Isa sa mahahalagang aklat ang Oral Literature of the Ifugao (2005) ni Manuel B. Dulawan, ngunit sa kasamaang-palad ay nalilingid sa kaalaman ng nakararami. Nakapaloob sa naturang aklat ang ugat, kasaysayan, at kaligiran ng Ifugaw, at ipinaliliwanag nito ang sari-saring ritwal tulad sa pagsasaka, pagdarasal, paggalang sa yumao, pagbubuo ng pamayanan, at pagsasaayos ng mga ugnayan ng mga tao sa pananaw ng taal na Ifugaw. Komplementaryo ang nasabing aklat sa maikling artikulong napabilang sa antolohiyang Literature of Voice: Epics in the Philippines (2005) na inedit ni Nicole Revel, at sinulat ni Lourdes Saquing Dulawan.

Bukod sa nabanggit, nakalahok sa aklat ang mga alamat, kuwentong-bayan, mito, awit, at epikong Ifugaw na nasa orihinal na wikang Ifugaw at tinumbasan ng payak na salin sa Ingles. Bagaman maraming maipupuwing sa saling Ingles ay hindi na mahalaga; higit na mahalaga ang maipaabot ang pinagmumulan sa Ifugaw tungo sa kamalayan ng Filipino. Dagdag pa rito, ang salin sa Ingles ay isang hamon na rin upang gumawa ng higit na magandang salin at halaw sa Filipino mula sa orihinal na tekstong Ifugaw ang kasalukuyang henerasyon.

Madaling mauunawaan ang isinasaad ng isang halimbawang kuwento o tula, dahil ang ilang salitang Ifugaw ay kahawig ang ilang salitang Bisaya o sinaunang Tagalog, gaya ng “banug” sa Ifugaw na katumbas ng “agila” (aguila) sa Espanyol at “banug” din ang tawag sa Tagalog, Bikol, at Bisaya. Hindi man regular ang tugma at sukat ng mga taludtod ay mapapansin na may natatanging ritmo ang tula, na patitingkarin ng pambihirang estribilyo sa ilang pagkakataon, upang masubaybayan ng tagapakinig o mambabasa ang daloy ng salaysay.

Mahihinuhang ang unang layon ng aklat ay itala ang tradisyong pabigkas ng Ifugaw, sinupin ang iba’t ibang taal na kaalaman, at itanghal ito sa paraang pinakamagaan. Matalas ang paliwanag ni M.B. Dulawan at laging may kalakip na banggit hinggil sa konteksto at kaligiran ng kaniyang pinapaksang bagay, halimbawa na ang tungkol sa mumbaki (na tila pari) at hongan di page (na serye ng mga seremonya ukol sa pagpapalago ng ipugong palay).

Maihahalimbawa ang “Si Aliguyun at si Bugan” na isa sa mga tanyag na bersiyon ng Hudhud ng Ifugaw. Tumutukoy ang “hudhud” sa anyo at paraan ng pahimig na pagsasalaysay ng Ifugaw na kabilang sa pangkat ng Tuwali. Binibigkas nang patula ang hudhud tuwing tag-ani sa mga payyo (rice terraces); tuwing naglalamay sa tao na namatay nang likas (at hindi pinatay o nagpakamatay); at tuwing may bogwa na ritwal kapag may hinuhukay na bangkay.

Sa bersiyong mula kay Marcela Guminigin na isang munhaw-e (makatang tagapagsalaysay), ang hudhud na “Si Aliguyun at si Bugan” ay umiinog sa pag-iisang dibdib ng dalawang tao na galing sa magkaibang lipi. Anak ni Amtalaw na mula sa Hujbitan si Aliguyun; samantalang si Bugan ang anak na babae ni Pangaiwan ng Gonhadan. Noong bata pa umano si Bugan, nakaligtaan siya ng kaniyang inang abala sa trabaho at dinagit pagkaraan ng mga dambuhalang uwak. Inilagak ng mga ibon si Bugan sa talahiban, at mabuti lamang ay natagpuan siya ni Kullaw na isang matandang naninirahan sa kagubatan. Inampon ni Kullaw si Bugan, at itinuring na sariling apo.

Lumaki si Bugan na isang marikit na dalaga. Isang araw, makakatagpo niya si Aliguyun, na isang mayamang binata mula sa Kiyangan. Manliligaw si Aliguyun at sasapit ang araw na pakakasalan niya ang dilag. Maghahain sila ng uyauy—na ritwal sa kasalan—para sa kanilang lipi. Samantala, makikilala naman ni Guminigin si Aginaya, ang babaeng kapatid ni Aliguyun at mahuhulog ang loob ng lalaki sa dalaga. Makaraan ang pista sa Hujbitan, dudulog si Guminigin at yayaing pakasalan si Aginaya. Papayag naman si Aliguyun at ibibigay ang kaniyang basbas. Magtutungo sina Guminigin at Aginaya sa Gonhadan. Magpapakasal sila, at magbibigay ng uyauy upang ipagdiwang ang kanilang pagsasama.

Ang isa pang bersiyon ng hudhud, na pinamagatang “Hudhud hi Aliguyun,” ay hitik naman sa madudugong bakbakan nina Aliguyun at Pangaiwan na siyang ama ni Bugan. Mababasa ito sa The Epics (2001) na tinipon at pinamatnugutan ng dakilang si Damiana L. Eugenio. Sa naturang bersiyon, ang magkatunggaling pamilya ay nagkabati dahil ang mga anak ng dalawang angkan ay nagpakasal matapos ang matagal na panahong bakbakan ng mga pangunahing tauhan, sampu ng kanilang matatapat na kawal. Nauna ang kuwentong ito sa Romeo and Juliet ni William Shakespeare, at sa klasikong tula at nobelang Tagalog na Ang Lumang Simbahan ni Florentino T. Collantes.

Sa pambungad ng aklat, ikinuwento ni M.B. Dulawan ang isang pangyayari nang dumalaw si Jaime C. Laya noong 1984 sa Kiangan, Ifugaw. “Napakaganda ng kulturang Ifugaw,” sambit ni Laya sa harap ng mga guro mula sa iba’t ibang lalawigan, “tulad ng ipinakikitang kariktan ng inyong mga payyo.” Hinimok pagkaraan niya ang mga guro na “Ituro muna ninyo ang sariling kultura bago ituro ang kultura ng ibang tao.”

Lumikha ng alingasngas, at hindi mabilis na tinanggap ng mga guro, ang mungkahi ni Laya. Ayon na rin kay M.B. Dulawan, ang mga salinlahi ng Ifugaw ay nabilog ang ulo sa pangangaral ng mga Kristiyanong misyonero at sa sistema ng edukasyong kolonyal ang oryentasyon. Ikinahiya wari ng mga Ifugaw ang kanilang kultura at pinagmulan. Dumating ang yugtong kailangang purgahin muna ng henerasyon ng Ifugaw ang sarili upang maangkin muli ang kanilang mayamang ugat. Lilipas pa ang ilang taon bago sisigla ang muling pagtuklas at pagpapalaganap ng kulturang Ifugaw, lalo sa hanay ng mga gurong Ifugaw.

Mahalagang aspekto ng kulturang Ifugaw ang tradisyong pabigkas. Ang tradisyong pabigkas ang nagsisilbing kamalig ng gunita at kasaysayan, ang tulay na nag-uugnay sa magkaibang henerasyon, at ang palihan ng mga tao na paulit-ulit isinasalaysay sa malikhaing guniguni ang kanilang karanasan at pakikipagsapalaran. Isinasalin sa tula, kuwento, at iba pang anyo hindi lamang ang mga salita o titik ng lipi, bagkus maging ang kamalayan at pananaw na marapat angkinin ng isang Ifugaw.

Wala pa akong nakitang lumabas noon sa merkado na may sigasig at lawak ng saliksik gaya ng sa Oral Literature of the Ifugao  ni Manuel B. Dulawan. Bilhin ninyo ito. Sagipin at palaguin pa natin ang naturang kultura, at tulungan natin ang bagong henerasyon na magsilang ng iba pang Manuel B. Dulawan na mahilig magsaliksik, magtala, at magsulat hinggil sa kulturang Ifugaw at iba pang lipi. O kung hindi’y nakatakdang mawala sa ating alaala at hinagap ang isa sa mahahalagang hiyas ng ating bansang minamahal.