Salin ng “Spaziergang,” ni Rainer Maria Rilke.
Salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo.
Hinipo ng ating paningin ang banging may sinag
Nang lampas sa landas na ating dati nang narating;
Ang tagpo’y kinuyom ang ating di kayang matatap,
Na kahit malayo’y may sinag panloob ang ningning—
At tayo’y naghunos ang loob, hindi man naabót
Ang yugto ng mithing taliwas sa ating sarili;
At tayo’y kumaway na alon ang buong alindóg,
Subalit ang tugon ay simoy na haplos sa pisngi.
Salin ng “Ernste Stunde,” ni Rainer Maria Rilke.
Salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo.
Sinumang lumuha sa oras na ito saan man sa mundo,
. . . . . . . . . . . . lumuha nang walang katwiran sa mundo,
. . . . . . . . . . . . ay sadyang lumuha sa akin.
Sinumang tumawa sa oras na ito saan man sa gabi,
. . . . . . . . . . . .nang walang katwiran sa gabi,
. . . . . . . . . . . .ay sadyang tumawa sa akin.
Sinumang gumalà sa oras na ito saan man sa mundo,
. . . . . . . . . . . .gumalà nang walang katwiran sa mundo,
. . . . . . . . . . . .ay sadyang gumalà sa akin.
Sinumang yumao sa oras na ito saan man sa mundo,
. . . . . . . . . . . .yumao nang walang katwiran sa mundo,
. . . . . . . . . . . .ay titig na titig sa akin.
Salin ng “Dama Huasteca” ni Octavio Paz.
Salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo.
Naglakád siyá sa pampáng ng ílog nang lastág, malusóg, bágong ligò, bágong sílang mulâ sa magdamág. Sa kaniyáng dibdíb ay kumikináng ang mga hiyás na hinablót sa tag-aráw. Nakátakíp sa kaniyáng arì ang lantáng palumpóng, ang palumpóng na bugháw na halos itím at sumúsuplíng sa bungangà ng bulkán. Sa kaniyang pusón ay nakabukád ang agíla, nakasumpíng ang magkaáway na bandilà, at náhihimbíng ang tubigán. Nagmulâ siyá sa malayò, maálinsángang báyan. Iilán lámang ang nakakíta sa kaniyá. Sasabíhin ko ang kaniyáng líhim: sa umága, siyá ay bató sa gílid ng daán; at sa gabí, isang ílog na dumadáloy sa tadyáng ng laláki.
Salin ng tulang “La calle,” ni Octavio Paz.
Salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo.
Mahabà at tahimik ang lansangan.
Binagtas ko ang karimlan, at natalisod at nadapà
at bumangon, at naglakad akong bulag, mga paa ko’y
tumatapak sa mga tahimik na bato at tuyong dahon.
May kung sinong nasa likuran ko ang nagpapakaluskos
din sa mga bato, dahon:
Kapag bumagal ako’y bumabagal din siya;
kapag tumakbo ako, takbo rin siya. Paglingon ko: walâ.
Ang lahat ay dilim at wala ni pinto.
Lumiko nang lumiko ako tuwing sasapit sa mga kanto
na patungo sa walang humpay na lansangang walang
kung sinong naghihintay, walang sumusunod sa akin,
at doon hinabol ko ang tao na nadapà
at bumangon at nagsabi sa akin nang makita ako: Walâ.
Roberto T. Añonuevo
Pumasok sa gubat ang mangangaso, at iniwan niya ang kaniyang pangalan sa gitnang bahagi ng lawas ng tapayan. Ang gubat, pakiwari niya, gaya ng tapayan ay sisidlan ng kalansay o asin o sagradong tulâ, ngunit malayang isiping libreng parmasya o kantina para sa maysakit. Kailangang maunawaan niya na hindi siya pumapaloob sa kamalayan para mamatay, bagkus magtamo ng búhay, sapagkat ang kamalayan bilang gubat ay tagpuan ng sukdulang pansin at diwa at higit sa limang pandama. Panandaliang himpilan ang tapayan sa pisikal na anyo, wika ng mangangaso, at pagkaraan, matututo siyang maglakbay na sakay ng eroplano o bangka, marahil patungo sa ibang planeta—na tawagin mang Meru sa isang panahon ay aangkinin ng mangangaso bilang kontinente ng mga lunggatî.
Kahanga-hangang pumipintig pa rin magpahangga ngayon ang kabuluhan ng mga kawikaan. Ang kawikaan, na hinango sa kaligiran, ay maaaring gamitin ninuman alinsunod sa kaniyang pagbasa. Ngunit ang kawikaang ito, sa di-sinasadyang pagkakataon, ay nakahuhubog din sa kaisipan ng taumbayan, at nagsisilbing patnubay kung paano dapat mabuhay at makiharap ang isang tao sa kaniyang kapuwa.
“Kung ang utusan mo ang may hawak ng sandok,” saad ng isang Kawikaang Tamil, “mahalaga ba kung ikaw ay nakaupo sa dulo o kaya’y sa harap ng handaan ng isang pista?” Sa ganitong pahayag, ang kumpigurasyon ng trabaho sa kusina ay mailalabas hanggang sa pagdiriwang ng isang pista, at ang mga lingid ngunit dinamikong ugnayan ng mga tauhan ay mahahalata. Hindi kinakailangang magsalita ng maykapangyarihan; ang kaniyang mga alalay ang bahala sa kaniyang kaligtasan.
Ang isang kawikaan ay hindi basta nanggagaya o kumakatawan o kaya’y nagsisilang ng realidad na nasagap ng awtor, kung hihiramin baga ang dila ni Darío Villanueva, bagkus lumilikha rin ng sinasadyang pagkilala sa angking realidad nito sa pamamagitan ng tekstuwal na pagtukoy sa isang ipinahihiwatig at di-nakikitang mambabasa. Mahalagang sipatin ang mga kawikaan, hindi lamang sa pagiging labis na matapat nito sa teksto na sinasandigan ng awtor, bagkus sa realistang pagsagap ng mambabasa sa mga anyo nito.
Narito ang ilang kawikaang Tamil na aking isinalin sa Filipino, at mula sa bersiyong Ingles ni Reb. P. Percival. Pinili ko ito ay inihanay, at ang ilan dito ay sumasapol kahit sa realidad ng mambabasang Filipino.
1. Nababasag ang liwanag sa ulo ng dukha.
2. Ang kariktan ng isip ay nababanaag sa mukha.
3. Magtatangka ba ang magnanakaw kung inaasahang huhulihin siya?
4. Habang nagmumura ang bigas, ang kasiyahan ay tumataas.
5. Ang paghihiwalay ay makapagpapamalas ng pagkakaibigan.
6. Siya na walang alam sa halaga ng butil ay hindi batid ang pighati.
7. Mauunawaan ba ng aso ang mga veda, kahit pa isinilang ito sa nayon ng Brahman?
8. Maghubad man siya’t maligo sa ilog ay walang maling matatagpuan.
9. Mangingibang bayan ka ba kung ang kapitbahay ay sumagana?
10. Ang kabayong binili nang napakamahal ay dapat makalundag sa kabilang pampang.
11. Ang kababaang-loob ang palamuti ng babae.
12. Ang kawayang tungkod ang hari ng mabagsik na ahas.
13. Ang humahagupit bang hangin ay kinasisindakan ang sinag ng araw?
14. Kahit ang gilingang-bato ay mauusog sa paulit-ulit na pagpapaikot.
15. Kapag walang apoy sa dapugan, wala ring sinaing na kakainin.
16. Manunuklaw ang ahas kapag binaklas mo ang bakod.
17. Ang atomo ay magiging bundok; at magiging atomo ang bundok.
18. Ang itlog na kinuha mula sa bahay ng pinuno ay makabibiyak ng gilingan ng magsasaka.
19. Saksi ang langit sa ari-arian ng hari.
20. Ang hari at ang ahas ay magkatulad.
May ibang kawikaang Tamil na kapag hinalaw sa Filipino ay pumipitlag. “Humuli man ng bubuli’t ipatong yaon sa kutson,” saad ng isang kawikaan, “ay hahanap-hanapin pa rin nito ang tumpok ng mga dahon.” Sa ganitong pangyayari, hindi lamang nakabubuo ng representasyon ng isang realidad, bagkus inuusisa nito kung ano ang magiging realistang tugon ng mambabasa kapag nakaengkuwentro ang mga hulagway ng “bubuli,” “kutson,” at “dahon,” at iniugnay yaon sa malupit na tadhana ng talinghaga ng pagbihag. Isang ehersisyo lamang ito sa pagsasalin mula sa libo-libong kawikaang Tamil, na kapupulutan ng aral ng mga Filipino.
Ang mga bayang hindi makatarungan at laban sa katotohanan
ay ibubunyag ng ating Poon at aagawin ang kanilang kadakilaan.
Ang munting pasiya, na hindi naisip ninuman, ang ikagigiba nila.
Isang maliit na lamok ang sanhi ng pagkamatay ni Namaruude.
Hinukay ng mga daga ang Marraba, at gumuho ang pader sa tubig.
Nalipol ang mga tao ng Caad na itinuring na pambihirang paraiso.
Isang bagyo ang nagwasak sa mga lungsod na sakop ng mga Luude.
Sinumang mapagmataas ay mababatid na mali ang mga akala niya.
Roberto T. Añonuevo
. . . . . … . .. “Kapag umusal ka ng maling salita sa ibang tao, maaari kang mapatay.”
. . . . . . .. . . —Dewey Cooper
Umuulan ng mga salita, gaya ng mga bato at patalim,
At kung ikaw si Khabib, mauunawaan mo ang respeto
Sa loob ng oktagonong hawla ng búhay at kamatayan.
Doon, iiwan mo ang lahat at isusuot ang iyong tapang.
Wala kang maririnig bagkus bakbakan ng pahiwatig.
Masikip ang daigdig, at iisa lámang ang dapat manaig.
Nakahihimatay ang titig, ngunit nakapapatay ang wika.
Ang wika ay maaaring buldoser at trak na dumudurog
Sa mga tahanan, o palihim na pagdakip sa isang kaaway,
At kung ikaw ay nakatira sa kabundukan ng Dagestan,
Ang salitang bitawan mo ay kalashnikov na sumisigaw,
Dahil may pakpak ang salita na tumutudla sa mga agila.
Ang wikang imperyal ay kumukulimbat ng ginto’t salapi,
Gumagahasa sa mga babae, at sumusunog nang lubos
Sa mga bayan o masjid. Dapat bang ulitin mo pa iyan?
Ang wika ng espada at wika ng diyos ay nagkakaisa,
Na walang gitna sa mga taggutom at pakahulugan—
Alam mo iyan, lalo kung puputok ang digma sa málay.
Ngunit ang wika ay isa ring negosyo, at parang teatro
Ang likas na promosyon sa mga atleta kahit katumbas
Ng lahat ang paghimod sa tumbong ng awtoridad.
Kailangang ibalik sa tamang pedestal ang mga salita.
Kung hindi’y bakit pipigilin ang himagsik ng sikmura,
At ikukubli ang luha sa mukhang may dungis alimura?
Walang bibig ang dangal, ngunit batid nito ang kamao
At tadyak. Nakikilala ito sa sandali ng huramentado,
Matapos ang nakaiinip, nakababaliw na pagtitimpi.
Ang salita mo, sa malao’t madali, ang wawasak sa iyo.
Salin ng “Los Letrados,” ni Gonzalo Rojas ng Chile.
Salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo ng Filipinas.
Ginagawa nilang maging puta tayo lahat,
Winawaldas nila ang diwa sa maliligoy na wika,
At ipinaliliwanag ang lahat. Ang monologo nila’y
Gaya ng mga makinang punô ng langis,
At todong magmantsa sa kaylapot na metapisika.
Ibig kong makita sila sa katimugang karagatan,
Sa gabi ng maringal na habagat, habang ang kanilang
Ulo’y nababasyo sa ginaw, sinisinghot ang pighati
Ng daigdig,
Wala ni buwan,
At walang posibleng maipapalawig na katwiran,
Habang naninigarilyo, nasisindak, nauupos ang lakas.
Roberto T. Añonuevo
May silbi bilang puwang sa pag-aaral ng panitikan at kasaysayan ang pagbabalik sa mga sertipiko na tinanggap ng mga pinarangalang manunulat. Ang parangal, sa isang panig, ay sadyang nakapagbibigay ng prestihiyo sa manunulat, lalo kung ang nagbibigay ng parangal ay kagalang-galang at tinitingala sa lipunan. Ngunit sa kabilang panig, nakikinabang din ang isang institusyon o ahensiya sa pagbibigay ng parangal sa isang manunulat, lalo kung ang manunulat na ito ay hindi matatawaran sa kadakilan, sapagkat nalulugar ang nasabing institusyon o ahensiya para maanggihan ng popularidad ng pinararangalan.
Nagkakatalo ang lahat sa tekstong inilalahok sa sertipiko o plake. May ilang institusyon na isinasaad lámang ang ginawang serbisyo ng manunulat, at masasabing de-kahong pagkilala; may iba namang inililista ang mahahalagang ambag nito, at nagkasiya sa pagkatalogo ng mga nagawa o tagumpay. Samantala, may ibang institusyon na dahil sa komposisyon ng lupon nito ay nakalilikha ng pambihirang pagpaparangal sa manunulat dahil sa mga walang kamatayang salitang sadyang kumikilala sa ambag ng nasabing manunulat sa panitikan at kasaysayan.
Isa si Iñigo Ed. Regalado sa mga binigyan ng maraming parangal at papuri sa kasaysayan ng Filipinas, ngunit ang iba’y naiwaglit, naitapon, o nawala sa kung anong dahilan sa paglipas ng panahon, samantalang ang ibang natitira’y matatagpuan ngayon sa Ateneo de Manila University Library. Sinikap ko noong masagip sa ganap na paglalaho, at maisalin pagkaraan sa nasabing aklatan ang mga akda at memorabilya ni Regalado sapagkat hindi na ito maalagaan ng kaniyang mga kaanak.
Narito ang isang sipi mula sa plake ni Regalado, na ibinigay ng Malacañang Palace noong 1966, at nilagdaan nina Carlos P. Romulo (Chairman, The National Independence Day National Committee), Patrocinio Velenzuela (Chairman, Republic Cultural Heritage Awards Sub-Committee), at Francisco Arcellana (Chairman, Sub-Committee on Literature):
“The Independence Day National Committee upon the recommendation of the Republic Cultural Heritage Awards Sub-Committee, the Independence Day National Committee of the Republic of the Philippines, hereby awards this PLAQUE to Iñigo Ed. Regalado, dean of Filipino men of letters, the last of the giants of the Tagalog novel and our only surviving classic, for a truly distinguished body of work in Tagalog in scholarship and criticism—the first definitive study of the Tagalog novel, in translation—from the Spanish of Rizal, in verse and in fiction, specially novel, Madaling Araw, one of the truly great novels in Tagalog. . . .”
Naaangkop ito kay Regalado, lalo kung ang sumulat ng parangal ay nagmula kay Arcellana, na magiging Pambansang Alagad ng Sining sa Panitikan sa paglipas ng panahon. Ang kakatwa’y tinanggihan mismo ni Regalado kahit maging kandidato para maging National Artist, sapagkat para sa kaniya’y hindi dapat nangangampanyang parang politiko ang isang manunulat para kilalanin ng madla. Ibig sabihin, ang kaniyang mga obra at kontribusyon sa lipunan sa iba’t ibang kapasidad ay sapat nang testamento sa kaniyang kadakilaan.
Noong 1969, hahandugan ng Gantimpalang Pampanguluhan ni Pangulong Ferdinand E. Marcos, sa tagubilin ng Civic Assembly of Women of the Philippines na pinamumunuan ng batikang abogado Josefina Phodaca-Ambrosio, si Regalado. Pambihira ang banggit sa kaniyang sértipiko, na lagom wari sa kaniyang mga talambuhay:
Dahil sa kanyang mahalagang abuloy sa Panitikan ng ating bayan sa pagsusulat niya ng mga tula at mga nobelang maitatangi;
Dahil sa may 25,000 mga sanaysay, editorial, pitak at iba pang lathalaing sinulat niya na nagtatampok sa ating kultura sa iba’t ibang magasin at pahayagang kanyang pinamatnugutan sa loob ng mahigit limampung taon;
Dahil sa kanyang ulirang paglilingkod bilang konsehal at pangulo ng Hunta Munisipal ng Maynila sa loob ng labinlimang taon bago magkadigmaan;
Dahil sa kanyang sikap at malasakit sa ating wikang pambansa, hindi lamang sa pagsusulat, kundi sa pagtuturo nito sa kabataan ng bansa sa ating mga pamantasan hanggang sa kasalukuyan. . . .
Kung totoo ang tantiya ng lupon ng gawad, si Regalado ay nakasulat ng 500 akda kada taon sa loob ng 50 taon, at ito ay hindi imposible dahil wala namang bisyo si Regalado, kung hindi ang lingguhang dibersiyon lamang sa karera ng kabayo sa ipodromo ng Santa Ana, Maynila. Hindi magtatagal at lalabò ang mga mata ni Regalado, at halos mabulag, at kaya tatanggihan niya pagkaraan ang mga imbitasyon, gaya sa pagiging hurado sa mga pambansang timpalak pampanitikan.
Ibibilang si Regalado na isa sa pitong haligi ng Sentrong Pangkultura ng Pilipinas, at ipapaloob sa kapsula ang kaniyang mga piling sinulat.
Ang ibang sértipiko ng parangal ni Regalado ay sulat-kamay na kursibo ang anyo, gaya sa mga sertipiko na ibinibigay noon ng Palanca Memorial Awards for Literature at University of Santo Tomas. Maihahalimbawa rito ang bigay ng Pamantasang Centro Escolar noong 1966, na nilagdaan nina Pilar Hidalgo Lim (Pangulo ng Pamantasan), at Paz Policarpio-Mendez (Dekana, at Pangulo ng Lupon sa Pagpili); at ang parangal ng Panitik ng Kababaihan na ibinigay noong 1956 at nilagdaan nina Nieves Baens del Rosario (Pangulo, Panitik ng Kababaihan), Ligaya Perez (Kalihim ng Panitik ng Kababaihan), at Hilaria Labog (Tagapangulo ng Lupong Tagahirang). Ang mga babaeng ito ay mga premyado ring manunulat ng kanilang panahon.
Masarap tumanggap ng parangal, lalo kung ang parangal ay tapat at makatotohanan, at kusang ibinibigay nang walang halong politika o pamomolitika. Mainam din ito kung mahusay ang pagkakasulat sa parangal at hindi basta bola lamang ng kung sinong kagawad sa lupon ng gawad. Kung hindi matatamo ang ganitong mga katangian, kahit si Regalado ay tatanggihan ang gawad o parangal, sapagkat higit na mahalaga ang pagpapanatili ng malinis at dalisay na pangalan, kaysa tumanggap ng panandaliang popularidad.
Sa unang malas ay maituturing na ehersisyo ng paglingon sa tradisyon ng awit at korido ang mahabang tulang pinamagatang “Ang Sawá” (1920) ni José Corazón de Jesús, ang dakilang makatang Tagalog na humuli sa guniguni ng taumbayan nang higit pa marahil kay Balagtas. Ngunit ang nasabing tula ay hindi simpleng bunga ng romantikong pagtanaw sa daigdig ng prinsesa at prinsipe, tulad sa telenobela. Ang tula ay maibibilang na halimbawa ng kontra-kuwentong ada o anti-fairy tale (na katumbas ng Antimärchen na unang ipinakilala ni Andrè Jolles), at lumilihis sa nakagawiang kabalyerong romanse sa Ewropa, at lumalampas sa pantastikong pakikipagsapalaran o makarelihiyosong damdaming hatid ng kolonisasyong Español, bukod sa bumabalì sa kumbensiyong itinadhana ng tradisyonal na awit at korido sa Filipinas.
May anim na yugto o awit ang tulang “Ang Sawá” na ang pagkakahati ng mga taludtod ay nagtatangkang lumundag sa wawaluhing pantig ng korido at lalabindalawahing pantig ng awit. Sabihin mang ang putol ng mga salita ay waring pagkukubli lámang sa tradisyonal na tugma at sukat ng panulaang Tagalog, ang nasabing taktika ay mahihinuhang iniaayon sa allegro tempo o mabilis ang kumpas, kung pagbabatayan ang putol ng mga taludtod na naglalaro sa apat at walo, at pagkaraan ay lumilipat sa andante tempo tuwing nasisingitan ng labindalawa at labing-anim na bilang ng pantig ang mga taludtod para basagin ang pagiging monotono ng indayog ng mga tunog. Pumapabor ang nasabing taktika sa piyanista o mang-aawit o mambibigkas, sapagkat ang buong tula ay hindi nakapadron sa Balagtasan na pagsapit pa lamang ng taon 1924 magsisimulang sumikad.
Ipinakilala sa unang yugto ang pangunahing tauhan na si Tarhata. Si Tarhata ay prinsesang anak ni Sultan Ormalik, at nagtataglay na pambihirang rikit, layaw, at ringal, bukod sa masigla at masayahin. Ngunit dadapuan ng malubhang sakit ang dalaga isang araw, at ang kaharian ay malulumbay sa sinapit na kapalaran ng prinsesa. Sa ikalawang yugto, mababalisa ang Sultan at magpapahanap ito ng mga dakilang manggagamot at pantas ngunit mabibigo pa ring magamot ang prinsesa. Magbabago ang kalooban ng Sultan, na ang kabagsikan ay mahahalinhan ng karupukang hatid ng kalungkutan. Nang sumuko na ang lahat, nagmungkahi sa hari ang isang alila ni Tarhata mula sa liping Ita na ang tanging makagagamot sa maysakit ay ang pag-inom ng dugo ng sawang bitin. Sa ikatlong yugto, si Tarhata ay gagaling sa sakit, at muling magliliwaliw sa gubat na sakop ng kaharian. Mapupulot niya roon ang isang munting sawá, na kaniyang kagigiliwan at aalagaan doon sa palasyo. Ituturing ng prinsesa na gaya ng tao ang sawá, at magiging maamò ito na parang may pagliyag din sa prinsesa.
Ang gusot sa salaysay ay magsisimula sa ikaapat na yugto. Mababalitaan ni Tarhata si Prinsipe Madagaskar, na isang Moro mulang Kanluran at tanyag sa pagiging matapang na kabalyero at nagwagi pa sa torneo ng Damasko. Papangarapin ng dilag ang binata, at unti-unting mababaling ang pansin ng prinsesa mula sa sawa tungo sa nasabing lalaki. Sa ikalimang yugto, magkakatotoo ang iniisip ni Tarhata at darating sa palasyo si Prinsipe Madagaskar upang manligaw at hingin ang kaniyang kamay. Sa ikaanim na yugto, maghahatid ng dote ang prinsipe para sa prinsesa, at magdiriwang ang buong kaharian dahil sa napipintong pagpapakasal nina Tarhata at Madagaskar. Ngunit bago ang oras ng kasal, naisipan ng prinsesa na dalawin ang kaniyang alagang sawá upang magpaalam. Matapos hagkan ang alaga, at anyong tatalilis na ang dalaga, biglang nilingkis ng sawá ang prinsesa hanggang sa ito’y mamatay.
Ang trahikong wakas ni Tarhata ay katumbalik ng motif sa mga namamayaning awit at korido, na ang babae ay magwawagi sa kabila ng mga pambihirang pagsubok, gaya sa Constance Saga, alinsunod sa pag-aaral ni Alfred Bradley Gough. Sa Filipinas, ayon na rin sa saliksik ni Damiana L. Eugenio, maihahalimbawa ang koridong Buhay ng Kawawa at Mapalad na Prinsesa Florentina sa Kahariang Alemanya, na ang hari ay pagnanasahang pakasalan kung hindi man lurayin ang kaniyang anak na babae, na magiging resulta upang tumakas ang dilag tungo sa kung saan-saang pook, at tutulungan ng mga milagrong sobrenatural mula sa Kristiyanong pananalig, makatatagpo ng angkop na binata, at sa wakas ay magbabalik sa kaharian upang tamuhin ang pagpapalà at kasaganaan dahil sa pagiging matuwid.
Sa tula ni De Jesus, ang hari ay hindi kinakailangang pagnasahan ang dalaga niyang anak, na taliwas sa Constance Saga, at sa halip ay ipinamalas pa ang kaniyang pusong mamon pagsapit sa pagkalinga sa anak. Ang kamalayan ng prinsesa at ng hari ay magkakaroon ng transpormasyon dahil sa pagkakasakit at pagkaraan ay paggaling ng dalaga, at hanggang sa pag-aalaga ng sawá. Ngunit ang kanilang kamalayan ay may kaugnay na limitasyon, gaya ng pagtanaw ng naghaharing uri sa hayop na mahuhuli nito. Para sa prinsesa, ang sawá ay isang laruan o kaya’y kaibigan gaya ng tao; ngunit sa punto de bista ng sawa, ang pagkakakulong nito sa palasyo ay isang pagsalungat sa kalikasan nito bilang hayop at nilalang na dapat ay nasa gubat para panatilihin ang siklo ng búhay. Sa ganitong pangyayari, sinasagkaan ng prinsesa ang kalikasan, at kahit ano pa ang uri ng kaniyang pag-aalaga sa sawá, iyon ay maituturing na taliwas sa itinadhana ng kosmikong kamalayan.
Ang isa pang elemento ng pagiging kontra-kuwentong ada ng tula ni De Jesús ay ang pagkasangkapan sa katutubong talino ng Ita. Sa koridong Ibong Adarna, halimbawa, ang labindalawang Negrito ay pinaglaruan ng hari. Ang ganitong rasista at kontra-katutubong pagtanaw, gaano man kaikli ang banggit sa nasabing korido, ay dapat tinutuligsa sapagkat lumalapastangan ito kahit sa iba pang pangkat etniko na matatagpuan dito sa Filipinas. Kung babalikan ang tula ni De Jesús, binaligtad ang pangyayari sapagkat walang nagawang lunas ang mga dakilang manggagamot at pantas ng palasyo hinggil sa sakit ng prinsesa. At isang alila pa ang magsisiwalat ng katangahan ng naturang pangkat. Sa ganitong pangyayari, iniaangat ni De Jesús ang estado ng Ita mulang alila tungong tagapagligtas, samantalang pailalim na nililibak ang estado ng mga tanyag na manggagamot at pantas.
Walang silbi sa tula ni De Jesús ang makisig at maharlikang kabalyero na gaya ni Prinsipe Madagaskar, na kahit nagwagi sa torneo o digmaan sa ibang bayan ay binigo naman ng isang sawa. Bukod pa rito, ang representasyon sa sawá ay hindi mistikal, bagkus natural, at ang sawáng lumingkis kay Tarhata ay mahahalatang nakasagap ng negatibong enerhiya mula sa dalaga nang ito’y papaalis na upang magpakasal. Sa pananaw ng mga yogi sa India, gaya halimbawa ni Sadhguru, ang mga ahas o sawá ay hindi basta nanunuklaw o nanlilingkis; ang mga ito ay umaayon sa enerhiya ng lumalapit o humahawak dito. Ang pagpapaalam ni Tarhata sa sawá ay maituturing na isang bantâ sa kaligtasan ng sawá alinsunod sa instinct nito; at marahil, kung hindi nagpamalas ng gayong damdamin (na may taglay na negatibong enerhiya) ang dilag ay maaaring hindi siya nilingkis ng sawá. Isa pang nakadagdag dito ay matagal nang nabaling ang pansin ng dalaga tungo sa binata imbes na makipaglaro sa sawá, na marahil ay magpapabago rin ng pagsagap ng sawá sa dalaga.
Ngunit ang pinakamagandang hulagway [imahen] sa tula ay ang mismong sawá. Sa pormalistikong pagtanaw, ang hulagway ay magsisimula sa mapaglarong hugis at haba ng mga taludtod, at sa indayog ng mga salitang waring gumagapang; at sa kalkuladong paglinang sa katauhan ni Tarhata, at sa makulay na paglalarawan sa hari o prinsipe. Lalawak pa ito kung isasaalang-alang ang sinematograpikong pagdulog sa mga tauhan o lunan o panahon, gaya sa videopoema, at kung paanong naisisilid ang panahon sa kakatwang espasyo at aksiyon sa anggulo ni Tarhata. Ang ganitong dinamikong paglalahad ay taliwas sa monotonong pagdulog sa tradisyonal na awit at korido sa Filipinas na pawang nakatuon sa paglinang sa masalimuot na banghay.
Sa arketipong pagtanaw, ang pagbubuwis ng dugo ng isang sawa ay magpapanumbalik ng lakas at sigla ng dalaga; ngunit isang sawa rin ang sa huli’y babawì, at lilingkis at pipiga sa dugo hanggang sa mamatay ang nasabing dilag. Naghuhunos ng balát ang sawá upang isilang muli, gaya ng bagong kamalayan, at ito ang matatagpuan sa iba’t ibang mito sa daigdig, at maihahalimbawa ang kuwento ni Demeter at ng anak niyang si Persephone. Si Tarhata na nakainom ng dugo ng sawá ay magkakaroon wari ng kapangyarihang makapangarap o makapanghulà sa hinaharap, gaya sa katangian ni Apollo, na matapos paslangin ang Delpikong Sawá ay nagkaroon ng kapangyarihang makapanghula. Sa tula ni De Jesús, ang sawá ay hindi tulad ng mga serpiyenteng niyayapakan ng mga santo, bagkus inaaruga upang ang maging estetikang silbi ay umayon sa layaw ng bumihag sa kaniya. Gayunman, maituturing na bipolar ang katangian ng sawá na puwedeng maging tulay ng búhay at kamatayan, gaya sa kasal, na masisilayan sa paniniwala ng mga pangkat etniko sa Kordilyera.
Samantala, sa Marxistang pagtanaw, ang alyenasyon ng sawa at ni Tarhata sa kani-kaniyang kalagayan ay hatid ng uring pinagmumulan nila, at kung paano umiikot ang kanilang kapalaran ay batay lámang sa mga mayhawak ng kapangyarihan sa palasyo at ng yamang taglay ng hari na makapagpapatakbo ng lipunan. Marupok bilang babae si Tarhata kung itatambis sa Constance Saga, na ang babae’y pambihirang nakaliligtas sa kapahamakan dahil sa tulong ng sobrenatural na kapangyarihan at makisig na kabalyero, ngunit ginagampanan lámang ni Tarhata ang realidad ng dalagang nagmula sa naghaharing uri. Ang dalagang prinsesang nakatakdang ikasal ay maglalaho ang katauhan bilang prinsesa at dalaga sa sandaling lingkisin, lamugin, at lunukin ng sawa. Ang sawá ang ultimong pagsasanib ng dalawang identidad, at magreresulta ng pagkalusaw ng dating identidad na naghaharing uri. Ang pagpatay ng sawá sa prinsesa ay masisipat na muling pag-angkin ng sawá sa estado nitong binihag sa mapagkandiling pananakop, at lumalampas sa panuntunan ng moralidad o ideolohiya. Hindi mahalaga kung ano ang magiging wakas ng sawá. Ang higit na mahalaga ay ang tagumpay nitong natamo sa paglaya sa hawla, at ang pagwiwika nito ng pamamaalam alinsunod sa sariling pananaw nito na taliwas sa pananaw ni Tarhata.
Ang napipintong paglamon ng sawá sa babae ay hindi simpleng prosesong biyolohiko, o pahiwatig ng pagsanib ng demonyo sa magandang katauhan ng babae, gaya sa representasyon ni Michaelangelo sa kaniyang pintura sa bobeda ng simbahan, o kaya’y sinaunang simbolo ng pagkalagot ng inmortalidad, gaya sa epikong Gilgamesh, bagkus maituturing na mapaghimagsik sa panig ng sawá na ang silbi sa kalikasan ay nasa pagiging ganap na sawá (at hindi bilang tao o diyos o sobrenatural na katauhan) para mapanatili ang balanse sa ekosistema ng daigdig.
Isang panukalang pagbasa ito sa tulang “Ang Sawá,” at marahil ay bunga lámang ng aking pagkayamot sa nakasasawàng pagkakahon at paulit-ulit na pagpatay kay José Corazón de Jesús—sa pamamagitan ng pagsipi sa makukulay na taguri at palamuti.
Para kay Helen, ang mga dagtang ornamental ay nakipagkutsaba sa mga birheng lilim at ang walang tinag na liwanag ay umayon sa katahimikan ng mga bituin. Ang init ng tag-araw ay inihabilin sa mga píping ibon at ang mga ipinapataw na katamaran ay ipinaanod sa bangka ng dalamhati nang higit sa katumbas ng mga baybay ng mga patay na pag-ibig at naglahong pabango.
—Matapos ang oras ng mangangaso, ang mga himig ng babae ay inawit sa tunog ng ragasa sa ilalim ng guho ng punò, ng mga kuliling ng baka sa alingawngaw ng lambak, at sa mga sigaw mula sa mga dalisdis.—
Dahil noong kabataan ni Helen, pinangatal niya ang mga balahibong balabal at anino—at ang dibdib ng dukha, at ang mga alamat ng langit.
At ang kaniyang mga mata at ang pagsayaw niya ay higit pa ring nangingibabaw sa mahahalagang sambulat ng liwanag, sa mga epekto ng lamig, sa kaluguran sa natatanging tagpo at sandali.
ni Adonis (Ali Ahmad Said Esber).
Salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo.
Namumuhay ako sa gitna ng apoy at ng sálot
Sa taglay na wika ko—na may píping uniberso.
Namumuhay ako sa hardin ng mansanas at langit
Sa unang pagkagalak at sa unang pagkalungkot
Sa mga bisig ni Eva
Isang maestro ng mga isinumpang punongkahoy
Isang maestro ng mga bungangkahoy,
Namumuhay ako sa gitna ng mga ulap at kidlat
Sa lumalaking bato, sa isang aklat
Na nagtuturo ng mga lihim at ng pagkaparoól.
Nalimutan na ng mga tao ang aking pagmamahal.
Mahabang panahon na ang nakalilipas, tanging mga tagakaitasan ang namumuhay nang tahimik sa Mambukál. Malayà silang nakapagtatanim sa matatabang lupain; at sagána sa maiilap na hayop na maaaring kainin ang gubat. Gayunman, wala noong ilog o sapa na pawang mapagkukunan ng tubig, at mabuti na lámang at mapagpalà ang bathalang si Kanlaon. Bumubúhos ang ulan upang tighawin sa uhaw ang mga lupang nilinang—ang mga lupang nagbibigay sa mga tao ng mga gulay, halamang-gamot, bunga, butil, at higit sa lahat, matitigas na kahoy na maaaring gamitin sa pagtatayo ng bahay o kamalig.
Tumitingala ang mga tao sa kalangitan, at malimit nagdarasal upang humingi ng ulan kay Kanlaon. Ulan ang kanilang kaligtasan: ang tubig mula sa mga ulap, at hatid ng simoy, at nagpapalà sa mga tagalupà.
Ngunit may katapusan ang lahat. Mahigit dalawang tag-ulan na hindi bumuhos ang ulan at ni hindi umambon. Nangaluntoy ang mga halaman, at nagliyab ang mga tuyot na kahuyan. Namatay sa uhaw ang mga hayop, at ang mga tao’y kinakailangan pang magtungo sa malayong pook upang sumalok ng tubig sa mga lihim na balón. Gumapang ang tagsalát sa buong Mambukál, at kahit na magdasal nang magdasal ang mga tao’y tila bingi ang bathala sa mga pinailanglang na panalangin.
Gaya ng kinaugalian, ginanap ang pinait sa Mambukál. Nagtipon ang matatanda’t umusal ng kung anong mahiwagang dasal. Isang babaylan na waring sinapian ng ibon ang tumula ng kung anong kababalaghan. Pagkaraan, nagkatinginan ang mga saksi at ipinangako nila na mag-aalay sila ng isang dalaga na paulit-ulit mag-aalaga ng apoy sa paanan ng bundok. “Mahal naming Kanlaon,” anila, “tuparin mo lámang ang aming hiling ay hindi namin kailanman lilimutin ang paghahandog sa iyo!” Oo, inihandog nila kay Kanlaon ang isang dalaga. At ang dalagang iyon, na tinawag na Kudyapâ, ay walang iba kundi ako.
Ako, si Kudyapâ, ay taimtim na sumunod sa ipinag-uutos ng matatanda sa aming pook. Mahal ko ang aking kababayan, at ayaw kong biguin sila sa kanilang mithi. Ibinigay ko ang sarili para kay Kanlaon. At mula nga noon, kataka-takang nagsimulang bumuhos muli ang masaganang ulan. Muling sumigla ang mga pananim sa kabundukan, nanumbalik ang lakás at tuwâ sa anyo ng mga tao’t hayop, at nakaraos sa mahabang tagtuyot ang Mambukál.
Natuwa ang aking mga kababayan sa pagpapalà ni Kanlaon. Natuwa rin ako, bakit hindi? Naunawaan ko, bagaman hindi ganap, kung bakit sa isang dalagang tulad ko ay matitighaw ang uhaw ng aming mga lupain. Ano ang nakitang katangian ni Kanlaon sa akin? Maaaring maganda ako, gaya ng ibang babae, o dalisay ang puso na bibihirang matagpuan sa kabataang kasinggulang ko. Ang ipinagtataka ko’y bakit ako ang naibigan ni Kanlaon? Hindi kayâ nagkataon lámang ang lahat? Maaari namang matanda o sanggol o binata ang ihandog kay Kanlaon. Ngunit ako? Marami pa akong tanong sa sarili. Gayunman, ang pagiging tapat at pagsunod sa nakatatanda ang katangiang naisaloob ng sinumang kabahagi ng aming lipi.
Hindi ko binigo ang aking mga kababayan.
Nagtutungo ako tuwing umaga sa dambanang nakatirik sa paanan ng bundok upang mag-alay ng mga bulaklak kay Kanlaon. Pinagbuti ko rin ang pag-aalaga ng apoy na sagisag ng aming pananampalataya kay bathala. Lumipas ang mga araw at buwan ay lalo kong pinagbuti ang paghahandog sa aming panginoon.
Sa isang di-inaasahang pagkakataon, nagawi sa dambana ang makisig na lalaking buhat sa pangangaso. Tumitig ang binata sa akin, at hindi maintindihan kung bakit ang kaniyang mga mata’y tila naglalagos sa aking kalooban. Kinabahan ako, at mabilis akong tumalilis sa dambana upang lumayo sa lalaking sa wari ko’y kaakit-akit, kaibig-ibig.
Nang magbalik ako kinabukasan sa dambana, muli na namang nagtagpo kami. Lumapit ang lalaki sa akin at nagpakilala, at pagkaraan ay napaamò niya ako sa pamamagitan ng kaniyang malalamyos na tinig at nakakikilig na titig. Sinamahan niya ako sa pag-aalay ng bulaklak, at kahit siya’y nag-alay din ng bagong huling baboy-damo. Kapuwa kami nagdasal, pagdarasal na lalong nagpalapit sa amin sa isa’t isa.
Nagtataka ang aking mga kamag-anak dahil lalong sumigla ang aking pag-aalay sa dambana habang lumalaon. Naniwala silang dininig ni Kanlaon ang aking mga panalangin, dahil malimit umambon o pumatak ang ulan. Lumungti’t yumabong ang mga halaman at punongkahoy sa aming paligid, at naging masagana sa pagkain o inumin ang mga tao. Ang hindi alam ng aking mga kababayan, palihim kaming nagtatagpo ng lalaking mangangaso. Aaminin ko, nahulog ang aking loob sa kaniya. Na tumibok ng pag-ibig ang aking dibdib. Na minahal ko ang lalaking kakaiba sa aming lipi.
Dumating ang sandaling pinangangambahan ko.
“Kudyapâ,” pabulong na winika sa akin ng aking kasintahan, “sumama ka sa akin. Magtanan tayo. Ibig kong ikaw ang mapangasawa ko!”
Tila may kumuliling sa aking pandinig. Hindi ko alam kung ano ang gagawin. Narito ang lalaking dalisay na naghahandog ng kaniyang pag-ibig sa akin. Nahati ang aking isip sa paghahandog ng bulaklak at pag-aalaga ng apoy para kay Kanlaon, at sa lalaking naghahain ng kaniyang sarili para sa isang pangarap na kaaya-aya.
Paano ko siya matatanggihan? Higit sa pagkagayuma ang aking nadama. Pinisil niya ang aking mga palad, at tinugon ko siya sa pamamagitan ng mahigpit na yakap. Nang papalabas na kami sa dambana’y biglang yumanig ang lupa. Lumindol nang napakalakas, nangabuwal ang matatangkad na punongkahoy, gumuho ang mga lupa, at habang kami’y tumatakbo upang tumakas ay gumuhit ang matatalim na kidlat sa may dagim na kalangitan. Kumulog nang kumulog, kasabay ng pagsuka ng usok ng lupain, at maya-maya pa’y umihip ang hanging umaalimpuyo na waring nagbabadya ng kapahamakan.
Kinabahan ako.
Nagalit marahil si Kanlaon, at ang pagtalikod ko sa panata’y ibinubunyag ngayon ng nagngangalit na kalikasan. Tinawag ko ang aking kasintahan ngunit ang kataka-taka’y ni walang lumabas na tinig sa aking lalamunan. Napípi ako. Sinubok kong tumakbo, subalit nanigas ang aking mga binti, at wari’y naghunos na mapuputing bato ang aking talampakan.
Walang ano-ano’y naramdaman kong nagpapalit ng anyo ang aking katawan. Pinilit kong abutin ang bisig ng aking minamahal ngunit ako’y unti-unting nalusaw sa kung anong dahilan. Nagsatubig ang aking katauhan, ang tubig na inaasam ng aking kababayan, ang tubig na hinihingi ng lahat upang mabuhay. Ang aking kayumangging balát, ang aking itim na buhok, ang aking balingkinitang katawan, ang aking damit, at ang lahat ng aking niloloob ay naging tubig. Tubig! Tubig! Tubig! Paanong nangyari ito? Wala akong maisagot at marahil, si Kanlaon lámang ang makapaglilinaw ng lahat.
Tinawag ako ng aking kasintahan. Sinikap niyang abutin ako, ako na nagsatubig, ngunit nabigo siya. “Kudyapâ! Kudyapâ!” sigaw niyang may bahid ng pighati. Di nagtagal ay nagsalimbayang muli ang kidlat at kulog, at nabanaagan ko na hindi makakilos ang aking mahal. Naramdaman ko ang poot ni Kanlaon, gaya sa digmaan ng magkaibang lipi, ang poot na mahiwagang nagpabago ng anyo ng aking kasintahan. Nagulat na lámang ako nang maging bato ang aking iniibig.
Mapagpalà pa rin si Kanlaon. Hindi naman kami pinaghiwalay nang ganap ng tadhana. Ang aking kasintahan na nagsabato ay patuloy na dinadaluyan ng sariwang tubig upang ipahiwatig kahit paano na mahal, mahal na mahal ko siya.
Tuwing may mga dayo o turistang napagagawi rito sa Mambukál, hinahangaan nila ang anyo kong naging mga talón, na patuloy na nagbibigay ng sariwa’t malamig na tubig. Napapansin din nila ang isang malaking bato, ang bato na siyang kasintahan ko. Ngunit higit nilang ibig magtampisaw sa gilid ng baybay, o lumusong at maligo. Nalimot na nila ang salaysay ng aking pag-ibig, ituring man ang lahat na kathang-isip, gaya nito.
Roberto T. Añonuevo
Ang elektrisidad sa aking puso’t elektrisidad sa utak
ay pinaiilaw ang libong silid tuwing nalulumbay ka.
At makikita kita kahit ako’y nakapikit, at may unos,
at malayo ka, ngunit ito ay gaya ng Brahmacharya,
ang landas ng dibinong tinig sa madilim na daigdig:
Ang iyong hulagway ay mga titik na sumisilang na tula,
at ako ay napasasayaw sa kurbada ng iyong talinghaga.
Ang iyong dila ay lumalampas sa matuwid o baluktot,
humihigit sa kaluguran tungo sa kaywagas na Ligaya.
Kaytamis ng iyong talampakan at kaybango ng pusón,
at ito ang tatandaan ng silid na pambihira ang liwanag.
Sa aking budhi, marahang hahalik ang iyong halimuyak.
Ang elektrisidad sa lawas mo ay tatawid sa lawas ko;
at siyam na musa ang lalakad na parang mga abay mo.
Roberto T. Añonuevo
Ang pagbihag ba sa Ibong Adarna ay “kawangki ng anumang dakilang saloobin sa pagsulat, lalo na yaong may layuning maging makabuluhan sa lipunan at panahon”? Oo ang sagot kung paniniwalaan ang Peregrinasyon at iba pang Tula (1970), o ang Balagtasismo vs. Modernismo (1984; 2016) ng butihing Pambansang Alagad ng Sining sa Panitikan, at uuriin ang Ibong Adarna sa isang limitadong bahagi ng salaysay nito. Ngunit dapat ding itanong kung ang “pagbihag” ba ay kaugnay ng pagpapaamò, na sa kalauna’y magiging katumbas ng pagkakabilanggo ng ilahás na ibon para sa pansariling kapakinabangan ng manunulat na kailangang gamutin ang malubhang sakit ng pagkatigang ng imahinasyon. Makalipas mabihag ang ibon ay ano ang kasunod? Hindi ba magkakaroon ng suliranin o balakid kung ang Ibong Adarna ay sisipatin sa kabuoang katangian nito, at kakasangkapanin sa pagbubuo ng mito para sa mga Filipino, lalo sa mga makatang Filipino o manunulat?
Taglay ng Ibong Adarna ang mahiwagang gamot sa malulubhang sakit na dadapò sa tao, ayon sa alamat, maging siya man ay hari o pulubi. At ang lunas na ito ay magmumula sa isang awit na makapagpapaginhawa sa katawan, kaisipan, at kamalayan ng tao. Ang awit ay masisipat na tumatawid sa dalawang dimensiyon: una, ang pisikal; at ikalawa, ang metapisikal. Mapahahalagahan ang nakagagaling na awit kung ito ay naririnig ng marami, imbes ng isa o dalawang tao lámang, at kung gayon ang pagpapagaling ng sakít ay masisipat na hindi lámang para sa isang maysakit, bagkus kahit sa lahat ng matatalik na tao na nakapaligid sa kaniya, kung tatanawin ang awit bilang sining. Ang awit ay hindi itinatago, bagkus itinatanghal, at sa Ibong Adarna, ang pag-awit ay pagsasadula ng kombinasyon ng búhay at kamatayan. Ang kaganapan ng Ibong Adarna ay nasa pag-awit na makapagpapagaling ng sakít; at sa oras na magawa ito ng ibong engkantada ay iipot ito’t unti-unting aantukin na maglalantad ng kaniyang likás na karupukan, at ng puwang para mabihag ng ginintuang sintas. Ang ipot ay maituturing na negatibong aspekto ng ibon dahil nakapagpapabato sa sinumang tao, na kabilang panig ng nakapagpapagaling dahil sa awit ng ibon. Ngunit sa isang banda, ang ipot ay maaaring tanawin na hindi sandata ng ibon, bagkus sadyang likas na proseso ng pagpupurga sa sarili at pagtatanggal ng lason na makamamatay sa nasabing ibon. Hindi sasadyain ng Ibong Adarna na gawing bato ang sinumang mapangahas na tao; magaganap lámang ang pagiging bato ng tao kung lulugar siya doon sa pinaghuhulugan ng ipot. Ang ipot ay katumbas ng pagkabato, o kamatayan sa punto de bista ng mga prinsipe, at malulunasan lámang kung makasasalok ng mahiwagang tubig sa bukál na malapit sa punongkahoy at ibubuhos sa tao-na-naging-bato. Ang matang-tubig ang resureksiyon ng mga sinampalad na gaya nina Don Pedro at Don Diego, at ang lihim na ito ay magmumula sa isang maalam na ermitanyo na may memorya hinggil sa engkantadang ibon.
Hindi wakas, kung gayon, ang pagiging bato matapos maiputan ng Ibong Adarna. Kailangan lámang tuklasin ang lunas na matatagpuan sa lihim na matang-tubig upang sumilang ang bagong kamalayan.
Suplada ang Ibong Adarna, at hindi basta mapaaawit, at may tumpak na ritwal ito bago umawit. Aawit ito pagkadapo sa isang paboritong sanga (na hindi maaaring dapuan ng ibang ibon) ng Piedras Platas, sa kailaliman ng gabi, at tahimik ang paligid. Maganda nga ito ngunit ilahás: may pitong kulay ang balahibo, gaya ng Harpactes ardens; at nakahuhuni ng maalamat na pitong awit na parang pitong tinig sa isang orkesta, at ang malupit, ito ang nakapagpapahimbing sa sinumang makaririnig. Sabihing hipnotiko ang tinig ng Adarna, at ang pagiging hipnotiko nito ang magpapabato sa sinumang magtangkang bumihag sa kaniya. Hindi lamang ito ang katangian ng Adarna. Marunong ang nasabing ibon kung paano magsalita gaya ng tao, at nagtataglay ng memorya sa lahat ng kaniyang masasasaksihan, gaya ng parang sirang plakang pagsasalaysay sa masaklap na sinapit ni Don Juan sa kamay ng kaniyang mga kapatid at magbubunyag ng katotohanang lingid sa kaalaman ng hari.
Kailangan ang paglalakbay sa Pitong Bundok, ang pagharap sa leproso o ermitanyo bilang bagong kamalayan, ang pagsapit sa Bundok Tabor, at ang paghahanap sa Piedras Platas, bago matagpuan ang nasabing ibon. May mga pagsubok na dapat harapin, at ang pagsubok na ito ay may kaugnayan sa pagkilala sa angking pagkatao, at hindi lamang nahahanggahan ng isip. Ang identidad ay sinusuhayan ng isip, at sa gaya ni Don Juan, siya ay hindi lámang isang prinsipe bagkus isang anak, kapatid, at tagapagligtas sa amang nararatay sa karamdaman at sa mga kapatid na naging bato matapos maiputan ng engkantadang ibon. Samantala, ang panig nina Don Pedro at Don Diego ay salungat sa identidad ni Don Juan, at ang identidad na ito ay may kaugnayan sa pag-angkin sa kahariang mamanahin mula sa kanilang ama. Dahil matibay ang paniniwala ng magkapatid sa kani-kaniyang suwail na identidad, pangangatawanan nila ang pagiging kontrabida para maghari sa Berbania. Ibig sabihin, ang identidad na nais ng magkapatid na Don Pedro at Don Diego ay kaugnay ng pampolitikang kapangyarihan, at gagawin nila ang lahat kahit ang katumbas ay pagtataksil, panlilinlang, at pagpatay sa kapatid—para sa mithing manaig.
Ang Ibong Adarna, kung gayon, ay masisipat na ultimong solusyon sa mga sakit na hindi káyang arukin ng isip at lumalampas sa lohika ng pisikal na pandama. Ang engkantadang ibon ay hindi simpleng maitutumbas sa gunita o isipan o kaakuhan, gaya sa isang makata o manunulat, bagkus sa kabuoan o sabihin nang kosmikong identidad at kamalayan ng engkantada bilang kapilas na búhay ng tao, na gaya ni Don Juan, na nagsisimulang tumuklas din ng sariling kamalayan bilang tao na kaugnay ng malawak na kaligiran. Ito ang dahilan kung bakit itataya ng magkakapatid na prinsipe ang búhay mabihag lámang ang engkantadang ibon, at dalhin sa harap ng amang hari nang masagip siya sa bingit ng kamatayan, at nang sumilay ang bagong kamalayan.
Sinematograpiko ang taktika ng paggamit sa pagbihag sa Ibong Adarna, gaya sa pelikula nina Dolphy at Lotis Key, kung iuugnay ito sa “dakilang saloobin sa pagsulat” at sa mithing maging relevant o “makabuluhan” sa kasalukuyan at lipunan. Ngunit ang pagbihag sa nasabing ibon ay isang aspekto lámang o munting butil sa mahabang proseso ng pagtatamo ng mithi ng manunulat, at magiging adelantado kung tatanawin o ikakabit pa ang naturang aksiyon sa pagnanais na maging relevant o makabuluhan sa lipunan at panahong ginagalawan ng manunulat. Samantala, ang kaganapan ng manunulat ay nasa pagsusulat (at hindi sa pagkakabit ng etiketa), at upang masuhayan ang identidad na ito ay gagawa ng anumang paraan ang manunulat (gaya ng pagsasanla ng kaluluwa sa sinumang demonyo, kung hihiramin ang dila ni Johann Wolfgang von Goethe) upang patunayan ang kaniyang identidad na ibig ipamalas sa daigdig. Ang pagiging relevant o makabuluhan sa lipunan at panahong ginagalawan ay maaaring tanawin na resulta lámang ng pagtanggap ng nasabing lipunan matapos makaengkuwentro ang mga akdang nasulat ng naturang manunulat.
Sa oras na magampanan ng Ibong Adarna ang tungkulin nitong lunasan ang malubhang sakít ng isang hari (na tinatanaw na tagapagbigkis ng isang lipunan) ay ano ang kasunod? Wala. Ang engkantadang ibon bilang doktor o babaylan ay gumaganap sa papel ng higit sa itinadhana sa kaniya ng kalikasan; at kung may kamalayan ito ng gaya ng tao, ang posibilidad ng Adarna ay hindi dapat magwakas sa tadhana ng pagkakabihag sa mga kamay ng gaya ni Don Juan, o sa pagkakabilanggo sa kaharian ng Berbania, bagkus sa pagpapalaya rito mula sa anyo ng isang ibon para magampanan ang nasabing kakatwang tungkulin tungo sa kapakinabangan ng ibang tao na nangangailangan ng gayon ding uri ng paggamot. Ang pagbihag, at pagkakabilanggo, ng Ibong Adarna sa kahariang Berbania ay sakim, dominante, at makitid na pagtanaw sa estetikang silbi ng ibon—na ibig gawing alipin at imonopolyo ng piling maharlikang pamilya lámang.
Ang pagbihag sa Ibong Adarna ay isang mito kung paano sasagkaan ang natural na proseso ng búhay ng tao. Bakit pipigilin ang pagdupok ng katawan at ang napipintong kamatayan kung iyan ang likás na daloy para matamo ang kamalayan? Ang naturang aksiyon ay mula sa pananaw na ang tao ay lamán at buto lámang, at walang kamalayan. Ang kamalayan na tinutukoy dito ay hindi maitutumbas na kasalungat ng pagtulog o coma, na nakaaasiwa kung sisipatin bilang talinghaga sa panig ng isang manunulat o makata. Ang maituturing na paghahanap ng inmortalidad ay hangad ni Haring Fernando, na kakatawanin ng kaniyang tatlong anak. Ang matandang Haring Fernando ay haring masasabing hindi gumanap ng kaniyang tungkuling ipása sa susunod sa henerasyon ang tamang pamamalakad ng kaharian, at kung gayon ay ehemplo ng kawalang-kamalayan. Hindi niya kilala ang pinakaubod na katauhan ng kaniyang mga anak; at kinakailangan pang magkasakit siya, umupa ng eksperto para sanayin sa paggamit ng espada ang tatlong prinsipe, at ipadala sa Bundok Tabor, para lámang mailigtas siya sa malubhang karamdaman. Maipapalagay na takót mamatay si Haring Fernando, gaya ng takót siyang ihabilin sa kaniyang mga anak ang kaniyang kahariang ipinundar sa pamamagitan ng espada at pananakop.
Ang Ibong Adarna, gaano man kaganda o kailap, ay masisipat na hindi simpleng talinghaga na binibihag para lunasan ang malubhang sakít ng pagkatigang ng imahinasyon at kawalang-pakialam ng isang manunulat o makata sa lipunang Filipino. Iba ang daigdig ng Ibong Adarna at ang daigdig ng walang-hanggahang-posibilidad at imahinasyon ng manunulat. Ang manunulat o makata, na nagkataon mang “Filipino,” ay nahahanggahan ng kaniyang memorya, at ang memoryang ito ang nagtataguyod sa dunong o talino ng isang tao sa isang tiyak na panahon at espasyo, gaya noong pananakop ng Estados Unidos sa Filipinas. Ngunit ang talino o dunong ay hindi ang sukdulan ng lahat, bagkus bahagi ng pagtatamo ng malalim na kamalayan-sa-sarili, lalo sa panig ng manunulat o makata. Lumalampas sa ideolohiya ang nasabing kamalayan, at hindi nangangailangan ng aprobasyon o palakpak ng kapisanan ng mga alagad o partidong pampolitika. Ang pagbihag sa Ibong Adarna ay hindi rin para sa kapakanan ng bumibihag sa kaniya, na gaya ni Don Juan, para lumawak ang angking kamalayan, bagkus para sagipin ang isang matandang maysakit na hari. Sa ganitong pangyayari, ang proseso ng pagbihag, gaano man kasalimuot gaya sa naturang korido, ay hindi para sa manunulat, bagkus waring laan sa isang tao na marunong gamitin ang hulagway ng engkantadang ibon para magtamo ng isang kaharian na mamanahin mula sa hari. Na malayang pagbulayan ng sinumang manunulat, o makata, lalo kung ibig niyang maghari sa poder at manatiling burukrata magpakailanman.
Malayang isipin o gamitin magpahangga ngayon ninuman “ang sakripisyo sa lilim ng Piedras Platas bilang talinghaga sa naging kasaysayan ng makatang Filipino sa loob ng ika-20 siglo.” Ngunit kahit ang ganitong pahayag ay dapat tinitimbang nang maigi, bago maging bato ang lahat.
Sa daigdig ng Tralala, ang mga pangalan ay hindi mahalaga. Makapapasok ka rito basta sungayan ang loob kahit marupok ang tuhod (nagmula man sa mababang punsô o malagong punò), at marunong sumunod sa wika ng Panginoon. Malaya kang umimbento ng palayaw at apelyido, at ang taguri ay mahihiram mula sa mataas o mababang uri, o sa alinmang kulay o lahi, na ang wika ay kaiinggitan sapagkat umaahon sa pusali. Kung mahalaga sa iyo ang taglay na mukha, pahihintulutan kang makapagsuot ng libong maskara, na makatutulay sa sapot ng mga landas, makasisitsit at makapanghihimasok sa himpapawid, habang may utak ang mga daliri na makasasakay sa elektromagnetikong alon at ingay.
Ipagpalagay na ang lahat ng balatkayo ay balát ng realidad. Halimbawa, kapag lumahok sa diskurso ng politiko o aktibista o artista, walang importansiya ang pakikinig. Ang tinig mo ang mahalaga, ang tinig na mataas o maangas, ang tinig na mapanlibak o mapang-asar, ang linyadong tinig ng matalino na nagkukunwang siraulo, na kidlat kung tumugon ngunit makitid ang bisyon gaya ng nirendahang kapre. (Marahil iyan ang makapagpapatawa na makahahatak ng milyong kapanalig.) Iwaksi sa isip ang komunikasyon. Ikaw ang komunikasyon. Maikukubli mo ang katauhan sa isang pitik, at dahil kabilang ka sa hukbo ng mga bayarang talibang alaskador, natural ang oportunidad na kumita, habang pinupukol mo ng mga putikang titik ang mga kalabang lintik, o kaya’y hinihintay silang mahulog sa bitag ng mga tinik.
Hindi uso rito ang etika, sapagkat iyan ang doktrina ng Panginoon, at walang dapat ipagtika. Habang dumarami ang iyong kasalanan ay lalong mabuti, sapagkat bakit ka pa paiiralin kung susunod lamang sa batas at patakaran ng ibang planeta? Iwaksi sa isip ang mga katagang tulad ng “awa” o “kawawa,” sapagkat hindi ka naririto para ipamalas ang birtud at bait. Ang mahalaga’y ang tatamuhing tagumpay ng hukbo-hukbong impakto na halimaw sa teknolohiya at kagila-gilalas ang teknika sa panlilinlang o pananakot, kung hindi man pambibiso. Walang imposible sa espasyo at panahong pinasok mo, at ang eternidad ay hindi matitimbang sa bisa ng moralidad. Iisa ang kulay ng lahat, at ang kulay na ito ay hindi dilaw bagkus berde, berdeng-berde, gaya ng pag-iisip ng iyong Panginoon.
Mahalaga kung gayon dito sa Tralala ang numero. Ang hininga mo ay may numero, gaya ng hakbang at indak, at may katumbas na sahod o regalo. May numero para ka sumubaybay, o subaybayan, mulang malimit dalawing pook hanggang nililisang aliwang paraiso. Para kang tupa sa piling ng daan-daang tupa na ang pastol ay sumusunod din sa Panginoon. Ngunit dahil matalino ka, ang bakás ng iyong mga paa ay mabubura, gaya ng pagbura sa tsok sa pisara, sa tulong ng eksperto na gigíl sa paggúgol ng mga salita ng Panginoon. Yamang may maiiwan kang pulbos o gabok, matatagpuan ka pa rin kung iibigin ng mga awtoridad. At dahil seguridad mo ang nakataya, makasisingil ka nang malaki sa iyong serbisyo, gaya ng burukrata na dating puta o putang naging abogado, tawagin man itong sariling sikap o serbisyo publiko, para sa iyong patron at merkado.
Ang gahum mo ay magmumula sa iyong hukbong kinaaaniban, at marami sa mga kawal nito ay pusakal na magnanakaw ng ibang kalabang katauhan. Masisindak mo, sa tulong ng iba pang nilalang na kawangis mo, ang kalaban sa pamamagitan ng salita, sapagkat ang Salita ang simula at wakas. Anumang wikain mo ay puwedeng maging katumbas ng pagdukot, pagbugbog, paggahasa, at pagbilog sa identidad ng kalaban. Kapag hindi naniwala sa iyo ang pinatutungkulan, asahan mong magpapadala ng mga tiktik ang Panginoon, upang tuparin ang tadhana ng bilibid kung hindi man nitsong malamig. Marami kang personalidad ngunit hindi mo pag-aari ang sarili. Ito ang katotohanang hindi maiiwasan, at sa oras na lumihis ka ng landas ay matutulad ka sa ibang bangkay na babangon at maglalakad ngunit mananatiling bangkay magpakailanman.
Bago pumasok sa daigdig ng Tralala, humandang limutin ang sarili, tawagin ka mang Pag-asa.
Roberto T. Añonuevo
Isisilang sina Picasso at Van Gogh sa mga kambas
ni Wolfgang Beltracchi, at ang silbi ng maskara
at kosmetiko ay matatagpuan sa rabaw ng mesa
o sa iyong masukal na loob.
Ang daigdig ay hindi itim at puti, o kaya’y bahaghari.
Ang daigdig ay singgaspang ng dila’t gawi ng hari
na nagtatampisaw sa sanaw ng mga papuri at salapi.
Naghahalakhakan, nag-iinuman ang mga pintor
sa silid ng libong guniguni.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sintunadong musika
ang palsipikador at kopyador sa museo at galeriya
ng rangya’t pagmamalabis, wika ng oleo at paleta.
Ano si Balagtas kapag binantuan nina Eliot at Lorca
sa gunita ni Beltracchi?
. . . . . . . . . . . . . . . . .Marahil, isang tuyong ilog ni Heraklitus
na tinatawid ng buwaya at libo-libong langgam
o kung hindi’y isang parian
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . na lubog sa bahâ
at ang mga karetela ay rumirikit sa lintik at banlik.
Sa estasyon ng tren, ang mga ibon ni Heinrich
Campendonk ay maaaring karugtong na tadhana
ng mga bilanggo tungo sa bibitayan.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Ang bakal na tulay ni Auguste Herbin
ay iisipin mong tulay na hindi matapos-tapos
tungo sa impiyerno at kawalang-pakialam.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . At ang mga yate ni André Derain
ay naiinip na tinatanaw ng mga bagamundo
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .sa baybay.
Bakit susumpain si Beltracchi kung ginamit niya
ang balón ng posibilidad na nabigong salukin
ng nakalipas? Paano kung siya rin ang mga lastag
na babae ni Fernand Léger,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . at reenkarnasyon ng kahon
at manipestasyon ng mga impostor na posibilidad?
Ang sining ay katangahan
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . sa hanggahan ng mga mata,
kung iyan ang ibig makita,
at kaydaling maikukubli sa mga plastik na pera.
At dito sa Filipinas, ang mga berdugo ni Juan Luna
ay mabubuhay muli
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . sa ngalan ng Batas Militar
tungo sa diwa ng Bagong Lipunan:
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ang katotohanan
sa pasikot-sikot na kabulaanan ng mga eskinita
ng Dafen at Ermita,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ang senado ng mga batas
na binabalì ng liwanag,
ang mga kawal at abogadong bumubulong
sa karimlan.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . Papasukin mo marahil ngayon
ang kambas na ito kahit di-nakausap si Beltracchi,
para sa paghubog ng bagong mahiwagang Ibon—
sa merkado ng inaangkin mo ngayong tradisyon.
Roberto T. Añonuevo
Pumaloob ka sa Marinduque isang araw, at ikaw, sa wari ko, ang puso ng mga paglalakbay: divina filipina ang imbay, granado ang buhok ngunit ambar ang balintataw, lumalakad nang manipis ang tsinelas gayong kayputi ng mga sakong, at ang gunita ay mula sa malayong lungsod. Taglay mo marahil si Borges, at bawat hakbang ay laberinto ng talinghaga bawat talinghaga, at ang palaisipan ng iyong labì ay pisì na tinatawid ng aking balikat at budhi. Kailangan kita kung ako ang tula.
Magpupugay ang mga barko sa iyong dibdib.
Makararating ka sa Boac gaya sa hula nang umuulan gayong nasa pusod ng tag-araw, at matatagpuan kita sa aking silid. Matatagpuan kitang gutóm, lastag, at basâ ang buhok, at naisip kong umahon ka mula sa dagat para tanggapin ng dalampasigan. Ang iyong salita ay bumubukal sa paningin, parang mula sa butanding ng malayong Oslob, at ang iyong kislot ay dayaray na naglalagos sa bintana. Nang lumapit ako sa iyo, tumakas ang iyong anino at lumukob ang simoy ng pinyahan.
Umiindayog ang tinig ng mga titik mo sa aking dibdib. Dalawang bundok sa pusod ng laot ang lumilitaw pagkahawi ng ulop, at parang ganiyan ang pakiramdam nang tahakin kita sa mga aklat. Anung kinis ng iyong mga pahina sa aking kandungan. Naririnig ko sa malayo ang batingaw ng Montserrat kahit sa aking pananaginip nang gising; at pumikit man ako, ikaw ang hulagway na nakangiti sa isang kapeterya mula sa matandang bahay na bato.
Pupukulin kita ng mga tanong, ngunit hindi ka tutugon.
Maglalakad tayo pagkaraan sa lansangan na maagang matulog ang mga ilaw ng mga bahay at tindahan. Nagliliwanag ang langit sa mga bituin. Sumisitsit ang mga kuliglig. Wala ni traysikel o dyip na naligaw sa daan. Mahimbing na namamahinga sa bangketa ang isang huklubang askal. Nakapinid ang mga pinto o bintana, at ang tanging bukás ay ang paningin mong kumikislap.
Maya-maya’y marahang umambon at umihip ang malamig na simoy. Nabasâ ang iyong mga pisngi, na parang tigmak sa luha. May dalawang aninong magkahawak kamay ang ating makakasalubong—na waring mga tauhan sa antigong pelikulang walang tokis. At nang sumulyap sila sa atin, ang nakita ko ay ako at ikaw.
Magwawakas sa paliparan ang daigdig
at ang mga sundalo’y nakatanod
sa lalapag na eroplanong karga
ang mabibigat na bagahe at kalungkutan.
Isang alkalde ang dumating, ngunit ang dinig mo’y
nagliliyab ang Gaza at kubkob ang Kurdistan.
Wala akong kakilala sa mga sumasalubong,
ngunit inaakala nila na ako ang kanilang
Kapalaran.
Malaya nilang isiping panauhin ako sa Dipolog
o Dapitan, at bilang panauhing maringal
ay nakatakdang magtalumpati sa harap
ng mga estudyante’t pista ng mga wika.
Nangangatal ang aking mga kamay,
gaya ng pira-pirasong memorya ng ibang lupain,
at masiglang nagkukuwento ang abrodista
sa sinapit niyang pagtakas doon sa Syria.
Wala akong maisip, walang tulang masindihan,
at aaliwin ang sarili sa mga dumaraang
motorsiklo, huni ng mga ibon, at sipol ng simoy.
Kailangan kong maunawaan ang paglalakbay
sa mahahabang dalampasigan,
at sakali’t magutom ay susubukin ang dila
sa inihaw na talaba, kinilaw na tanigi,
at alimangong iniaalay ang sarili sa kusina.
Magwawakas sa paliparan ang daigdig
at nagugunita kitang kinakatas ang taludtod
ni Samah Sabawi o Mahmoud Darwish
habang pinupulbos ang malayo mong lungsod.
Subalit ang mga guho ng bahay at masjid
ay mahimalang itinitindig ng iyong sugatang isip
samantalang bumabalot ang karimlan
dito sa dalampasigang aking kinatatayuan.
Maalinsangan ngayong gabi, at wari ko,
maghuhubad ang buwan sa gitna ng tubigan
upang itangis ang napakailap na kasarinlan.
