Lumalapag sa bubong at dingding ang karimlan.
Ngunit ang dagat sa pusikit ay tumatawag;
Malambot, puti ang kamay ng álong dumating
Na pumawì sa bakas ng paa sa buhangin.
. . . . . . . . .Tumatáog ang tubig, kumakáti ang tubig.

Nikat ang liwayway; mga kabayo sa kural
Ay sumikad at suminghal pagsitsit ng amo;
Nagbalik ang araw, subalit hindi na mulȋng
Babalik ang manlalakbay sa baybay ng mithȋ.
. . . . . . . . .At tumáog ang tubig, at kumáti ang tubig.

Stop weaponizing the law. No to illegal arrest. No to illegal detention. No to extrajudicial killing. Uphold the human rights of ordinary Filipinos! Pass the word.

Ang Paniki, ni Theodore Roethke

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng “The Bat,” ni Theodore Roethke
Salin sa pandaigdigang Filipno ni Roberto T. Añonuevo

Ang Paniki

Ang paniki kapag umaga’y pinsan ng daga,
Sa átiko ng matandang bahay nagkukuta.

Mga daliri niya ay panakip sa ulo.
Mabagal ang pulso niya’t animo’y yumao.

Paikot kung gumuhit ng pigura sa gabi
Sa mga punongkahoy na may sinag sa tabi.

Ngunit kapag siya’y bumangga sa ating iskrin,
Takót tayo sakali’t mabatid ng paningin:

Dahil may kung anong mali o wala sa puwesto,
Kapag ang daga na may pakpak ay mukhang tao.

Stop weaponizing the law. No to illegal arrest. No to illegal detention. No to extrajudicial killing. Uphold human rights at all costs!

Salita ng Taon: War Docs

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

War Docs

Tumanyag ang salitang war docs hindi dahil may Ikatlong Digmaang Pandaigdig, at kinasasangkutan ng China, US, at Filipinas, bagkus sa masigasig na pakikibaka ng presidente na linisin ang bansa mula sa pagkakalulong sa nakababaliw na droga. Tumutukoy ang “war docs” sa tinipil na “war documents” o “drug war documents” mula sa gobyerno na hiniling ng ilang batikang abogado ng FLAG (Free Legal Assistance Group) upang pag-aralan ang mga kasong isinampa sa mga akusadong mamamayang nasangkot sa direkta o di-direktang paraan ng kampanya ng gobyerno upang sugpuin ang paglaganap ng droga sa Filipinas.

Ang mga dokumento ay mga testamento ng karahasan, kung tatanawin sa pananaw ng ilang kritiko; samantalang patunay din ito sa tagumpay ng gobyerno laban sa pagsugpo sa mga sindikato, tulak, at adik na lumalaganap hanggang pinakamababang barangay sa iba’t ibang panig ng kapuluan. Maituturing ding artefakto ang mga dokumento, sapagkat bagaman ang karamihan dito ay inaagiw at natabunan ng alikabok ay karapat-dapat titigan muli sa ngalan ng pagtatanggol sa mga karapatang pantao ng bawat Filipino.

Sa pagsusuri ng naturang mga dokumento ay maaaring mapansin ang tila pagkakahawig-hawig ng naratibo ng pagdakip o pagpatay sa mga hinihinalang tulak o adik, ani Chel Diokno, at ito ang dapat pagtuonan sa mga pagsusuri.

Kung palalawigin ang napansin ni Diokno, at ng mga kapanalig niya sa FLAG, ang salaysay ng mga pulis laban sa mga akusado ay maaaring sipating kaduda-duda, sapagkat hindi lamang ito nagtataglay ng wari’y pro forma na taktika ng naratibo, bagkus wari’y bunga ng pagmamadali na makapagsampa ng reklamo sa hapag ng piskal, at kung may matatagpuang probable cause [posibleng sanhi ng kaso] ay maaaring sampahan ng kaso sa korte ang isang akusado. Ang ganitong obserbasyon ay mapatutunayan kung paghahambingin ang mga naratibo, halimbawa, sa buy-bust operation o sa pagsalakay sa mga tinaguriang drug den.

Ang pag-aaral sa tinutukoy na war docs ay maaaring sipatin kada distrito, halimbawa ay sa Metro Manila na may Eastern Police District at Western Police District. Sa dalawang distritong ito ay maaaring tukuyin ang pagkakahawig-hawig ng kaso, gayong iba’t iba ang mga sitwasyon, oras, pangyayari, at tauhan ang mga sangkot. Maaaring matuklasan, halimbawa, na sa bawat operasyon ng pulis, ay hindi kompleto ang mga dokumento bago isagawa ang pagsalakay at pagdakip laban sa mga akusado. Maaaring matunghayan na kulang-kulang ang mga report, gaya ng Spot Report, After-operation Report, at Follow-up Report, na dapat ginagawa ng imbestigador na isinusumite sa piskal. Maaaring matuklasan din ng mga sumusuyod sa dokumento na pare-pareho ang paraan at naratibo sa buy-bust, lalo sa mga akusadong nahulihan ng maliliit na gramo ng damo o shabu.

Ang problema ay kahit kulang-kulang ang mga report ay naitutuloy pa rin ang kaso sa tulong ng piskal, halimbawa sa mga kaso na warrantless arrest. Kung kulang-kulang ang report ng pulis, sapat na ba ang ganitong sitwasyon para pangatwiranan ang probable cause o ang posibleng sanhi kung bakit dinakip ang isang akusado? Ang totoo’y napakaluwag ng piskal sa panig ng mga pulis, at ito ang dapat lapatan ng batas ng kongreso. Halimbawa, ang surveillance o paniniktik ng pulis ay ipinapalagay agad na may regularidad, at natural lamang umano na paniwalaan ang panig ng pulis na humuli o pumatay sa akusado. Ngunit paano kung ang mismong dokumento ukol sa surveillance ay hindi naberipika nang maigi? Sa ganitong pangyayari, makikita kahit sa surveillance report ang butas at di-pagkakatugma, halimbawa ng mga alyas na ginagamit sa akusado, o ang tunay na pangalan ng akusado—na karaniwang nababatid lamang ng pulis matapos ang interogasyon. Posibleng matuklasan ng FLAG na may mga akusado na dinampot ngunit wala ang kanilang pangalan sa surveillance report.

Ang pagkakahawig-hawig sa mga kaso ay matutunghayan din sa presentasyon ng umano’y nakuhang ebidensiya sa isang akusado. Halimbawa, tatawagin ang isang kagawad ng barangay at ang isang kinatawan Prosecutor’s Office o kaya’y kinatawan ng media, na sabihin nang isang korespondente sa isang pahayagan. Maaaring matuklasan sa pag-iimbestiga na ang dalawa o tatlong ito ay hindi naman naroon sa oras ng operasyon; at ipinakita lamang sa kanila ng pulis ang mga sinasabing ebidensiya laban sa akusado, at pagkaraan ay magpapakuha ng retrato at lalagda na sila bilang mga saksi sa ulat ng imbestigador na siyang magsusumite ng ulat sa piskal. Ang nasabing dokumento ay paniniwalaan agad ng piskal at hukom, at ni hindi kinukuwestiyon kung batid nga ba ng mga saksing ito ang naganap na operasyon.

At ang masaklap, ang ilang reporter ay iba ang salaysay kahit interbiyuhin ang mga akusado. Ang nananaig ay ang naratibo ng pulis, at naisasantabi ang pagkuha ng katotohanan mula sa panig ng akusado. Ang ibang akusado ay sinisiraan agad sa media para hindi na makapiyok. Nakadepende rin ang naratibo ng reporter sa sasabihin ng pulis, at kung ang pulis imbestigador ay hindi pa tapos sa kaniyang ulat na isusumite sa piskal, magkakaroon ng di-pagkakatugma kahit sa naratibo ng mga reporter at sa naratibo ng pulis kung paghahabingin ang press release sa mga diyaryo at Internet, at ang legal na dokumentong nilagdaan ng mga pulis na isinumite sa piskal para sa inquest proceeding ng akusado.

Ang susi sa pagsusuri ng war docs ay maaaring matunghayan sa pagtutuon sa naratibo ng mga imbestigador, na kung minsan ay tinutulungan pa umano ng piskal. Dito maaaring makita ng FLAG ang ratio na pagkakakahawig-hawig ng mga kaso, halimbawa sa buy-bust operation o sa pot session o sa simpleng pagdadala ng mga kasangkapan sa pagdodroga. Ang pagkakahawig ay may kaugnayan sa manerismo o karaniwang gawi at estilo ng pagsulat ng imbestigador. Ang ibang ulat ay waring pinalitan lamang ng pangalan, oras, petsa, at lugar ng pangyayari, at tila de-kahon upang maging madali ang report ng imbestigador.  Kung minsan, ang imbestigador ay kasama umano sa operasyon (na bawal na bawal sa batas), at kahit nakita ito ng piskal o hukom ay isinasantabi. Ito ay dahil ay binibigyan lamang ng 24 oras ang pulis para madala sa piskal ang akusado at agad masampahan ng kaso. Posibleng mapansin pa sa maraming dokumento na ang ilang ulat ay hindi nalagdaan ng pulis bago isumite sa piskal, at ang nakapagtataka’y pinalulusot lamang ito ng piskal para sa kabutihan ng pulis.

Mapapansin din ng FLAG na ang pagdakip sa mga akusado ay karaniwang Biyernes ng hapon o gabi o kaya’y Sabado, at sa maraming pagkakataon ay hindi lahat ng korte ay bukás sa ganoong mga araw, o kaya’y walang pasok ang piskal, at natural na nabibigyan ng sapat na panahon ang pulis upang makagawa ng ulat at makapagsumite nito sa piskal. Ang operasyon ay nakapagtatakang halos magkakahawig, at hindi nabibigyan ng sapat na panahon ang akusado na makahingi ng tulong kahit sa PAO (Public Attorney’s Office), dahil walang pasok ito sa naturang pagkakataon. Upang patunayan ang Biyernes o Sabado ang mga banal na oras ng operasyon, maaaring magtungo sa mga bilangguan sa mga lungsod at tingnan ang bilang na dumarating na akusado kada araw.

Kailangang mapag-aralan din sa war docs ang estado ng mga akusado. Marahil ay 90 porsiyento ng mga dinakip ay karaniwang mamamayang maituturing na nasa ilalim ng guhit ng kahirapan, at natural na ang mga akusadong ito ay umasa lamang sa maibibigay na tulong ng PAO. Ang iba’y napipilitan na lamang umamin sa mas mababang kasalanan (plea bargain), sapagkat wala silang sapat na kakayahang pinansiyal upang lumaban pa sa mga pulis at piskal. Kung ang siyam sa sampung akusado ay magkakapareho ang naratibo ng pagkakadakip kung hindi man pagkakapatay, hindi ba ito dapat pagdudahan ng mga hukom? Ngunit maaaring nangangamba rin ang hukom sa kaniyang posisyon o seguridad, kaya ang pinakamabilis na paraan ay paniwalaan niya ang naratibo ng pulis na isinumite ng piskal at hatulan ang mga akusado.

Hindi ko minemenos ang mga abogado ng PAO, sapagkat marami sa kanila ang matatalino, masisipag, at mapagmalasakit, ngunit sa dami ng kanilang hinahawakang kaso, na ang iba’y kailangang hawakan ang 30-40 kaso kada araw, paanong mapangangalagaan nang lubos ang kapakanan ng mga akusadong dukha? Ang kaso ng mga nasasangkot sa droga ay hindi totoong natatapos agad sa isang buwan; ang kaso ay maaaring tumagal nang ilang buwan, halimbawa, sa presentasyon pa lamang ng mga ebidensiya, bukod pa ang regular na pagpapaliban sa pagdinig, at bago matapos ang pagdinig ay napagsilbihan na ng akusado ang panahong dapat ilagi sa loob ng bilangguan.

Ang imbestigasyon sa war docs ay magbubunyag din sa estado ng prosekusyon at hukuman sa Filipinas. Kahit nakikita ng di-iilang hukom at piskal na magkakahawig ang naratibo ng pulis ay maaaring pumabor pa rin sila laban sa mga akusado sapagkat may pangambang masangkot sila sa narco-list, at ito ay may kaugnayan umano sa order sa nakatataas. Ito ang karaniwang napapansin ng mga akusado, at hindi ito maitatatwa magsagawa man ng malawakang sarbey sa mga bilangguan. Napapansin din ng ilang akusado na ang ilang piskal ay nagiging tagapagtanggol ng pulis, imbes na suriin nito nang mahusay kung karapat-dapat bang sampahan ng kaso ang isang akusado, batay sa naratibo ng pulis.

Ngunit sino ba naman ang mga akusadong adik at tulak para paniwalaan ng hukom? Kahit ang mga akusadong nagsampa ng Mosyon para makakuha ng ROR (Release on Recognizance) na nasa batas ay malimit hindi napagbibigyan ng hukom, at pilit silang pinatatapos ng counseling, kahit ang rekomendasyon ng CADAC ay out-patient counseling o community-based rehabilitation para sa akusado. Totoong prerogatibo ng hukom ang pagbibigay ng ROR, ngunit kung sisipatin sa ibang anggulo, ang pansamantalang pagpapalaya sa mga akusado ay makapagpapaluwag ng bilangguan at malaking katipiran sa panig ng gobyerno dahil mababawasan ang pakakainin nitong mga bilanggo.

Ang imbestigasyon ng war docs ay hindi nagtatapos dito. Sa sampung detenido at nasa ilalim ng BJMP, masuwerte na ang dalawa ay magkaroon ng dalaw, ayon sa ilang tagamasid. Ang walo na hindi sinuwerteng dalawin ng kamag-anak o kaibigan ay nabubulok sa bilangguan, maliban na lamang kung magkukusa ang abogado nila sa PAO na pabilisin ang kanilang paglilitis. Ang ibang akusadong nakalaya ay bumabalik sa bilangguan o binabalikan ng pulis, kaya napipilitan ang mga tao na ito na lumipat ng ibang lugar na matitirhan. Ipinapalagay dito na ang mga akusado ay talamak na adik o tulak, na may katotohanan sa ilang pagkakataon, ngunit ang ganitong sitwasyon ay hindi totoo sa mayorya ng mga detenido. Ang mga pulis, sa wika ng ilang kritiko, ay may quota na dapat matupad sa pagdakip sa mga adik at tulak; at kaya kahit matino ang isang pulis ay napipilitan siyang sumunod sa utos ng kaniyang opisyal.  Gayunman ay walang quota kung ilang drug lord ang dapat mahuli o kung ilang sindikato sa droga ang dapat mabuwag sa isang buwan. Kung may quota ang pulis, ayon sa ilang tagamasid, ang pinakamabilis na paraan ay likumin ang mga adik sa mga dukhang pamayanan, at ipaloob sila sa mga bilangguan.

May narco-list ang pangulo hinggil sa mga politiko, negosyante, pulis, at sundalong sangkot sa droga. Ilang beses pa niya itong binanggit sa kaniyang mga talumpati. Ngunit hangga ngayon ay walang quota kung ilan sa kanila ang dapat mabilanggo sa loob ng isang buwan; at kung ilang Tsino o Koreano o Hapones o Mehikanong sangkot sa sindikato ang dapat tumimbuwang kada linggo. Nang akusahan ng isang Bikoy ang anak ng pangulo na sangkot sa narkotrapikismo ay mabilis itong sinangga ng mga opisyal ng PNP at Malacañang, at nagsabing bunga lamang ito ng propaganda. Ni walang tangkang imbestigahan man lamang kung may bahid ng katotohanan ang akusasyon. Nang sabihin ng dating opisyal ng pulisya na ang mga Tsinong kasama ng pangulo ay sangkot sa droga ay mabilis din itong pinabulaanan ng Palasyo at ni walang imbestigasyon. Samantala, kumakapal araw-araw ang listahan ng mga bilanggong inakusahang adik at tulak, ngunit ang tunay na ugat na dapat bunutin sa digmaan laban sa droga ay hindi nalulutas.

Ang pagsusuri sa war docs ay hindi lamang tungkulin ng mga abogado ng FLAG. Tungkulin ito ng bawat Filipino, sa ngalan ng demokrasya, sapagkat ang pagtatanggol ng karapatang pantao ay pagtatanggol din sa kapakanan ng buong Filipinas.

Yes to human rights. Yes to humanity.

Ang Tulay, ni Leopold Staff

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng “Most,” ni Leopold Staff ng Poland.
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo.

Ang Tulay

Leopold Staff

Hindi ako noon naniwala,
Habang nakatindig sa pampang ng ilog
Na napakalapad at rumaragasa ang agos,
Na matatawid ko ang mahabang taytay
Na nilala sa maninipis, maseselang baging
At ibinuhol sa mga uway.
Maingat akong naglakad gaya ng paruparo
At simbigat ng elepante,
Tiyak ang hakbang ko gaya ng mananayaw,
At humapay-hapay gaya ng isang bulag.
Hindi ako makapaniwalang matatawid ko
Ang tulay, at ngayong nakatayo na ako
Sa kabilang pampang,
Hindi ako naniniwalang nakatawid nga ako.

Stop weaponizing the law. Stop weaponizing history. No to illegal arrest. No to illegal detention. No to extrajudicial killing. End impunity for crimes against humanity! Pass the word.

Awit at Sayaw, ni Usman Awang

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna
Salin ng “Lagu dan Tari,” ni Usman Awang ng Malaysia
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Awit at Sayaw

Usman Awang

Kahapon ay nasaksihan ko ang isang sayaw:
Malalaking súsong umaalog, nang-aakit,
Ilahas na pagnanasa at matang maaalab,
Lagabog ng musika’y pataas nang pataas.

Nanlaki ang mga mata ng madla, at namuti
ang bawat tamaan ng rumaragasang libog.

Lahat ay hubad, lahat ay labis na pag-iimbot
na kumakain ng lamán, at ibig makahipo.

Ito ang awit, ito ang sayaw sa mahabang gabi,
Paulit-ulit sa mga araw ng búang na digma;
Búkas, lahat ng puso’t akda’y pulos papuri:
Ito, anila, ang “sining” mula sa tunay na “alagad!”

Stop weaponizing the law. No to illegal arrest. No to illegal detention. No to extrajudicial killing. Uphold human right at all costs! Stand up to climate of fear! Where are you, oh my people?

Kamatayan sa Tatlong Tinig, ni Edith L. Tiempo

Featured / Roberto Añonuevo / 2 mga puna

Salin ng “Death in Three Voices,” ni Edith L. Tiempo
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Kamatayan sa Tatlong Tinig

Binabaklas natin ang huklubang baláy.
Ang yumaong matatanda ng angkan
Ay dumadagundong sa mga tinig
Na lalong pinaaalab ng pagkakawalay.

Ngunit higit na nagpalalayô
Ang mga hiyaw ng talaksan at hubog,
Ang mga tinig ng mga dingding, ng sahig,
Ang lumang bahay na pinaaalunignig
Ang mga hininga pabalik sa sarili.

Hinubdan natin ito nang lubos
Ng andamyo at balangkas,
Nananatili ang mga tunog
Na nakatali sa kanilang ayós na bilibid,
Para habambuhay na pigain sa plano
Na maging tunay na walang tirahan.

Stop weaponizing the law. Stop weaponizing history. No to illegal arrest. No to illegal detention. No to extrajudicial killing. Yes to human rights. Yes to humanity. Yes to poetry! Pass the word. Make a difference in this world.

Album ng Pamilya, ni Najwan Darwish

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng tulang tuluyan mula sa wikang Arabe ni Najwan Darwish.
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo, batay sa bersiyong Ingles ni Kareem James Abu-Zeid.

Album ng Pamilya

Pinigil niya ako nang magkita kami sa piging at winika, “Mabuti pang bitayin ako kasama si Omar al-Mukhtar kaysa makihalubilo sa mga espiya na nagsasalita sa ngalan namin.

Pinigil niya ako at nagtanong sa pangalan ng kapitbahay kong tindero noong ako’y bata pa. Pagkaraan ay binunot niya ang isang munting album mula sa bulsa ng kaniyang abrigo at ipinakita ang mga larawan ng mga batang takot na takot, saka sinabing iyon ay pag-aari ko lahat.

Winika niyang nagbalik dapat ako ilang taon na ang nakalilipas, at ang aking kabiyak (na tinawag niyang anak) ay matapang na pinalaki ang mga bata noong ako’y nawawala.

(Sinabi rin niyang siya ang kapitbahay na tindero, at isa sa mga takot na takot na bata ang humahaliling magtinda habang nagsisiyesta siya.)

Hiyang-hiya akong itanong sa kaniya ang mga pangalan ng aking mga anak. Hiyang-hiya din akong itanong ang pangalan ng kanilang ina. Kumilos lamang ako na parang umalis ng bahay nang umagang iyon.

Bumuntong-hininga siya at tumitig sa malayo, gaya ng aktor sa dulang pantelebisyon, at sinabi sa akin na huwag ibunyag sa sinuman kung anuman ang naganap habang magkapiling kami, o kaya’y na siya ang pasimuno ng piging na ito—pinili niyang gumanap sa papel ng isang kapitbahay na tindero.

“Pipiliin kong mabitay kasáma si Omar al-Mukhtar kaysa manatili rito,” sambit niya nang sumusungaw ang mga luha sa kaniyang paningin. Bigla siyang humangos palabas ng pinto at iniwan ako sa piging.

Habang nag-iisa, binuklat ko ang kaniyang album, at tinitigan ang mga mukha ng aking mga anak.

Stop weaponizing the law. Stop weaponizing history. No to illegal arrest. No to illegal detention. No to extrajudicial killing. Uphold human rights, specially of the poor and powerless! Where are you, o my people?

Ang Arboleda, ni Octavio Paz

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ang Arboleda

Salin ng “La Arboleda” ni Octavio Paz ng Mexico.
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Dambuhala at solido
…………….. . . . . . . . ……..ngunit umuugoy,
ginugulpi ng hangin
……………. . . . . . .  ……….ngunit nakakadena,
humihikbi ng milyong dahon
na humahampas sa aking bintana.
 . . . . . . . . . . Aklasan ng mga punongkahoy,
sulak ng malamlam, berdeng tunog.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. Ang arboleda,
na biglang nanahimik,
. . . . . . . . . . . ay sapot ng mga pakô at sanga.
Ngunit may maaalab na párang,
. . . . . . . . . . . . . . . . .at ang mahulog sa lambat
nito—balisa,
. . . . . . . . . . . . . . .  .humihingal—
ay marahas at marikit,
isang hayop na maliksi’t mabangis,
ang lawas ng liwanag sa mga dahon:
 . .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  .ang araw.

Sa kaliwa, sa tuktok ng pader,
. . . . . . . . .. .matimbang ang diwa kaysa kulay,
tila langit at hitik sa mga ulap,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . tisang asul na sanaw,
pinaliligiran ng tipak, gumuguhong bato,
. . . . . . . . . . . . . . . dumadausdos ang buhangin
sa embudo ng arboleda.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  .Sa gitnang rehiyon,
ang malalapot na patak ng tinta
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  .ay bumatik
sa papel na pinasisiklab ng kanluran;
itim halos ang naroroon,
. . . . . . . . . . . . . . . . .  .sa dulong timog-silangan,
na ang panginorin ay humahagulgol.
Ang lilim ay naging tanso,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . sakâ kuminang.
. . . . . . . . . . . . . . . Tatlong uwak
ang naglagos sa lagablab at lumitaw muli,
. . . . . . . .  .wala ni sugat,
sa hungkag na sona: hindi sinag o lilim.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  .Ang mga ulap
ay unti-unting nalulusaw.

Sinindihan ang mga ilaw sa bahay.
Natipon sa bintana ang himpapawid.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . .Ang patyo,
na ikinulong sa apat na dingding,
. . . . .. . . . . . . .  . . . . ..ay naging liblib na liblib.
Ito ang kaganapan ng realidad nito.
. . . . . . . . . . . . . . . .At ngayon, ang basurahan,
ang pasông wala ni halaman,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . .sa bulag na semento
ay walang ibang taglay kundi anino.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pumipinid ang espasyo
nang kusa.
. . .Marahang naninindak ang mga pangalan.

Stop weaponizing the law. No to illegal arrest. No to illegal detention. No to extrajudicial killing. Uphold human rights at all costs! Stand up against the climate of fear.

Ang mga Ikon, ni James K. Baxter

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna
Salin ng “The Ikons,” ni James K. Baxter ng New Zealand
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Ang mga Ikon

Matigas, mabigat, mabagal, madilim
O yaon ang nabatid ko, ang mga kamay ni Te Whaea

Na tinuturuan akong yumao. Sasapit pagkaraan ang gaan
Kapag ang puso’y nilusaw ang di-makatarungang pag-asa

Para sa natatanging trato. Ngayon, bitbit ko ang balde
Sa binakurang bukirin ng mga musmos na damo,

Na maselan gaya ng malalapad na dahon ng pakô,
at naghahanap ng mga kabute. Sandosena ang nakita ko,

mumunti ang karamihan at kinain ng mga uod ang iba,
Ngunit isasahog ko pa rin sa sopas. Napakatagal na

Mula nang bumagsak ang mga dakilang ikon,
Diyos, Maria, bahay, sex, panulaan,

Alinman ang ginagamit ng ibang tao bilang tulay,
Para tawirin ang ilog na iisa ang pampang,

Kahit ang ngalan mo’y paraan ng pagsasabing—
‘Ang puwang sa loob ng abrigo’— ang dilim na tinawag

Kong diyos, ang dilim na tinatawag kong Te Whaea,
Paanong isasalin ang bughaw, payapang langit ng gabi

Na nilalagusan ng eroplano, gaya ng putakti o baldeng
Tangan, tungo sa kung saan? Naghanap ako ng kabute

Sa mga parang, at bumigwas ang kamao ng pananabik
Sa aking puso, hanggang walang maaninag sa dilim.

Stop weaponizing the law. No to illegal arrest. No to illegal detention. Uphold human rights at all costs! The train of change is coming.

Pagkaraan ng mga Alpabeto, ni W. S. Merwin

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng “After the Alphabets,” ni W.S. Merwin
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Pagkaraan ng mga Alpabeto

Sinisikap kong destrungkahin ang wika ng mga insekto
sila ang mga dila ng hinaharap
ang kanilang bokabularyo’y naglalarawan ng mga gusali
bilang pagkain
makapagtuturo sila ng itim na sanaw at mga ugat ng punò,
makapagsasaad sila ng anumang hindi nila alam
at ng alam nila kahit nasa malayo
at ng hindi batid ninuman
may mga termino sila sa pagkatha ng musika
sa pamamagitan ng mga binti
makapagsasalaysay sila ng pagbabanyuhay sa pagtulog
gaya ng kamatayan
makaaawit sila sa pagkampay ng mga pakpak
ang mga tagapagsalita ang kahulugan nito sa gramatikang
walang mga panganorin
ganap silang matatas at mahusay magpaliwanag
hindi sila mahalaga sila ang lahat-lahat

Stop weaponizing the law. No to illegal arrest. No to illegal detention. Uphold human rights at all costs!

Paglisan, ni Maria do Carmo Abecassis

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna
Salin ng “Parti,” ni Maria do Carmo Abecassis ng Mozambique
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Paglisan

Maria do Carmo Abecassis

Nakasakay sa tren na tinaguriang lunggatȋ
ang kabulgaran ng panahon nang napakatagal.
Ginugol ko ang madilim na realidad ng búhay
para makabili ng tiket na may biyaheng paalis
at nang makamit ang pangarap
(at nagbayad pa sa tagadala ng kargamento).
Inilibre niya ako dahil sa kaniyang pasaporte.
Nang umalis ako’y natagpuan ko ang sarili
sa tabi ng bintana at mag-isang nagbubulay:
Inihahatid ako ng tren sa aking libingan
at nagwawagayway ako ng panyo
at nilalagpasan ang bawat bulgar na tao
na nakikita kong higit na piniling manatili
sa panahong napakakaraniwan
mula nang araw nang ako’y lumisan.
Kung sakali’t ako man ay mapalugmok
sa kung saang banyagang pook
upang pagdaka’y uminom ng pag-asa
upang kalimutan itong pakikibaka,
(umiinom ako sa kawnter nang nakatayo)
lagi akong nagbabayad sa alinmang inumin
nang may taglay na panghihinayang
at nakamamatay na pagkapagod
ng mga kumakayod na karaniwang tao
na nagtitimpla ng barakong kape sa tasa.
Tuwing binabago ko ang tanawin sa labas
(ang pagmulat ng liwayway o pagsilang ng talà)
nakakaligtaan ko at ni hindi napapansin
ang bawat mukhang nagdaraan
nang wala akong kamalay-malay
dahil sa pagkauhaw na malagok lahat
ang pag-asa, alak, at araw na lilimutin
sa kung saang bahagi
na hihinto ang biyahe ng tren.
At ang pakikibaka ay pipintig muli
ng medyokridad
mula sa pook na aking iniwan.
Malimit kong nakikita ang sarili
sa tren na tinatawag na pag-asa,
kumakaway nang may paggunita
sa bawat bulgar na tao
na aking nakikitang nakahiga sa tabi
ng bintana,
at bantulot na nagmamasid
sa bawat tren na lumalampas.  .  .  .

Train of change is coming. Stop illegal arrest. No to illegal detention. No to extrajudicial killing. Uphold human rights at all costs!

Ang mga Tuta, ni Roberto T. Añonuevo

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ang mga Tuta

Roberto T. Añonuevo

Walong tuta ang nananaginip ng mga utong,
ito ang haka mo, at ang gatas ay napakalayong
pantalan na dapat tawirin — sa kisapmata.

Umihip ang simoy, at mula sa alimbukay
ng alikabok ay tumatakbong naghahanap
ang isang aso,
na sa iyong tanaw ay naging tao,
at ito ang paraiso sa mga supling ng lupa,
o kung hindi’y bunganga ng impiyerno.

Umiiyak ang mga tuta, at umiiyak
ang lupa na yumayanig wari dahil sa awa.
Mga bulag silang nilalang na gumagapang.

Tumalikod ka ngunit naririnig mo ang tahol
ng paghangos at pagkalinga.
Ang tahol ay paos, at tumatagos sa balát.
Maya-maya’y umalulong ang karo ng dyip.
Lumakad ang nagdadalamhating mga gulong,
at sa bodega ng iyong gastadong guniguni
ay pumaloob ang mga nagugutom na hayop.

Kinusot mo ang iyong paningin.
At nang buksan mo ang kalooban sa tagpo,
ang mga tuta’y iba-iba ang kulay sa malay.

Parang tao, wika mo, na alipin ng burukrata
o pangulo, at naghahanap ng pangako ng gatas
at pulut upang makaraos sa gutom at pangamba.
Ngunit ang gayong kuro-kuro ay kalabisan
sapagkat walang pakialam ang mga hayop
sa pagtitindig ng burukrasya at politika,
at hinding-hindi sasawsaw sa agawan ng poder.

Kinusot mo muli ang iyong paningin.
Gumapang ang walong tuta sa walong daan
tungo sa sariling kaligtasan, at higit kang nalito.

Ang walong tuta, sa pakiwari mo, ay kapatid
mong iniwan sa kangkungan isang gabi,
habang gutom na gutom ang kalan,
at kumikislap ang patalim sa paminggalan.
Nauulinig mo ang sumisiyap-siyap na motor.
Naghahalakhakan ang mga lasenggo,
at ang hapag ay nabuburyong sa liwanag
mula sa mga berso ng makatang San Miguel.

Stop weaponizing the law. No to illegal arrest. No to illegal detention. No to kidnapping. Uphold the human rights of all Filipinos, specially the poor and powerless!

Dito sa Tagsibol na Ito, ni Dylan Thomas

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng “Here in this Spring,” ni Dylan Thomas
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Dito sa Tagsibol na Ito

Dylan Thomas

Dito sa tagsibol na ito, lumulutang ang mga talà sa kawalan;
Dito sa ornamental na taglamig na ito
Ay bumubuhos ang lastag na panahon;
Inililibing ng tag-araw na ito ang ibon ng tagsibol.

Napipilì ang mga simbolo mula sa mga taon
Ng mabagal na inog ng mga baybay ng apat na panahon,
Sa taglagas ay nagtuturo ng tatluhang siklab ng apoy
At mga nota ng apat na ibon.

Nababatid ko ang tag-araw mula sa mga punongkahoy,
At inilalahad ng mga bulate, kung maaari, ang sasapit
Na mga bagyo ng taglamig, o ang paglilibing ng araw;
Dapat natutuhan ko ang tagsibol mula sa mga huni,
At mapiga ang mga aral ng linta ukol sa pagkawasak.

Higit na mahusay sa relo ang uod sa pagtukoy ng tag-araw,
At ang linta’y pumipintig na kalendaryo ng mga araw;
Ano ang pahiwatig sa akin ng eternal na kulisap
Kung sabihin nitong marahang naaagnas ang daigdig?

Stop weaponizing the law. No to illegal arrest. No to illegal detention. No to extrajudicial killing. Uphold the human rights of all Filipinos, specially the poor and powerless!

Ang Saglit, ni Jorge Luis Borges

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng “El Instante,” ni Jorge Luis Borges
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Ang Saglit

Saan patúngo ang mga siglo, na ang pangarap
ng mga espada ang pinangarap ng mga Tartar,
na pinaglatagan ng mga moog na matitibay
na may punongkahoy ni Adan at ibang tuód?

Nag-iisa ang kasalukuyan. Ang gunita’y
nagtitindig ng panghalili sa panahon at linlang.
Ito ang karaniwang gawa ng oras. Ang taon
ay hindi nalalayô sa banidosong kasaysayan.

Sa pagitan ng madaling-araw at gabi’y bangin
ng mga hinagpis, ng mga liwanag, ng kalinga;
ang mukhang tumititig sa mga pagod na mukha

na sumasalamin sa gabi ay hindi magkapareho.
Ang panandaliang ngayon ay marupok at eternal;
hindi makahihintay ang ibang Langit o Impiyerno.

Stop weaponizing the law. No to illegal arrest. No to illegal detention. No to kidnapping. Uphold the human rights of all Filipinos, specially the poor and powerless!

Lakad, ni Roberto T. Añonuevo

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Lákad

Tula ni Roberto T. Añonuevo

Kapana-panabik ang paglalakbay
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .  .  . .kung hindi natin alam ang patutunguhan.
Hindi ba nakababató kung sakali’t nakahuhula tayo
sa resulta ng ating paghahanap?
 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Parang nanood tayo nang paulit-ulit
sa pelikulang ibig nating iyakán o ibig nitong tayo’y pagtawanan.

Kaya sumáma ako sa iyo.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .At waring ikaw ay nabaliw.

Hindi ka natatakot maligaw,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  .lalo’t nakasakay ka sa aking katawan.

Magsuot man ako ng maskara,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . nakikilala mo ako
sa salát. . . . . . . . . . . . . . .  at tunog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . at simoy.

Kaysarap maligaw, kung ikaw ang aking kapalaran.

Ikaw ang nagpaunawa sa akin
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ng pakikipagsapalaran,
kahit nasa loob ng banyagang silid o napakalupit na bilibid.

Itatanggi mong isa kang makata,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  .ngunit hinahaplos mo ako sa hiwaga:
kung ako ang alak, tutunggain mo ako
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .nang maglaho ang aking pagkaalak
at maging ako ikaw. At malalasing ka,
at lilipad, hanggang malimot mo ang sarili at maging espiritung
nakalalasing,
 . . . . . . . . . . . . . . . . na gaya ko.

Para kang paslit na walang pakialam
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . . . . . . . . . . . . . . marumihan man ang damit,
makita lang ang langit.

Napápatáwa ka na lámang, kapag sumadsad
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . ang ating barko sa kung saang baybay.

Bakit kokontrolin ang daigdig?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Para sabihing nasa ating palad ang tadhana?

Isang butil tayo sa walang katiyakang kalawakan,
wika ng iyong larawan, at maaaring lumalampas sa hanggahan
ng tama at mali,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . sa kulay at pananalig,
. . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .  . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . .sa wika at saklaw.
O iyan ay guniguni lámang o kaya’y narinig o nabása
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . . .sa kung saang pantalan.

Sapagkat ako’y iyong iniibig
at iniibig ko’y ikaw—na totoong higit sa katwiran
kung bakit hangga ngayon
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  .ay kapiling ka
sa paglalakbay
. . . . . . . . . . . . . . . . .na waring palaisipan
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .at nagkataong walang katapusan. . . .

Stop weaponizing the law. No to illegal arrest. No to illegal detention. Uphold human rights of all Filipinos, specially the poor and powerless.

Sabong, ni Hieu Minh Nguyen

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna
salin ng “Cockfight,” ni Hieu Minh Nguyen
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Sábong

Nakatagpo ko minsan ang aking kuya
sa isang munting nayon sa Vietnam
at nang magkita kami
ay sinunggaban ang aking munting bisig
at kinaladkad ako doon sa kahuyan
sa likod ng kaniyang bahay
na ang pangkat ng mga lalaki
na may itsura ng aming tatay
ay nangakapaikot sa tupada, sumisigaw
habang ang dalawang tandang
na ang mga tuka’y may bagsik ng kawil
na nakateyp doon, ay tinuka
at pinupog ang bawat isa hanggang
mawakwak ang lamanloob,
sakâ palitan ng dalawang malilinis
na manok, na ang isa’y sa kapatid ko.
Ang isa pang manok na pag-aari ng mamà,
na ibinulong sa akin, ay bingi
ngunit mabagsik. Binanggit niya sa akin
na tumatawag nang long distans mula Amerika,
kada linggo, ang aming tatay sa kaniya.
Hindi ko lubos maisip kung paano nila
nakikilala ang mga tandang sa isa’t isa
yamang nabahiran ng dugo ang mga pakpak
na sintingkad ng borgonya.
Sinabi ko sa kaniya kung paanong si tatay,
na naninirahan nang tatlong milya ang layo sa amin,
ay umiiwas ng tingin kapag nasa mga palengke.
Alam kong ito ang nagpapasaya sa kaniya.
Gayunman, hindi siya nakihiyaw,
nang maghiyawan ang madla, nang bumagsak
ang isang tandang sa lupa nang laslas ang leeg.
Alam kong siya ang nanalo
dahil sa paraan niya ng pagkukubli ng ngiti,
kung paano niya kinubra ang panalo
sa mabalasik na kamay ng isang sabungero.
Natutuhan ko kung paano maging kapatid
sa panonood ng mga tandang
at kung paanong sa umpisa’y panatag
ang simoy, hanggang ipakilala sila sa isa’t isa
at batid na nila ang magaganap:
Isa lámang ang dapat na manaig, at matitirá.

Stop weaponizing the law. No to illegal arrest. No to illegal detention. No to extrajudicial killing. Uphold human rights at all costs.

Magsasalita ako hinggil sa pag-asa, ni César Vallejo

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Magsasalita ako hinggil sa pag-asa

Salin ng “Voy a hablar de la esperanza,” ni César Vallejo
Salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo

. . . . . . . . . .Hindi ako nagdurusa sa hapding ito bilang César Vallejo. Hindi ako nasasaktan bilang artista, bilang tao, o bilang karaniwang nilalang. Hindi ako nagdurusa sa kirot na ito bilang Katoliko o Muslim o ateista. Sadyang may hapdi sa akin ngayon. Kahit hindi ako si César Vallejo, pagdurusahan ko pa rin ito. Hindi man ako artista’y pagdurusuhan ko pa rin ito. Hindi man ako tao o nilalang ay pagdurusahan ko pa rin ito. Hindi man ako Katoliko o Muslim o ateista, pagdurusuhan ko pa rin ito. Nararanasan ko ngayon ang sakít mula sa kailaliman. Ngayon ay sadyang tumatagos sa akin ang hapdi.

. . . . . . . . . .Nasasaktan ako ngayon nang walang paliwanag. Napakalalim ng aking sakít, na wala itong sanhi o hindi nawawalan ng sanhi sa sandaling ito. Ano ang ugat nito? Nasaan ang bagay na napakahalaga, na maaaring magwakas ang sanhi nito? Ang sanhi nito ay wala; at walang makapipigil sa magiging sanhi nito. Dahil bakit lumitaw ang hapding ito, nang dahil sa sarili? Ang hapdi ko’y nagmumula sa habagat, o amihan, gaya ng mga bugok na itlog na iniluluwal sa simoy ng ilang kakatwang ibon. Kung patay ang aking mapapangasawa, ang hapdi ay katumbas niyon. Kung laslasin nila ang aking leeg, ang kirot ay pareho lámang. Kung ang búhay, samakatwid, ay naiiba, ang sakít ay sadyang magkapareho. Ngayon ay nagdurusa ako nang higit na mataas. Ngayon ay sadyang nadarama ko ang sakít.

. . . . . . . . . .Sinisipat ko ang hapdi ng nagugutom na tao, at nabatid ko na ang kaniyang gutom ay higit sa aking pagdurusa, na kung ako’y mag-aayuno hanggang mamatay, kahit paano’y may susupling na dahon ng damo mula sa aking libingan. Katulad din sa gaya ng mangingibig! Nakabubúhay ang kaniyang dugo, na taliwas sa aking walang ugat at walang silbi!

. . . . . . . . . .Naniniwala ako na magpahangga ngayon, ang lahat ng bagay sa uniberso ay hindi makaiiwas na maging mga magulang o anak. Ngunit masdan ang aking hapdi ngayon na hindi magulang o anak. Wala itong likod upang kumulimlim, o wala itong sapat na dibdib para lumiwayway, at kung ilalagak sa madilim na silid, hindi ito makapagbibigay ng liwanag, at kung ilalagay naman sa maliwanag na silid, ni hindi ito makapagbibigay ng anino. Ngayon ay nagdurusa ako anuman ang mangyari. Sadyang tagos ngayon sa aking loob ang sakít.

Stop illegal arrest. No to illegal detention. No to kidnapping.

Apokripa ng Ibong Adarna, ni Roberto T. Añonuevo

Featured / Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Apokripa ng Ibong Adarna

Roberto T. Añonuevo

Ang pagbihag ba sa Ibong Adarna ay “kawangki ng anumang dakilang saloobin sa pagsulat, lalo na yaong may layuning maging makabuluhan sa lipunan at panahon”? Oo ang sagot kung paniniwalaan ang Peregrinasyon at iba pang Tula (1970), o ang Balagtasismo vs. Modernismo (1984; 2016) ng butihing Pambansang Alagad ng Sining sa Panitikan, at uuriin ang Ibong Adarna sa isang limitadong bahagi ng salaysay nito. Ngunit dapat ding itanong kung ang “pagbihag” ba ay kaugnay ng pagpapaamò, na sa kalauna’y magiging katumbas ng pagkakabilanggo ng ilahás na ibon para sa pansariling kapakinabangan ng manunulat na kailangang gamutin ang malubhang sakit ng pagkatigang ng imahinasyon. Makalipas mabihag ang ibon ay ano ang kasunod? Hindi ba magkakaroon ng suliranin o balakid kung ang Ibong Adarna ay sisipatin sa kabuoang katangian nito, at kakasangkapanin sa pagbubuo ng mito para sa mga Filipino, lalo sa mga makatang Filipino o manunulat?

Taglay ng Ibong Adarna ang mahiwagang gamot sa malulubhang sakit na dadapò sa tao, ayon sa alamat, maging siya man ay hari o pulubi.  At ang lunas na ito ay magmumula sa isang awit na makapagpapaginhawa sa katawan, kaisipan, at kamalayan ng tao. Ang awit ay masisipat na tumatawid sa dalawang dimensiyon: una, ang pisikal; at ikalawa, ang metapisikal. Mapahahalagahan ang nakagagaling na awit kung ito ay naririnig ng marami, imbes ng isa o dalawang tao lámang, at kung gayon ang pagpapagaling ng sakít ay masisipat na hindi lámang para sa isang maysakit, bagkus kahit sa lahat ng matatalik na tao na nakapaligid sa kaniya, kung tatanawin ang awit bilang sining. Ang awit ay hindi itinatago, bagkus itinatanghal, at sa Ibong Adarna, ang pag-awit ay pagsasadula ng kombinasyon ng búhay at kamatayan. Ang kaganapan ng Ibong Adarna ay nasa pag-awit na makapagpapagaling ng sakít; at sa oras na magawa ito ng ibong engkantada ay iipot ito’t unti-unting aantukin na maglalantad ng kaniyang likás na karupukan, at ng puwang para mabihag ng ginintuang sintas. Ang ipot ay maituturing na negatibong aspekto ng ibon dahil nakapagpapabato sa sinumang tao, na kabilang panig ng nakapagpapagaling dahil sa awit ng ibon. Ngunit sa isang banda, ang ipot ay maaaring tanawin na hindi sandata ng ibon, bagkus sadyang likas na proseso ng pagpupurga sa sarili at pagtatanggal ng lason na makamamatay sa nasabing ibon. Hindi sasadyain ng Ibong Adarna na gawing bato ang sinumang mapangahas na tao; magaganap lámang ang pagiging bato ng tao kung lulugar siya doon sa pinaghuhulugan ng ipot. Ang ipot ay katumbas ng pagkabato, o kamatayan sa punto de bista ng mga prinsipe, at malulunasan lámang kung makasasalok ng mahiwagang tubig sa bukál na malapit sa punongkahoy at ibubuhos sa tao-na-naging-bato. Ang matang-tubig ang resureksiyon ng mga sinampalad na gaya nina Don Pedro at Don Diego, at ang lihim na ito ay magmumula sa isang maalam na ermitanyo na may memorya hinggil sa engkantadang ibon.

Hindi wakas, kung gayon, ang pagiging bato matapos maiputan ng Ibong Adarna. Kailangan lámang tuklasin ang lunas na matatagpuan sa lihim na matang-tubig upang sumilang ang bagong kamalayan.

Suplada ang Ibong Adarna, at hindi basta mapaaawit, at may tumpak na ritwal ito bago umawit. Aawit ito pagkadapo sa isang paboritong sanga (na hindi maaaring dapuan ng ibang ibon) ng Piedras Platas, sa kailaliman ng gabi, at tahimik ang paligid. Maganda nga ito ngunit ilahás: may pitong kulay ang balahibo, gaya ng Harpactes ardens; at nakahuhuni ng maalamat na pitong awit na parang pitong tinig sa isang orkesta, at ang malupit, ito ang nakapagpapahimbing sa sinumang makaririnig. Sabihing hipnotiko ang tinig ng Adarna, at ang pagiging hipnotiko nito ang magpapabato sa sinumang magtangkang bumihag sa kaniya. Hindi lamang ito ang katangian ng Adarna. Marunong ang nasabing ibon kung paano magsalita gaya ng tao, at nagtataglay ng memorya sa lahat ng kaniyang masasasaksihan, gaya ng parang sirang plakang pagsasalaysay sa masaklap na sinapit ni Don Juan sa kamay ng kaniyang mga kapatid at magbubunyag ng katotohanang lingid sa kaalaman ng hari.

Kailangan ang paglalakbay sa Pitong Bundok, ang pagharap sa leproso o ermitanyo bilang bagong kamalayan, ang pagsapit sa Bundok Tabor, at ang paghahanap sa Piedras Platas, bago matagpuan ang nasabing ibon. May mga pagsubok na dapat harapin, at ang pagsubok na ito ay may kaugnayan sa pagkilala sa angking pagkatao, at hindi lamang nahahanggahan ng isip. Ang identidad ay sinusuhayan ng isip, at sa gaya ni Don Juan, siya ay hindi lámang isang prinsipe bagkus isang anak, kapatid, at tagapagligtas sa amang nararatay sa karamdaman at sa mga kapatid na naging bato matapos maiputan ng engkantadang ibon. Samantala, ang panig nina Don Pedro at Don Diego ay salungat sa identidad ni Don Juan, at ang identidad na ito ay may kaugnayan sa pag-angkin sa kahariang mamanahin mula sa kanilang ama. Dahil matibay ang paniniwala ng magkapatid sa kani-kaniyang suwail na identidad, pangangatawanan nila ang pagiging kontrabida para maghari sa Berbania. Ibig sabihin, ang identidad na nais ng magkapatid na Don Pedro at Don Diego ay kaugnay ng pampolitikang kapangyarihan, at gagawin nila ang lahat kahit ang katumbas ay pagtataksil, panlilinlang, at pagpatay sa kapatid—para sa mithing manaig.

Ang Ibong Adarna, kung gayon, ay masisipat na ultimong solusyon sa mga sakit na hindi káyang arukin ng isip at lumalampas sa lohika ng pisikal na pandama. Ang engkantadang ibon ay hindi simpleng maitutumbas sa gunita o isipan o kaakuhan, gaya sa isang makata o manunulat, bagkus sa kabuoan o sabihin nang kosmikong identidad at kamalayan ng engkantada bilang kapilas na búhay ng tao, na gaya ni Don Juan, na nagsisimulang tumuklas din ng sariling kamalayan bilang tao na kaugnay ng malawak na kaligiran. Ito ang dahilan kung bakit itataya ng magkakapatid na prinsipe ang búhay mabihag lámang ang engkantadang ibon, at dalhin sa harap ng amang hari nang masagip siya sa bingit ng kamatayan, at nang sumilay ang bagong kamalayan.

Sinematograpiko ang taktika ng paggamit sa pagbihag sa Ibong Adarna, gaya sa pelikula nina Dolphy at Lotis Key, kung iuugnay ito sa “dakilang saloobin sa pagsulat” at sa mithing maging relevant o “makabuluhan” sa kasalukuyan at lipunan. Ngunit ang pagbihag sa nasabing ibon ay isang aspekto lámang o munting butil sa mahabang proseso ng pagtatamo ng mithi ng manunulat, at magiging adelantado kung tatanawin o ikakabit pa ang naturang aksiyon sa pagnanais na maging relevant o makabuluhan sa lipunan at panahong ginagalawan ng manunulat. Samantala, ang kaganapan ng manunulat ay nasa pagsusulat (at hindi sa pagkakabit ng etiketa), at upang masuhayan ang identidad na ito ay gagawa ng anumang paraan ang manunulat (gaya ng pagsasanla ng kaluluwa sa sinumang demonyo, kung hihiramin ang dila ni Johann Wolfgang von Goethe) upang patunayan ang kaniyang identidad na ibig ipamalas sa daigdig. Ang pagiging relevant o makabuluhan sa lipunan at panahong ginagalawan ay maaaring tanawin na resulta lámang ng pagtanggap ng nasabing lipunan matapos makaengkuwentro ang mga akdang nasulat ng naturang manunulat.

Sa oras na magampanan ng Ibong Adarna ang tungkulin nitong lunasan ang malubhang sakít ng isang hari (na tinatanaw na tagapagbigkis ng isang lipunan) ay ano ang kasunod? Wala. Ang engkantadang ibon bilang doktor o babaylan ay gumaganap sa papel ng higit sa itinadhana sa kaniya ng kalikasan; at kung may kamalayan ito ng gaya ng tao, ang posibilidad ng Adarna ay hindi dapat magwakas sa tadhana ng pagkakabihag sa mga kamay ng gaya ni Don Juan, o sa pagkakabilanggo sa kaharian ng Berbania, bagkus sa pagpapalaya rito mula sa anyo ng isang ibon para magampanan ang nasabing kakatwang tungkulin tungo sa kapakinabangan ng ibang tao na nangangailangan ng gayon ding uri ng paggamot. Ang pagbihag, at pagkakabilanggo, ng Ibong Adarna sa kahariang Berbania ay sakim, dominante, at makitid na pagtanaw sa estetikang silbi ng ibon—na ibig gawing alipin at imonopolyo ng piling maharlikang pamilya lámang.

Ang pagbihag sa Ibong Adarna ay isang mito kung paano sasagkaan ang natural na proseso ng búhay ng tao.  Bakit pipigilin ang pagdupok ng katawan at ang napipintong kamatayan kung iyan ang likás na daloy para matamo ang kamalayan? Ang naturang aksiyon ay mula sa pananaw na ang tao ay lamán at buto lámang, at walang kamalayan. Ang kamalayan na tinutukoy dito ay hindi maitutumbas na kasalungat ng pagtulog o coma, na nakaaasiwa kung sisipatin bilang talinghaga sa panig ng isang manunulat o makata. Ang maituturing na paghahanap ng inmortalidad ay hangad ni Haring Fernando, na kakatawanin ng kaniyang tatlong anak. Ang matandang Haring Fernando ay haring masasabing hindi gumanap ng kaniyang tungkuling ipása sa susunod sa henerasyon ang tamang pamamalakad ng kaharian, at kung gayon ay ehemplo ng kawalang-kamalayan. Hindi niya kilala ang pinakaubod na katauhan ng kaniyang mga anak; at kinakailangan pang magkasakit siya, umupa ng eksperto para sanayin sa paggamit ng espada ang tatlong prinsipe, at ipadala sa Bundok Tabor, para lámang mailigtas siya sa malubhang karamdaman. Maipapalagay na takót mamatay si Haring Fernando, gaya ng takót siyang ihabilin sa kaniyang mga anak ang kaniyang kahariang ipinundar sa pamamagitan ng espada at pananakop.

Ang Ibong Adarna, gaano man kaganda o kailap, ay masisipat na hindi simpleng talinghaga na binibihag para lunasan ang malubhang sakít ng pagkatigang ng imahinasyon at kawalang-pakialam ng isang manunulat o makata sa lipunang Filipino. Iba ang daigdig ng Ibong Adarna at ang daigdig ng walang-hanggahang-posibilidad at imahinasyon ng manunulat. Ang manunulat o makata, na nagkataon mang “Filipino,” ay nahahanggahan ng kaniyang memorya, at ang memoryang ito ang nagtataguyod sa dunong o talino ng isang tao sa isang tiyak na panahon at espasyo, gaya noong pananakop ng Estados Unidos sa Filipinas. Ngunit ang talino o dunong ay hindi ang sukdulan ng lahat, bagkus bahagi ng pagtatamo ng malalim na kamalayan-sa-sarili, lalo sa panig ng manunulat o makata. Lumalampas sa ideolohiya ang nasabing kamalayan, at hindi nangangailangan ng aprobasyon o palakpak ng kapisanan ng mga alagad o partidong pampolitika. Ang pagbihag sa Ibong Adarna ay hindi rin para sa kapakanan ng bumibihag sa kaniya, na gaya ni Don Juan, para lumawak ang angking kamalayan, bagkus para sagipin ang isang matandang maysakit na hari. Sa ganitong pangyayari, ang proseso ng pagbihag, gaano man kasalimuot gaya sa naturang korido, ay hindi para sa manunulat, bagkus waring laan sa isang tao na marunong gamitin ang hulagway ng engkantadang ibon para magtamo ng isang kaharian na mamanahin mula sa hari. Na malayang pagbulayan ng sinumang manunulat, o makata, lalo kung ibig niyang maghari sa poder at manatiling burukrata magpakailanman.

Malayang isipin o gamitin magpahangga ngayon ninuman “ang sakripisyo sa lilim ng Piedras Platas bilang talinghaga sa naging kasaysayan ng makatang Filipino sa loob ng ika-20 siglo.” Ngunit kahit ang ganitong pahayag ay dapat tinitimbang nang maigi, bago maging bato ang lahat.

landscape sea coast water horizon silhouette bird glowing cloud sky sun sunrise sunset morning dawn seagull dusk boot evening orange red romantic clouds denmark mood abendstimmung mirroring afterglow evening sky back light weather mood red sky at morning sinks laesoe vester havn