Month: Hunyo 2008

Dalawang babae, dalawang pag-ibig, ayon kay Genoveva Edroza Matute

/ Roberto Añonuevo / 2 mga puna

Maraming kuwentong naisulat si Genoveva Edroza-Matute, at sabihin nang marami rin ang sablay o mabuwáy, ngunit ang ilan sa matatagumpay niyang kuwento ay nalathala noong 1948-1949, may 60 taon na ang nakalilipas, ang panahon ng kaniyang kasibulan. Ang panahon ng pagsibol ni Matute ay kaugnay ng nagbabagong anyo ng lipunang Filipino, na dumanas ng digma at nagbihis ng liberal na pananaw na hatid ng Amerikanisasyon, samantalang nagsisikap ang mga manunulat na Filipino noon na maitakda ang wikang pambansa at ang mataas na pamantayan sa pagsulat ng katha.

Sa “Ang Kuwento ni ‘Mabuti'” (1948), inilarawan sa punto de bista ng isang mag-aaral ang katauhan ng kaniyang gurong kung tawagin ay si “Mabuti” dahil sa nakagawian nitong simulan ang bawat pangungusap sa katagang “mabuti” tuwing magtuturo sa klase sa elementarya. Ngunit taliwas sa dapat asahan, ang tagapagsalaysay ay hindi muslak na bata, bagkus batang naghunos ang kamalayan upang maunawaan ang inililihim ng kaniyang gurong ang bana’y may ibang pamilya. Ang nasabing lalaki’y ibinurol sa ibang bahay nang mamatay, at mahihinuhang ang guro ay kabit ng naturang lalaki. Ang parikala ng kuwento’y ang taguring “mabuti” ay lumalampas na sa dating pagtanaw na “mabuting babae,” dahil ang babae na bagaman ulirang guro ay nagkakamali rin, at nalilinlang, at nadudungisan.

Maiisip na ang tagapagsalaysay sa kuwento ni Matute ay isang tao na nagbabalik sa kaniyang kabataan, at ang kaniyang paggunita ay walang bahid ng panunumbat, paghuhusga, at prehuwisyo. Ngunit ang nasabing tao rin ay masasabing hindi karaniwan, at posibleng babae rin, dahil tanggap niya ang katauhan ni Mabuti, at bukás ang isip sa komplikasyon ng mga relasyong pampamilya. Ang maganda sa kuwento’y iniiwan sa mambabasa kung ano ang magiging epekto ng pagkakatuklas sa buhay ng guro, at ang parikala’y ang guro na nagtuturo ay naging tulay mismo upang maituro sa mambabasa ang lihim at dilim na kaniyang nadarama.

Ngunit may isa pang kuwento si Aling Bebang, ang palayaw ni Matute, na dapat pag-ukulan ng pansin ng iba pang mahilig sa panitikan. Iyon ay walang iba kundi ang “Isang Araw sa Kawalang-Hanggan” (1949). Sa nasabing kuwento, si Gilda na hinubog sa tradisyonal na paraan ng kaniyang magulang ay ibig kumawala sa maka-lalaking pagkakahon ni Joven, na kaniyang kasintahang sumáma at nakipagtanan kay Rita. Nais ni Joven ang rikit at landi ng isang babaeng liberal ang pag-iisip, at bukás sa pakikipagtalik, gaya ni Rita at siyang ayaw ni Gilda. Ngunit si Gilda noon ay may pangarap na makatapos ng pag-aaral at umangat ang kabuhayan, at ipinagpaliban muna ang tawag ng laman. Dumating ang sandaling nagkaroon ng malubhang sakit si Joven, at nagdalawang-isip si Gilda kung dapat pa niyang dalawin ang dating kasintahan. Nagwakas ang kuwento na lumabas si Gilda sa silid ng ospital, luhaan, subalit nagpapahiwatig ng paghuhunos ng sarili tungo sa bagong katauhang kumakawala sa makitid na pagtanaw ng mahinang si Joven.

Payak lamang ang kuwentong ito ngunit higit na matagumpay kaysa sa kuwento hinggil sa guro. Pulido ang taktika ng paglalarawan sa tagpo sa ospital; sa pagkabiyak ng kalooban ni Gilda hinggil sa kaniyang propesyon; sa pananaw sa sinaunang kaugalian; at sa pagtanaw sa konsepto ng pagiging liberal sa pakikipagkarát sa lalaking minamahal. Ang higit na maganda’y ang pambungad na talata ng kuwento hinggil sa “kalamigan” ni Gilda sa pakikipagrelasyon ay winakasan ng isa pang naiibang “kalamigan” ng loob sa dulo ng kuwento, subalit nasa higit na mataas na antas na ang talinghaga o pahiwatig. Ang “kalamigan” ay hindi nangangahulugan ng pagkakait sa sarili ng ligaya o kaya’y pakikipagbalikan sa dating kasintahan. Bagkus ang nasabing “kalamigan” ay pagwawakas sa baluktot at sinaunang pananaw na sentimental na pagpapakamatay sa lalaking minamahal, kahit ang lalaking iyon ay tarantado sa sukdulang pakahulugan. Ang paglayo ni Gilda kung gayon kay Joven ay simula ng pagkakatuklas niya ng kapangyarihan bilang babae. Ang babaeng hindi magpapailalim sa kapangyarihan ng lalaki, ang babaeng may kakayahang humanap ng bagong kaligayahang hindi impotente o marupok na gaya ni Joven. Ang babaeng handang magmahal ng kaniyang sarili sa matuwid na paraan nang hindi isinasakpisyo ang dangal o pangalan. Ang gayong tiwala sa sarili ay lihis sa nakamihasnang iyaking babae na dating pinaniniwalaan sa lipunan.

Balita ko’y mahina na ang katawan ni Aling Bebang dulot ng katandaan o sakit, at siguro’y makabubuti kung madalaw siya sa kaniyang tahanan. Panahon na upang muli siyang parangalan bago tuluyang mamaalam sa mundong ito, dahil ano man ang bigat ng kaniyang pagkukulang ay tiyak kong hihigtan ng kaniyang matapat na pag-ibig sa ating sariling wika at panitikan.

Ang Mito ng Prinsesa Urduha

/ Roberto Añonuevo / 9 mga puna

Nakalulugod na unti-unti nang nagsisimula ang pagbubuo ng mito ng mga Filipino, gaya ng animasyong Prinsesa Urduha sa larang ng pelikula. Inaakala tuloy ng nakararami na may katotohanan ang tala ni Ibn Batuta, nang maligaw siya sa Tawalisi (Pangasinan) mula sa paglalakbay sa Kakula, Java, Indonesia bago tumungo sa Tsina. Mahirap nang patunayan ang salaysay ni Batuta, maliban kung susuhayan nga ito ng ilang antigong tala mula sa mga Tsino, tulad ng winika ni Jaime Veneracion; o kaya’y may bagong arkeolohiko’t antropolohikong tuklas sa kaugnayan ni Urduha sa tribung Ibaloy.

Ang salaysay ni Batuta hinggil kay Prinsesa Urduha ay mula sa paningin ng manlalakbay na tagaibayong dagat, kaya maaaring nalulukuban ng pananaw, prehuwisyo, paniniwala, at guniguni ng dayuhan. Ang salaysay ni Batuta, gaya ng pagdududa nina Jaime C. de Veyra, Julian Cruz Balmaseda, at Iñigo Ed. Regalado, ay hindi basta tala sa kasaysayan, bagkus malikhaing kasaysayan o alamat na kinatha ni Batuta habang nilulustay niya ang panahon sa laot at pinipiga ng lungkot ang loob.

Halimbawa, ang sistema ng pamamalakad ng kaharian ay mauugat sa sistema ng herarkiya o pamamahala ng mga bansang may imperyo, kaharian, at estadong sakop. Kung ganito nga, kahit ang pag-ugat kay Urduha—na mula sa napakapatriyarkal na lipunan—sa tribung Ibaloy ay mapagdududahan maliban kung napakaabanse nga ng pamamalakad ng naturang tribu para umabot hanggang Pangasinan at lampasan ang paniniwalang pangkasarian. Ang mapandigmang kaisipan ni Urduha ay dapat ugatin, halimbawa sa pagdakip ng mga gagawing alipin, kung may kaugnayan nga ito sa mga tribung nananahan sa kabundukan, upang mapatunayan ang mga bakas ng lipi ni Urduha sa mga pook na posibleng nasakop niya. Sabi nga ni William Henry Scott, ang pagtataglay noon ng maraming alipin ay higit pa sa malalawak na lupain o ginto, dahil magagamit ng datu ang mga alipin sa iba’t ibang gawain, gaya ng pagsasaka at pagpapanatili ng tahanan.

Mababanggit din na kahit may nahukay na mga labî ng gadyâ (i.e., dambuhalang elepante) sa Filipinas, ang pagkasangkapan sa hayop na iyon sa larangan ng pakikidigma at pagpaparangal sa mga maharlika ay tila inangkat sa gaya ng Thailand, Nepal, Myanmar, Cambodia, at Indonesia, kaya kinakailangan ng malalim na saliksik upang patunayan ang obserbasyon ni Batuta. Bukod pa rito ang organisadong pamamalakad ng mga mandirigma, na dapat ding alamin, dahil lumilitaw na hindi karaniwang prinsesang mandirigma si Urduha, bagkus nakaaalam din siya ng mga taktikang militar sa paglusob at pananakop ng ibang bayan para sa ikalalago ng kaniyang pamayanan.

Paghalaw sa Prinsesa Urduha
Noong 1942 ay isinapelikula ang Prinsesa Urduja na pinangunahan nina Mona Lisa at Fernando Poe Sr. Sumulat naman si Regalado noong dekada 1970 ng libretto para sa operang Prinsesa Urduha na nilapatan ng musika ni Alfredo S. Buenaventura at itinanghal sa Centro Escolar University bago itinanghal sa Sentrong Pangkultura ng Pilipinas. Walang ibang pinagbatayan si Regalado kundi ang tala ni Batuta, aniya, bagaman maaaring naanggihan din siya ng ilang palabok nina Zoilo M. Galang, Henry Yule, Jaime de Veyra, Austin Craig, Paz P. Mendez, Pedrito Reyes, at Jose D. Karasig. Ang opera ay binubuo ng prologo at tatlong yugto, at ang unang yugto ay may dalawang tanghal. Ginampanan ni Ruby Jose Salazar ang papel na Urduha; si Robert Natividad ang pumapel na Salim; si Josefina Dychitan si Dayama; si Emmanuel Gregorio si Gat Payo; at si Gamaliel Viray si Prinsipe Vladimir.

Símple lamang ang istoryang ginawa ni Regalado. Itinampok ang unang tagpo na nagkakasayahan ang mga lakan, gat, at lakambini, dahil isinilang na ng reyna ang tagapagmana ng korona o kaharian. Ngunit nang lumabas ang hari sa silid, ibinalita niyang hindi lalaki, bagkus babae ang kanilang anak ng reyna. At yamang babae ang kaniyang anak, ang hari ay naipit sa pagpapasiya kung ililigaw sa gubat o itatapon sa dagat ang sanggol, alinsunod sa bulong ng kaniyang mga tagapayo, dahil “walang karapatang mamuno” ang babae sa kanilang lipi at “lalaki lamang ang kikilalaning tagapagmana.”

Nabagabag ang hari, na hindi matanggap ang kapalaran, at kaya ipinatawag niya kinabukasan ang isang pitho upang hulaan ang magiging kapalaran ng kaniyang anak na si Urduha. Ayon sa hula ng matanda, si Urduha ay “magiging kilabot na mandirigma” na magpapalawak at maghahatid ng kasaganaan sa buong kaharian, at magpapasagana ng ani sa mga bukirin.

Dalawampung taon ang lilipas at magkakatotoo ang hula. Si Urduha ang humaliling pinuno ng kaharian, at nag-uwi ng maraming tagumpay sa pakikidigma. Nagdiwang ang kaharian sa bagong tagumpay ng prinsesa, at dumalaw pa sa kaniyang kaharian ang iba’t ibang sugo mula sa ibang bansa. Ngunit sa kalagitnaan ng pagsasaya’y nabulabog ang palasyo. Nahuli ang isang tiktik (i.e., espiya), ani Gat Payo, at iniutos ng prinsesa na iharap sa kaniya ang maysala.

Ngunit bago naganap iyon, binagabag ng isang panaginip si Urduha. Napanaginipan niya ang isang binatang makisig at matikas ang tindig, at may kung bato-balani itong nagpatibok ng kaniyang dibdib. Nabulabog ang pandama ng dalaga, at sa unang pagkakataon ay napaibig sa lalaking naghari sa kaniyang guniguni. Ikinuwento niya sa kaniyang mga abay na sina Dayama at Abdulia ang panaginip ngunit wala silang naisagot sa kaniyang pagkabahala. Nasabi lamang ng mga binibini kay Urduha na siya ay nagsisimula nang umibig, tulad ng ibang babae. Nang iharap ng mga kawal ang nabihag na tiktik, lalong nagulantang si Urduha dahil kamukha ng lalaki ang lalaki ng kaniyang panaginip.

Ginawang alipin ang bihag, na nagngangalang “Salim,” alinsunod sa utos ni Urduha. Isang umaga, habang namimintana at umaawit sa balkon ang prinsesa ay napukaw ang pansin ni Salim. Iniwan ni Salim ang kaniyang ginagawa sa halamanan, at sa himig ng aria ay isinalaysay ang kaniyang tunay na layon sa kaharian ng prinsesa. Nais umanong ipaghiganti ng lalaki ang pagkamatay ng kaniyang kapatid na tinudla ng palaso. Matamang nakinig ang prinsesa at natuklasan pa niyang si Salim ay mula sa liping maharlika.

Bumaba sa hardin ang prinsesa. At doon, inalayan siya ng bulaklak ni Salim. Napakislot si Urduha. Nang sandaling iyon, nakita sila ni Vladimir, na isang binatang maharlikang nais mapangasawa si Urduha. Kinausap pagkaraan ni Vladimir si Urduha, at sinabing sa pag-aasawa nauuwi ang lahat. Ngunit matigas ang wika ng dalaga, at tumugong ang pakakasalan lamang niya ay “ang lalaking tatalo sa kaniya sa pananandata.” Walang makapangahas makapanligaw kay Urduha, dahil ang babae’y mahusay makipaglaban, at may hukbong binubuo ng mga piling mandirigmang kapuwa lalaki at babae.

Nahati ang isip ni Urduha kung ano ang gagawin kay Salim. Napapaibig siya sa lalaki, at ang lalaking ito’y espiyang dapat hatulan ng kamatayan, alinsunod sa kaugalian ng kaharian. Dumating ang sandaling pinalalagda kay Urduha ang kautusang magpapataw ng parusang kamatayan kay Salim. Ngunit tumanggi si Urduha at winikang “lihis ang hatol” at dapat baguhin. Hindi pinatay si Salim, at sa halip ay hinayaan itong makauwi sa pinagmulang kaharian. Inihatid ni Urduha si Salim hanggang pantalan, at pagkaraan ay nalugmok sa pagdadalamhati. Sa kabila ng lahat, napukaw ang loob ng prinsesa sa matapat na paninindigan para sa sariling bayan.

Melodramatiko na ang ganitong opera, at humahangga sa sentimentalismo, na tila gasgas na tagpo sa telenobelang Marimar. Sa naturang paghalaw, ang istorya’y waring hinugot mula sa ibang bansa, isinalin sa wikang Filipino, at ang Filipinas ay nagkaroon ng masalimuot na kahariang kaiinggitan ng mga bansang may gayunding tradisyon. Pinananaig sa dula ang damdamin, at kahit si Urduha ang nagpasiya sa pagpapalaya ng binatang si Salim, ang nasabing dalaga ay naging bihag naman ng kaniyang damdaming nagbubukas ng personal na pagmamahal. Ngunit ang masaklap sa dula, hindi nga nagapi si Urduha sa mga digmaan ay magagapi naman siya ng tunggalian ng isip at damdamin para sa bayan, sa isang panig, at para sa sarili, sa kabilang panig.

Ano ang mapupulot natin sa maalamat na Prinsesa Urduha? Na may kakahayan tayong mga Filipino na lumikha ng sarili nating mito. Gayunman, ang nasabing mito ay hindi dapat mabilanggo sa panahong midyibal at pagpapalaganap ng mga paniniwalang hindi na angkop sa ating panahon, kalagayan, at kaligiran. Ang mito natin ay maaaring ngangayunin at dinamiko, at dapat umuurirat sa mga baligho nating pananaw, paniniwala, at kaugalian imbes na umangkat lamang tayo sa ibang bansa ng mga pananaw, paniniwala, at kaugalian nito. Ang bagong mito ng Filipino ay dapat makapagpalago ng ating pagkatao at kabansaan, at bumigkis sa ating sari-saring pangarap para tayo’y umangat, sumulong, umunlad.

Ang Halaga ng Timpalak Pampanitikan

/ Roberto Añonuevo / 3 mga puna

Mainit ang panahon ngayon, gaya lamang ng deliberasyon sa mga timpalak pampanitikang Palanca at UP Sentenyal, na sa aking palagay ay makatutulong nang malaki upang maitala ang mahuhusay na ani sa mga lárang na gaya ng tula, kuwento, nobela, sanaysay, at dula. Ang ganitong kainit na panahon ay bagay na bagay para sa pagbubukas ng pinto sa mga “bagong dugo” ng panitikan, kung hihiramin ang dila ni Liwayway A. Arceo, at sa pagpapahalaga sa mga timpalak na laan sa mga manunulat.

Mahalaga ang timpalak pampanitikan, dahil nagiging barometro ito ng mga manunulat, gusto man nila o hindi. Matatagpuan sa timpalak ang mga kabaguhan sa gaya ng tula at katha, o kaya’y ang pagkabalaho ng isang panahon sa isang yugto ng kumbensiyong dapat itakwil at iwasan ng susunod na henerasyon. Timpalak ang nagbubukas ng pinto upang makilala ng madla ang kabataang makata o ang ubaning kuwentistang muling nagbabalik sa panitikan, at ang naturang pagkilala ang magiging simbolikong kapangyarihan ng nasabing makata o kuwentista tungo sa pagtanggap ng pabliser, pamantasan, at kapuwa manunulat.

Hindi lahat ng timpalak pampanitikan ay makapagpapayaman sa isang manunulat, maliban sa ilang pagkakataon na gaya ng timpalak sentenyal ng Pambansang Komisyon sa Kultura at Mga Sining (NCCA) na nagbigay ng tig-iisang milyon sa bawat kategorya mulang sanaysay hanggang epiko. Ang totoo’y maliliit ang premyo sa mga timpalak, at masuwerte na kung makasungkit ng 200 libong piso na minsanan kung dumating gaya ng natatanging patimpalak ng UP Institute of Creative Writing. Ang karaniwang timpalak, gaya ng Palanca, ay malaki na ang 12 libong piso bilang unang gantimpala, na susundan ng gaya ng Talaang Ginto ng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF). Ngunit wala sa halaga ng gantimpala ang susi ng lahat. Ang pagkilala ng mga manunulat at kritikong hurado ay sapat na upang mabasbasan ang isang manunulat at maiangat mula sa abang hanay ng mga mortal.

May mga timpalak na makapagbibigay ng pambihirang paghanga mula sa publiko, lalo kung ang mga hurado ay batikan sa kani-kaniyang larang at itinuturing nang institusyon ang nagpapatimpalak, gaya ng Palanca Foundation. Ngunit may mga timpalak na makasisira din ng pangalan ng tanyag na manunulat, lalo kung ang timpalak ay hindi mo malaman ang pamantayan ng pamimili ng magwawagi, at laging nalulukuban ng kontrobersiya ang mga pili ng hurado. Sa ganitong yugto, marapat nang mag-isip-isip ang isang isponsor kung ang timpalak ay nakapagsisilbi pa ba sa panitikan o kung ito ay nagsisilbing raket na lamang ng sinumang nagpapatakbo ng timpalak.

Hindi lahat ng nagwawagi sa timpalak ay magaling. May ilang natatalo sa timpalak ang higit na mahusay kaysa sa mga nagwagi ng unang gantimpala, at ang ganitong pangyayari ay maaaring kakulangan na ng mga hurado na nakaligtaan ang isang lahok o hindi napansin iyon sa kung anong dahilan. Ngunit para sa akin, mabuti pa ring sumali at matalo, kaysa matalo nang hindi sumasali sa anumang timpalak. Isang uri ng tunggalian ang timpalak, at ang sinumang lalahok sa gayong tunggalian ay dapat batid ang mga batas ng bakbakan upang maging katanggap-tanggap ang pagwawagi o pagkabigo.

Sa oras na pumaloob ang sinumang manunulat sa timpalak, ipinauubaya niya ang kaniyang akda sa pagtatasa at pagbasa ng mga hurado, at ipinapalagay na sinasang-ayunan din niya ang mga patakaran ng organisador ng timpalak. Ang naturang pagtitiwala ay dapat tumbasan ng pagpapahalaga ng institusyong nagpatimpalak, upang tumingkad ang ugnayan ng dalawang panig. Naghahangad ang manunulat na lumahok na makakuha ng pagkilala mula sa institusyon at kapuwa manunulat, samantalang ang institusyong nagpatimpalak ay nangangarap na madagdagan ang taglay na simbolikong kapangyarihan dahil sa mga manunulat na tanyag o tumanyag dahil sa timpalak.

Kaya hindi iisang agos lamang ang resulta ng timpalak. May nakukuha ang mga nagwaging kalahok sa timpalak, at may naaani rin ang institusyong nagpatimpalak (bukod pa ang insentibo sa buwis).

Ang anumang timpalak pampanitikan ay dumaraan sa yugto ng pagtuklas, ng pagpapalaganap ng kumbensiyon, at sa ilang pagkakataon, ng pagpapakilala ng mga pambihirang akdang hahangaan sa paglipas ng mga taon. Ihalimbawa na ang aklat na Talaang Ginto, Gawad Surian sa Tula, Gantimpalang Collantes 1980-1991 (1991). Testamento ang nasabing aklat sa pagpapakilala sa 64 makata, bagaman sa ilang pagkakataon ay pagdududahan ang nasabing taguri. Ilan sa namumukod na makata ng naturang dekada ay sina Rio Alma, Romulo A. Sandoval, Mike L. Bigornia, Fidel Rillo, Ariel Dim. Borlongan, Lamberto E. Antonio, Victor Emmanuel D. Nadera Jr., Dong A. de los Reyes, at Ronaldo L. Carcamo. Sa aking palagay, ang siyam na ito lamang ang maitatangi sa nasabing dekada, bagaman ang ilan sa kanila’y hindi sumungkit ng unang gantimpala.

At kung pipiliin sa siyam na ito ang sumulat ng pinakamahusay na tula, iyon ay walang iba kundi si Rio Alma. Ang kaniyang piyesang “Sa Iba’t ibang Panahon” ang maituturing na tula ng dekada 1980, dahil sa pambihirang disenyo, nilalaman, at diwaing magmumula lamang sa tarikan. Tatlong makata lamang, sa aking palagay, ang maibibilang sa hanay ni Rio Alma at kasama rito sina Bigornia (“Pinto”), Sandoval (“Tumatayog, Lumalawak ang Gusali, Resort, Plantasyon”), at Rillo (“Bag-iw”). Ang mga tulang ito ang dapat inilalahok sa mga teksbuk upang mapag-aralan ng mga estudyante. Magtataka kayo bakit wala rito ang iba pang makata. Wala sila dahil nagkataong ang inilahok nilang tula sa timpalak ng Talaang Ginto ay hindi makayayanig ng daigdig.

Ang karanasan ng Talaang Ginto ay karanasang dapat mabatid ng sinumang kabataang ibig pumaloob sa panulaan, o sa panitikang Filipinas sa kabuuan. Bagaman masasabing mas maraming ipa kaysa palay ang ani ng Talaang Ginto, naging mabuting halimbawa naman ito kung paano dapat tumula ang susunod na henerasyon ng mga makata. Lumago ang panulaan, lumago ang panitikan, at iyon ay dahil may mga pagsisikap na itaguyod ang mga timpalak pampanitikan.

Walang masama kung magwagi o matalo sa timpalak (malalagasan ka nga lamang ng ilang daang piso at magagasgas ang ego). Ang higit na mahalaga’y nasusubaybayan mula sa hanay ng mga lahok ang magiging landas ng panitikan, natutuklas ang mga sungayang talento, at nahihimok tayo kung paano pag-iibayuhin ang paglilinang. Habang lumalaon, ang tagumpay ay hindi na lamang angkin ng makata o mangangatha, bagkus angkin ng buong bansa.

Konsepto ng Puri at Paglikha ng Mito

/ Roberto Añonuevo / 1 Puna

Kung may isang konsepto mang paulit-ulit nagbabalik sa gunita ng taumbayan, iyon ay walang iba kundi ang “puri.” Ang “puri” ay maaaring sintayog ng pagdakila sa diyos, gaya ng masisilayan sa mga awit at korido. Ang “puri” ay maaaring ang “dangal” (i.e., honor) mismo ng tao, na minamahalaga ang paggalang at ang pagsang-ayon ng ibang tao. Ang “puri” ay maaaring kaugnay ng panlabas na katangian ng tao na ipinakakahulugan o ipinapataw ng isang pangkat o lipunan, batay sa itinuturing na katanggap-tanggap, malinis, maringal, at mataas. Ngunit habang lumalaon, ang “puri” ay nahanggahan ang pakahulugan, at kinasangkapan ng relihiyon at awtoridad upang itumbas sa manipis na lamad o kalamnang matatagpuan sa pagitan ng mga hita ng kababaihan.

Minamahalaga ni Florante—na mula sa akda ni Francisco Balagtas—ang “puri” habang nagpapalahaw at lungayngay sa kagubatan (“Dusa sa puri cong cúsang siniphayo,/ palasong may lasong natiric sa puso;/ habág sa Ama co,i, tunod na tumimo;/ aco,i, sinusunog niring panibugho.”//) , at ginugunita ang pag-agaw ni Adolfo sa poder doon sa kahariang Albanya. Samantala, si Laura, na ibig gahasain o ilugso ni Adolfo ang “puri” o “kabirhinan” (“Capagdating dito aco,i, dinadahas/ at ibig ilugso ang puri cong ingat,/. . .)  ay ipinagtanggol ni Flerida, tumakas patungo sa kagubatan, huwag lamang madungisan ang loob para sa kaniyang minamahal. Kay Florante, ang “puri” ay nasa antas ng paghawak ng kapangyarihan; samantalang ang kay Laura ay nasa antas ng personal na nagsisikap umabot sa antas ng malawak na lipunan, yamang isa siyang prinsesa at bahagi ng buhay ni Floranteng magiging hari balang araw. Ang ganitong mga konsepto ng puri ay gagawing makapangyarihang mito ni Iñigo Ed. Regalado sa kaniyang mga kuwento, lalagyan ng gulugod, at ipaaalingawngaw na tila alagad ng Katipunang pinalago ng kaisipan nina Andres Bonifacio at Emilio Jacinto.  

Sa kuwentong “Ang Dalaginding” (1922), ang puri ay magsisimula sa ina na nagpapása ng gayong katimyas na halagahan sa kaniyang anak na nagdadalaga. Si Irene, ang anak, ay ilalarawang simbusilak ng mga sampagitang bibilhin ni Eduardo. Mangangamba ang ina ni Irene, dahil hindi nakatitiyak kung sino ang lalaking manliligaw, lalo na’t sumusulak ang di-maipaliwanag na hormone ni Irene. May ugat ang pangangamba ng ina, at sa wakas ng kuwento ay ibubunyag nito ang naging karanasan nang ligawan sa unang pagkakataon, at mapaibig sa isang binata, at pagbawalan ng sariling ina. Ngunit hindi napigil ang babae at nagpakasal, na ang supling ay magiging si Irene.  

Maiiba naman ang konsepto ng “puri” sa kuwentong “Pusong Uhaw sa Pag-ibig” (1917) ni Regalado. Sa naturang kuwento, ang puri ay matatagpuan hindi sa panlabas na katauhan bagkus sa kalooban ng tao. Si Milagros Manalang, na anak-mayaman at sumusunod sa makabagong panahon, ay mapapaibig sa binatang si Arturo na  dating nagpaparamdam ng pagmamahal sa kaniya.  Ngunit habang rumirikit si Milagros, napapalayo naman ang loob ni Arturo. Iyon ay dahil nanaisin ng binata ang pagpapahalaga sa sariling kagandahan imbes na manghiram ng pamantayan ng kagandahang mula sa ibang bansa. Nakapaloob ang hangad ni Arturo sa liham para kay Milagros: “. . . alalahanin mong may sarili kang katangian na lalo kang napapatangi kung ang kadakilaan ng iyong damdamin ay hindi mo ipaloloob sa isan kasuutang hindi iyo at sa mga kagandahang hinihiram mo sa kagandahan ng iba, at sa iyo’y hindi nababagay.”

Ang konsepto ng puri na ipinamalay ni Arturo kay Milagros ay isasapuso ng dalaga, at magkukulong sa silid, upang sa muling paglabas at pagkikita nila ni Arturo ay makikita ng binata ang pambihirang gandang walang halong artipisyalidad. Alinsunod na rin sa pagtatasa nina Clodualdo del Mundo at Alejandro G. Abadilla, ang “Pusong Uhaw sa Pag-ibig” ni Regalado ay “makulay ang paglalarawan ngunit hindi maligoy.” Totoo ito, bagaman ituturing na ngayon na mapagpahiwatig ang testura ng prosa ni Regalado na parang tumutula sa paraang maindayog at nakatutulala.

Mataas ang pagpapahalaga ni Regalado sa mga babae, lalo kung babalikan ang kaniyang mga kuwento. Dukha man o mayaman, matalino o mangmang, ang babae ay laging kaugnay ng “puri” na naging mito para sa susunod na henerasyon ng mga manunulat.

Sa kuwentong “Ang Makasalanan” (1917), ang pagiging sentimental ni Anisia ay magiging hadlang sa paglago ng kaniyang pagmamahal sa kaniyang asawa at anak. Nang una’y maayos ang pagsasama nina Anisia at Amando, hanggang magkaanak sila’t ang anak ang maging sanhi upang managhili ang babae. Mababato si Anisia sa napakatahimik na buhay, at magliliwaliw sa piling ng mga kaibigan, hanggang isang araw ay halos matukso sa panliligaw ng ibang lalaki. Ngunit tatanggi si Anisia, lalo nang mabasa ang isang aklat hinggil sa pagtataksil ng babae sa asawa nito, at ipinangako sa sariling hindi magaganap sa kaniya ang malagim na sinapit ng babaeng makasalanan sa nobela. Iyon pala’y sinadya talaga ni Amando na bilhin ang aklat upang mabasa ng kabiyak, at nang mapanatili nito ang puri.

Naghunos ang “puri” sa nasabing kuwento dahil ang puri ay hindi lamang para kay Anisia bagkus maging para sa kabiyak nitong si Amando at sa kanilang anak. Bagaman nabasa ni Anisia ang aklat, ang pagpapasiya ay nagmula sa loob ng babae at hindi basta inudyukan lamang siya ni Amando. Ang pagsubok kay Anisia ay pagsubok din sa taglay niyang puri, at sa bandang huli’y ang puring ito ay tataas lalo nang mabatid ni Amando. Sabihin nang dramatiko ang wakas ng kuwentong ito, ngunit ang gayong wakas ay hindi pagsandig sa isang yugtong marupok ang batayan bagkus sa halagahang magpapatibay sa pagsasama ng buong pamilya.

Maiiba ang rendisyon ni Regalado sa puri pagsapit sa kuwentong “Nagbago ang Landas” (1916). Isang magandang dalagang nagngangalang Alisya ay napadpad sa nayon ng Malinay. Kumalat sa buong nayon ang kariktan ng babae, at ito ang nagbunsod upang manligaw ang maraming lalaki sa kaniya. Isa si Pirmin sa mapapaibig kay Alisya, at ito ang ipagyayabang niya sa kaibigang si Sidro. Ngunit nang makita ni Sidro si Alisya, nagbalik sa gunita niya ang “madilim” na nakaraan ng babae, na dati niyang kasintahan, at ito ang isinalaysay ng binata kay Pirmin. Ipinaalaala ni Sidro sa kaibigan na hindi dapat tumingin sa panlabas na anyo lamang ng tao, dahil ang gayong katangian, ay gaya lamang ng “ningning” na makabubulag ng paningin.  Nagwakas ang kuwento sa hitik sa pagpapahiwatig ng pag-asa, at sa pagbabagong-buhay ni Alisya, na nakatingin sa lumiliwayway na araw mula sa likod ng kabundukan. Sa kuwentong ito, ang konsepto ng “ningning” at “liwanag” nina Bonifacio at Jacinto ay hiniram ni Regalado at siyang ikinuwadro sa ugnayang Pirmin, Sidro, at Alisya doon sa nayon ng Malinay.

Kung babalikan ang akda ni Jacinto, ang “puri” ay kaugnay ng konsepto ng “kalayaan” (“Kung ang tao’y wala ang Kalayaan ay dili mangyayaring makatalastas ng puri, ng katwiran, ng kagalingan, at ang pangalang tao’y di rin mababagay sa kaniya.”)  Bukod dito, ipinaalaala ni Jacinto ang pagtatangi sa “ningning” na nakasisilaw at nasisira ng paningin, at sa “liwanag” na naglalantad ng mga tunay na bagay. Magdaraya ang “ningning,” at ito ang dapat pag-ingatan ninuman.

Titingkad ang konsepto ng puri, na kaugnay ng “ningning” at “liwanag,” kapag binalikan ang kuwentong “Ang Babae sa Katapat na Bahay (1954). Si Leonarda ay asawa ng isang abogadong si Lutgardo Sendres, at maituturing na kabilang sa uring maykaya sa lipunan. Bagaman na kay Leonarda na ang lahat ng katangian, tulad ng maganda, mayaman, at mabuti ang pamilya, ay nakadama pa rin siya ng panibugho o inggit nang may isang magandang babaeng tumira sa tapat ng kanilang bahay. Ang babaeng ito’y maganda rin, at laging dinadalaw ng kung sino-sinong lalaki. Aabot sa sukdulan ang selos ni Leonarda nang ibig nitong gayahin ang marangyang pamumuhay ng babae at yayaing lumipat ng tirahan silang mag-asawa. Ngunit ipababatid ni Lutgardo na ang babaeng kinaiinggitan ni Leonarda ay isang babaeng nagbibili ng aliw upang mabuhay. Magbabago ang loob ni Leonarda, at hindi na muli siyang magpapaalipin sa mga baluktot na damdaming sisira ng kaniyang katauhan at pagmamahal sa asawa’t anak.

Sa nasabing kuwento, ang puri ay tinitimbang sa dalawang panig, at muli sangkot ang dalawang babae. Gayunman, lumalampas sa ordinaryong hambingan ang lahat, dahil walang dapat ihambing yamang magkaiba ang polong pinagmumulan ng dalawang babae. Ipinamamalas lamang sa kuwento na hindi kayang palamutian ng ginto ang puri, at ang puring ito ay hindi nabibili bagkus pinagsisikapan, at nasa sa tao na kung paano titingnan ang kaniyang pagkatao.

Marami pang dapat tuklasin sa mga kuwento, nobela, tula, dula, at sanaysay ni Regalado. Isa si Regalado sa mga dakilang manunulat na kinaliligtaan sa mga teksbuk o antolohiya, at ito ay isang mabigat na pagkakamali na dapat ituwid ng kasalukuyang henerasyon.  Si Regalado ay hindi karaniwang mangangatha o makata, at ito ang tadhanang dapat nating harapin, ngayon at sa susunod na pagbasa ng kaniyang mga akda. Kailangang mapag-aralan si Regalado, upang makalikha tayo ng sariwang mga mito ng ating henerasyon—na maaaring lihis sa mga mito at konseptong binuo ng henerasyon ni Iñigo Ed. Regalado— at mapalago natin nang lubos ang ating panitikan at pagkabansa.

Malilikot na Kuwento ni Vicente Sotto

/ Roberto Añonuevo / 5 mga puna

Kinakailangang tuklasin muli si Vicente Y. Sotto (1878-1950), hindi bilang isang kuwit sa kasaysayan o kaya’y tukayo ng komedyanteng aktor at senador, bagkus bilang panitikerong maipagmamalaki ng mga Sebwano. Itinuturing na “Ama ng Panitikang Sebwano,” si Sotto ay humawan ng landas sa pagiging peryodista, dalubwika, mandudula, at kuwentista. Magandang simula ang mga pag-aaral ni Resil Mojares, at ang mga salin nina Don Pagusara, Erlinda Alburo, at Remedios B. Ramos hinggil sa ilang piling dula at kuwento ni Sotto na pawang nalathala noong bungad ng siglo beinte.

Taliwas ang mga kuwento ni Sotto sa mga naunang salaysay na hitik sa mga hari at reyna at relihiyosong pinauso noong panahon ng awit at korido. Tinumbok ni Sotto ang mga makatotohanang pangyayari sa kaligiran, mulang digmaan sa malawak na lipunan hanggang tunggalian sa loob ng pamilya’t katauhan. Dagdag pa’y ginamit niyang instrumento ang katha upang punahin ang mga baluktot na paniniwala ng madla o kaya’y naghaharing uri, at magmungkahi ng pagtutuwid sa pamamagitan ng talinghaga at pagpapahiwatig.

Maiikli ngunit malilikot ang kuwento ni Sotto, at maaaring ihanay iyon sa “dagli,” na sumasaklaw sa “maikling-maikling kuwento,” “pasingaw” (sketch), “tulang tuluyan,” at “anekdota.” Ang naturang kaiklian ay nakaayon sa sukat ng mga pahayagang kinalathalaan ng mga kuwento, gaya ng Ang Suga  (1901), na binubuo lamang ng apat ng pahina. Nakatuon ang mga kuwento sa isa o dalawang tauhan, at higit na nakakiling sa mabibilis, kapana-panabik na paglalahad ng mga yugto ng pangyayari, na kung minsan ay may mga puwang sa banghay na kailangang punuan ng mambabasa. Buháy na buháy ang mga usapan, at ang gayong realismo ay waring tandisang sumasalamin sa tunay na nagaganap sa paligid.

Mahaba-haba na ang akdang “Ang Tinagoan ni Teresa” (1908)  na hinggil sa buhay ni Teresa na maykayang babae na nabuntis at pagkaraan ay ipinaampon sa isang balo ang kaniyang isinilang na anak doon sa Magindanaw. Ang sanggol ay lumaking matalino at makisig na lalaki, at paglipas ng panahon ay makakatagpo ang ikalawang anak sa ibang asawa ni Teresa. Nagkaibigan ang magkapatid sa ina, at sa bandang huli’y nagpatiwakal si Teresa dahil hindi matanggap ang kahihiyang idinulot sa asawang si Silvestre Makisalin. Nagwakas ang kuwento sa paghihinagpis ni Silvestre, dahil aniya’y walang halaga ang nakaraan ni Teresa; ang higit na mahalaga’y naging mabuting asawa at ina si Teresa nang sila’y magpakasal.

Pambihira ang kuwentong ito, dahil naiiba na ang pagdulog nito sa konsepto ng “puri” ng babae noong panahong nalathala ang akda. Dati, ang “puri” ay hindi lamang iniuugnay sa “virginity” bagkus maging sa “dangal.” Katunayan, ginamit nina Andres Bonifacio at Emilio Jacinto ang konsepto ng “puri” at iniangat iyon sa pambansang antas. Ang pagkawala ng puri ay katumbas na ng kamatayan dahil wala nang “mukha pa ang maihaharap sa bayan.” Umuusig ang kuwento sa de-kahong paniniwala ng lipunan, at hinahatak ang kalalakihan na sipatin ang pag-ibig nang higit sa idudulot na kasiyahan ng makalupang pagniniig.

Mababanggit ang isa pang kuwento ni Sotto na pinamagatang “Panikas sa Gugma”  (1908)  na hinggil sa matandang balong babaeng mayaman (Donya Torcuata Abella) na umibig sa isang binatang makisig ngunit dukha (Potin). Tumutol ang mga anak ni Donya Torcuata sa pasiya ng kanilang ina na magpakasal muli, ngunit hindi napigil ang rumaragasang libog ng babae. Ang kalibugan ng babae  ay tinumbasan ng kalokohan ng lalaki, na lumustay ng pera ng babae. Itinakas ni Potin ang malaking halaga ng pera tungo sa Hong Kong, nagtayo roon ng negosyo at pumili ng ibang babae, at iniwang luhaan si Donya Torcuata na inakalang nabuntis siya. Natuklasan ni Donya Torcuata na bilbil lamang sa puson, at hindi totoong sanggol ang dinadala niya. Nagwakas ang kuwento nang maglupasay hanggang mabaliw ang matandang babae.

Sa naturang kuwento’y ibinubunyag ni Sotto ang kalabisan ng mga matronang nasa alta sosyedad, ngunit ang paraan ng pagsasalaysay ay napakagaan, mapagpatawa, at hitik sa makukulay na usapan. Ang kakatwa’y ang gayong uri ng kuwento ni Sotto ay uulit-ulitin magpahangga ngayon, hanggang maging de-pormula na ang talakay sa nasabing paksa. Marami pang kuwento si Sotto na kung babanggitin ko rito ay hindi matatapos ang ating usapan. Kaya ipinapayo kong bumili na lamang kayo ng Labindalawang Kuwento ni Vicento Sotto  (1998)  na inilathala ng UP Sentro ng Wikang Filipino. Kailangang mapag-aralan muli si Sotto sa panahong ito, sa orihinal mang Sugbuhanon o sa saling Filipino, at nang mabatid ng lahat, na higit na makapangyarihan ang siste ng panitikan kaysa kabulastugang napapanood ngayon sa mga programa sa telebisyon. 

Mga salawikain na tinipon ni Iñigo Ed. Regalado

/ Roberto Añonuevo / 49 mga puna

Isa sa mga iniidolo kong manunulat si Iñigo Ed. Regalado, dahil hindi lamang siya primera klaseng makata bagkus mahusay ding sanaysayista, nobelista, kuwentista, kritiko, at peryodista. Naging guro at puno sa kagawarang Filipino si Regalado sa University of the East, Far Eastern University, at Centro Escolar University noong tanyag siyang manunulat, at malimit imbitahan sa mga kumperensiyang pampanitikang itinaguyod ng mga Ingleserong manunulat ng Unibersidad ng Pilipinas noong dekada 30.

Ngunit wala akong naririnig ngayong pagpapahalaga mula sa mga naturang unibersidad sa manunulat na nagbuhos ng buhay para sa panitikang Filipino. Kaya noong 17 Nobyembre 2000, lumiham ako kay Esther M. Pacheco, ang direktor noon sa Ateneo de Manila University Press, upang maipasa sa Aklatan ng Ateneo de Manila ang kahon-kahong antigong dokumento, aklat, plake, retrato, at iba pang rekwerdo ni Regalado na inihabilin sa akin ng apo niya. Matatagpuan ngayon sa Ateneo ang memorabilya ni Regalado, at nawa’y pangalagaan iyon ng naturang aklatan.

Sa ibang pagkakataon ko na tatalakayin nang malalim ang kadakilaan ni Regalado bilang manunulat, at hayaan muna ninyo akong ibahagi ang hinggil sa mga salawikaing inipon niya nang matagal.

Kung hahalungkatin ninyo ang mga antigong papeles ni Regalado, masusungpungan ninyo ang walong pahinang sulat-kamay na nagtataglay ng mga salawikain. Malinis at masinop ang dikit-dikit na titik na parang mula sa sulat ng isang dalaginding ang sulat ni Regalado. Nakaipon si Regalado ng 239 salawikain, at ang mga salawikaing ito ang pinagkakakitaan ng ilang pabliser o manunulat sa kasalukuyan na halos kinopya lamang ang tinipon ni Regalado. Ang totoo’y marami pang salawikain at bugtong ang naipon ni Regalado, ngunit hindi pa ganap na natitipon ang lahat dahil ang ibang kinalathalaan nito’y mahirap nang matagpuan sa mga aklatan. May mga kolum si Regalado noon sa mga babasahing gaya ng Ang Mithi, Pagkakaisa, Watawat, Kapangyarihan ng Bayan, Liwayway, at Ilang-ilang, at marahil bilang editor ay naipapasok niya ang mga kuntil-butil na dapat pahalagahan, gaya nga ng salawikain, retorika, talasalitaan, at paggamit ng salita.

Estetika ng Salawikain
Kung ang “bugtong,” ani Virgilio S. Almario, ay may iisang sagot, kabaligtaran naman ang “salawikain” dahil ang sagot o pahiwatig nito ay maaaring magsanga-sanga, at hindi matutuklasan sa iisang antas lamang. Halimbawa’y ang kasabihang, “Ang taong walang kibô’y/ nasa loob ang kulô” ay hindi lamang maikakabit sa taong “mahiyain ngunit maingay kapag nalasing.” Maaaring tumukoy din iyon sa mga tao na walang imik ngunit matalino, sa mga tao na mapagkumbaba ngunit pambihira ang alab, yaman, at talento. Idaragdag ko sa winika ni Almario na habang humahaba o lumalalim ang pahiwatig ng salawikain, lalong rumirikit ito pagsapit sa mambabasa dahil ang pagpapaliwanag ay hindi magiging de-kahon gaya ng aasahan sa isang bugtong. Bukod sa nabanggit, ang salawikain ay isa ring tula, dahil binubuo ito ng sukat at tugma sa ilang pagkakataon, gaya ng “May tainga ang lupà,/ may pakpak ang balità” (na pipituhin ang pantig bawat taludtod at may pandulong tugmang tudlikan) at naglalaman ng pambihirang talinghagang matalik sa puso ng taumbayan.

Ang halina ng salawikain ay nasa masining na pagkasangkapan ng mga hulagway (i.e., imahen) sa paligid at siyang batid ng taumbayan. Iniuugnay ang nasabing hulagway sa isang diwain, at ang kombinasyon ng mga diwain, sa pamamagitan man ng paghahambing, pagtatambis, at pagtitimbang, ay nagbubunga ng isa pang bukod na diwaing ikagigitla ng makaririnig. Sa unang malas ay payak ang ipinahihiwatig ng salawikain. Ngunit kung nanamnamin iyon ay mababatid ang lalim ng kaisipang dapat pagbulayan ng sinumang tao na pinatatamaan.

Papel ng Bayan
Nabubuo ang salawikain sa isip ng madla na pinagbubuklod ng iisang diskurso, ngunit ang isang bihasang makata ang posibleng nagsakataga ng niloloob ng nasabing madla. Habang tumatagal, pinayayaman ng madla ang pakahulugan at pahiwatig ng salawikain; isinasalin nang pabigkas mula sa isang salinlahi tungo sa bagong salinlahi, kaya ang salawikain ay hindi na lamang pag-aari ng isang tao bagkus ng sambayanan. Sa paglipas ng panahon, nakakargahan ng iba’t ibang pahiwatig ang salawikain alinsunod sa paggamit o pagsagap dito ng taumbayang nagkakaroon ng iba’t ibang karanasan at kabatiran. Halimbawa, ang kasabihang “Ano mang talas ng tabak,/ mapurol kung nakasakbat,” ay hindi na lamang patungkol sa patalim o talentong inililihim ng tao. Maaaring ipakahulugan din ito ng kasalukuyang henerasyon sa uten, na gaano man kahaba at katigas, kapag hindi ginamit sa tumpak na pakikipagkarat, ay manlalambot at mawawalan ng saysay. O kaya’y sa selfon o kompiyuter, na gaano man kaganda o kahusay, kapag hindi ginamit ay mawawalan ng kahulugan.

Itinuturing na sambayanan ang may-ari ng mga salawikain. Gayunman, dapat pa ring kilalanin ang gaya ni Regalado (at mababanggit din ang isa pang paborito kong si Damiana Eugenio) na walang sawa sa pagtitipon nito upang maiugit sa kamalayan ng sambayanan ang mga hiyas ng diwang dapat tandaan ng sinumang kabataan. Heto ang ilang natipong salawikain ni Iñigo Ed. Regalado, na isinaayos ko ang taludturan upang madaling maunawaan, at sa aking palagay ay walang kamatayan:

1. Ang matibay na kalooban
ang lahat ay nagagampanan.

2. Kapag ang tao’y matipid,
maraming maililigpit.

3. Hulí man daw at magaling
ay naihahabol din.

4. Kung tunay nga ang tubó,
matamis hanggang dúlo.

5. Sa maliit na dampa
nagmumula ang dakila.

6. Kapag may isinuksok
ay may madudukot.

7. Walang binhing masama
sa [may] mabuting lupa.

8. Di man magmamana ng ari,
ay magmamana ng ugali.

9. May tainga ang lupa,
may pakpak ang balita.

10. Wika, at batong ihagis,
di na muling magbabalik.

11. Kung pinukol ka ng bato,
gantihin mo ng puto.

12. Ang taong mapagbulaan
ay hinlog ng magnanakaw.

13. Walang matibay na baging
sa mabuting maglambitin.

14. Pag ang punla ay hangin,
bagyo ang aanihin.

15. Walang mataas na bakod
sa taong natatakot.

16. Ang maikli ay dugtungan,
ang mahaba ay bawasan.

17. Pag ikaw ay nagparaan,
pararaanin ka naman.

18. Ang hindi lumingon sa pinanggalingan,
hindi makararating sa paroroonan.

19. Kapag tinawag na utang,
sapilitang babayaran.

20. Malakas ang bulong kaysa hiyaw.

21. Kung saan ang gasgas,
naroon ang landas.

22. Putik din lamang at putik,
tapatin na ang malapit.

23. Ang taong walang kibo
ay nasa loob ang kulo.

24. Sa taong may hiya,
ang salita ay sumpa.

25. Kahoy mang babad sa tubig,
kapag nadarang sa init,
pilit na magdirikit.

26. Ang mahuli sa daungan
ang daratna’y baling sagwan.

27. Sa kinanti-kanti ng munting palakol
ay makabubuwal ng malaking kahoy.

28. Ang ulang atik-atik
madaling makaputik.

29. Pag maaga ang lusong,
maaga [rin] ang ahon.

30. Ang tao pag naumpog,
marapat nang yumukod.

31. Matisod na na sa bato
huwag lamang sa damo.

32. Biro-biro kung sanlan,
totohanan ang tamaan.

33. Sa lakad ng panahon,
lahat ay sumusulong.

34. Ano mang talas ng tabak,
mapurol kung nakasakbat.

35. Ang hinahon ay malakas
nang higit pa sa dahas.

36. Sa payo ng nagigipit
hindi ka dapat manalig.

Pagpapahalaga
Nagbabago ang estetikang silbi ng mga salawikain, at ngayon, ginagamit na lamang ang mga ito para paminsang-minsang ipaskel sa pisara o bilbord bilang paalaala sa mga taong matitigas ang ulo. Sa kabila ng lahat, dapat pa ring tandaan na ang mga salawikain ay hindi lamang ginagamit para isaulo o isapuso, bagkus upang pagbuklurin ang buong bayan o lipi. Ang mga salawikain ay isang uri ng listahan ng etika, at ang etikang iyon, na kapag susundin ng mga tao, ay makapagsasaayos ng ugnayan ng mga tao, malulutas ang mga sukal ng loob o isip, at mapananatili ang panatag na pag-iral ng lipunan. Nagwawakas ang lahat sa kasunduang panlipunan, at higit sa lahat, tumataas ang uri ng komunikasyon ng bayang hitik sa kahanga-hangang bisa ng ligoy at paghihiwatigan.

Ang siste sa “Ale-aleng Namamayong”

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

May 82 taon na ang nakararaan nang sulatin at mailathala sa Sampagita ang tulang “Ale-aleng Namamayong” (1926) ni Julian Cruz Balmaseda. Maituturing ang tula na laan sa mga bata, at ang himig nitong mapagpatawa ay pinagagaan ang dating ginagawang pagpapalipad-hangin ng mga binata sa dalagang sinisinta o inaasinta.

Sa “Ale-aleng Namamayong,” ginamit ni Balmaseda bilang lunsaran ang isang awiting bayang pinamagatang “Ale, aleng Namamayong,” ngunit binago, pinahaba, at hinugisan ng ibang pagdulog hinggil sa pagsinta. Ang buong tula’y binubuo ng apat na saknong, at bawat saknong ay may tig-aanim na taludtod. Bawat taludtod ay may sukat na lalabing-animing pantig, na ang hati (caesura) ay sa tuwing ikawalong pantig (8/8), at binagayan ng pandulong tugmang isahan (aaaaaa, bbbbbb, cccccc, dddddd), at may antas na karaniwan. Lumilihis ang naturang tula sa usong-uso noong awit na tiglalabindalawa ang pantig bawat taludtod at apatang taludtod bawat saknong na pinatanyag ni Francisco Balagtas, at ang sukdulan ay noong panahon ng balagtasan (1924–1935). Heto ang buong tula:

¡Ale-aleng namamayong! ¡Ale-aleng naglalakad!
Sumilong ka pong sandali at ang ula’y lumalakas,
Halika po muna rini sa ilalim ng tayakad
At nang ikaw po ay hindi maligo sa hindi oras;
Ang alampay mo po’y baka maging lamping walang tigas,
At ang kulot na buhok mo, kung mabasa’y mauunat.

¡Ale-aleng namamayong! ¡Ale-aleng nagdaraan!
Magpahinga ka po muna at malakas pa ang ulan,
Saka ka na po magtuloy sa layon mong parurunan
Kung ang ulan ay tumila’t matuyo na ang lansangan. . .
Kung sakaling gabihin ka’y akin ka pong sasamahan
At tuloy ihahatid ko saan man ang inyong bahay.

Ale-aleng namamayong! Kung ikaw po ay mabasâ
Ay tutulas pati pulbos na pahid sa iyong mukha,
Ang baro mong bagong pinsa’y sapilitang manglalata’t
Ang puntas ng kamison mo ay sa putik magsasawa. . .
At pati ng butitos mo, ang kintab ay mawawala
Pag naglunoy na sa agos ng tubig na parang baha.

¡O, magandang Aleng Kuwan! ¡Ale-aleng namamayong!
Kung ikaw ay nagpipilit na sa lakad ay magtuloy,
Baga man at sa lansangan ang tubig ay lampas-sakong,
Isukob mo sana ako’t sa payong mo ay isilong. . .
Pag ako ang kasama mo, ulanin ka mang maghapon
Huwag ka lamang mabasa, ako na ang maglulunoy.

Ang buong tagpo’y masisipat sa paningin ng personang lalaki na nakasilong noon sa isang tayakád. Ang tayakad ay isang uri ng silungang yari sa nipa, at maitutumbas sa waiting shed ngayon. Mula sa tayakad, ang paningin ng persona ay dadako sa paparating na babaeng naglalakad at nakapayong, at magsisimulang maglaro ang guniguni ng persona kung paano mapapalapit sa binibini.

Ayon sa tula, may  maganda’t pustoryosang babaeng naglalakad sa lansangan, at nagkataong nagsisimulang bumuhos ang ulan noon. Ngunit nagpatuloy sa paglakad ang babae yamang nakapayong, kaya inamuki ng persona ang dilag na sumilong muna sa tayakad na kinaroroonan niya. Inilahad pagkaraan ng persona ang mga dahilan kung bakit dapat sumilong ang babae: lalambot ang alampay na pinatigas ng almirol, mauunat ang ayos ng kulot o pinakulot na buhok, maghuhulas ang meyk-ap o pulbo, manlalata ang baro, mapuputikan ang kamison, at maglalaho ang kintab ng butitos na botang pambabae.

Matindi ang panghihikayat ng persona, at ihahatid pa umano nito ang babae sa uuwiang bahay.  Subalit suplada ang babae, kaya nanambitan muli ang persona na siya na lamang ang isukob sa payong, at ulanin man umano sila sa buong maghapon ay handang maglunoy sa baha ang personang lalaki huwag lamang mabasâ ang babae.  Ano ang ibig sabihin nito? Handang kargahin ng persona ang babae, lusungin ang baha, huwag lamang matigmak sa putik o tubig ang babae.

Ang maganda sa tula’y ang pagpapatawa ng makata ay nakatuon sa personang lalaki, at hindi sa babae. Magpapahangin ang lalaki, at bibiguin naman siya ng babae. Sakali’t pumayag na isukob ng babae ang lalaki ay iyon na ang simula ng pananagumpay ng lalaki. Magwawakas na bitin ang tula, marahil upang ipabahala sa babaeng pinatutungkulan ang magiging sagot sa pahiwatig ng persona.

Ang ganitong uri ng pagpapalipad-hangin ay hindi na uso ngayon. Ang babae’y hindi na inaawitan ng “Ale-aleng Namamayong” at mabilis pa sa kidlat ang pagtatagpo ng lalaki at babae sa pamamagitan ng pagkudkod (i.e., internet chatting) o pagtawag o pagteteks sa pamamagitan ng selfon.

Sa kabila ng lahat ay may matutuhan pa rin sa ganitong uri ng tula. Una, ang isang lumang awiting bayan ay maaaring kasangkapanin para lumikha ng bagong tula. Ikalawa, ang pagpapatawa ay hindi laging nakatuon sa pinatutungkulang babae, bagkus sa personang lalaki mismo. Ikatlo, at kaugnay ng ikalawa, ang tula ay hindi kinakailangang laging seryoso, at isang teknik ang paggamit ng siste sa paglalahad ng mga pangyayari. Ikaapat, ang paningin ng persona ay maaaring gamiting parang kamera upang ilarawan ang bagay, tao, tagpo, o pangyayari. Ikalima, ang tinig na nananambitan ay hindi rin laging seryoso, at kahit ang pag-amuki ay mahahaluan ng kalikutan ng guniguni.

Itinuturing na tulang pambata ang “Ale-aleng Namamayong” ni Julian Cruz Balmaseda, at maaaring tingnan ngang ganito. Ngunit may kakayahang umigpaw din ang tula ni Balmaseda sa pagiging tulang pambata lamang, at umabot sa mataas na sining ng paghihiwatigang may kaugnayan sa panunuyo. Ang pananambitan ay makapagpapamalas ng kapangyarihan ng salita, at ng tiyaga, sa paghuli ng loob ng babaeng ilalaban ng patayan ng sinumang binata, umulan man o umaraw, o tumindi ang init sa sangkalupaan.  

Apokripos ng Bagong Baklang Bumabangon

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Kumukurot sa guniguni, kung hindi man sa utong, ang Apokripos (2006) ni Jerry B. Gracio na dapat subaybayang makata at manunulat ng panahong ito. Bagong baklang bumabangon sa paningin ang ipinamamalas ni Gracio sa kaniyang mga tula, at yumuyugyog sa dati nang de-kahong pagtingin sa mga bawal na pag-ibig, makahayop na pagnanasa, at matimyas na pagsasama ng magkasintahan, mag-ama, mag-asawa, magkaibigan, magkakilala, at iba pa. Ngunit higit pa rito, ang ugnayan ng mortal at inmortal na diwain ay ipinamalas sa dulong aklat, at waring pumupuno sa bawat puwang na hindi kailanman maitititik sa mga sagradong aklat ng pananampalatayang espiritwal.

Ngunit lumalampas sa orihinal na pakahulugang Griyego ang Apokripos ni Gracio. Ang nasabing aklat ay hindi basta nanunulay sa “lihim” o “lingid” na kaakuhan o kaisipan, o kaya’y sa di-kanonigong kathang kaduda-duda ang ugat ng pagkakasulat o ng may-akda. Pinaksa ng makata sa kaniyang mga tula ang mga ugnayan ng mga tao habang isinasaalang-alang ang laro ng puwersa at pananaw ng mga tauhang maaaring anak, deboto, kabit,  lasenggo, partisano, puta, tambay, at higit sa lahat, alagad ng sining. Wala sa epektong moralistiko ang halina ng mga tula, bagkus sa masining na pagtitimpla ng mga hulagway at pangyayaring sininop wari ng alkimista. Estratehiko kahit ang paglalarawan o pagsasalaysay ng bawat lunan, at ang lunan ng diyalohikong agos ay hindi lamang sa pisikal na antas, bagkus maging sa antas ng isip o kalooban ng bawat tauhan.

Hinati sa apat ng panig ang aklat. Ang unang panig ay tumutuon sa ugnayan ng magkaibigan o magkasama, na ang dualistikong ugnayan ay humahangga sa di-tiyak, at hindi laging itim-puti, positibo-negatibo, at babae-lalaki ang makapagpapasindi ng patay na damdaming maaaring nangungulila, nasisiyahan, namimighati, nanlulumo, o nalilibugan. Ang ugnayan ay maaaring pagtatambis ng mga pambihirang kulay na gaya ng sa kambas ni Vincent Van Gogh, na ang dilaw ay mababagayan ng kahawig na kulay, at gaya ng dapat asahan, sa pagtitimpla ng mga berde tumitingkad ang eleganteng kabaklaan, kahit sa loob ng kilusan o sa gilid ng pantalan.

Ang ikalawang panig naman ay hinggil sa ugnayan ng magulang-anak, at sa pagkakataong ito, ang ugnayan ng puwersa at estado ng bawat isa ay masisipat hindi lamang sa relasyon ng pagmamay-ari ng kasangkapan sa produksiyon, gaya sa pananaw ng Marxista, bagkus maging sa relasyon ng pagbubukod ng anak sa magulang, upang ang anak ay maghunos sa pagiging anak, o ang magulang ay maghunos ng higit sa papel ng magulang. Mababanggit ang mga piyesang “Pagbasa,” “Isda,” at “Paglalanggas” na pawang maitatangi sa iba.

Ang ikatlong panig ng aklat ay maaaring sipating estribilyo ng unang panig, ngunit sa pagkakataong ito’y lumilihis ang paksa sa pag-iisa, na maaaring tumutukoy sa soltera, kerida, balo, puta, at kolboy. Samantala, ang mga bahagi ng katawan, gaya ng bulbol, dibdib, uten, at puke ay hinubdan ng mga nakaaasiwang moralistikong damit o taguring pang-agham upang ilantad ang selebrasyon ng sukdulang pagkakarat at pagmamahal.

Pinakasolido ang ikaapat na panig ng aklat, at sa pagkakataong ito, gumamit ng mga biblikong alusyon si Gracio upang itampok ang mga kabatiran niya sa mga puwang na posibleng naganap ngunit hindi maaaring mailangkap sa sagradong aklat. Ang mga tauhan ni Gracio ay tahasang humaharap sa kani-kaniyang mga diyos, at nagbubunyag ng mga kakatwang pananaw kung iba ang anggulong pinagmumulan nina Lazaro, San Juan, Hesus, Zaqueo, Satanas, Magdalena, at ng mga kaugnay na bagay, tulad ng kopa, káyong lino, krus, at templo.

Makabubuo ng apat na salamin sa apat na panig, na kapag inilatag ay maaaring maging banig, o parisukat na kahong salaming makapagbibigay ng apat na antas ng pakahulugan at paghihiwatigan.

Kinasangkapan ni Gracio ang himig na kumbersasyonal, at ang maganda’y tinumbasan niya iyon ng masidhing pagtitimpi at tantiyadong pananaludtod, kaya lumilihis na ang kaniyang deklarasyon sa mga tula ng gaya nina Danton Remoto, Nick Pichay, at J. Neil Garcia. Masinop sa salita at matalim manalinghaga, si Jerry B. Gracio ay hindi basta baklang makata o makatang nagkataong bakla. Kung susumahin, matutuklasang wala namang kasarian ang kaniyang sining, at testamento ang kaniyang Apokripos sa lalim, lawak, at lawas ng panulaang Filipino sa nagbabagong panahon.

Ang Manipestong Komunista sa Dila ng Filipino

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ginugunita ngayong taon ang ika-160 pagkakalathala ng Ang Manipestong Komunista  (1848)  na pinaniniwalaang magkatuwang na kinatha nina Karl Marx at Friedrich Engels, ngunit napakatahimik sa Filipinas, at inisip kong nakaligtaan na nang lubos ang akdang umugit nang malalim sa kamalayan ng organisadong hanay ng mga manggagawang Filipino. Maaaring lipas na para sa iba ang ganitong akda, samantalang korni na para sa mga linyadong mag-isip. Gayunman, paborito pa rin ang Manipesto sa hanay ng mga estudyanteng nasa hay-iskul, dahil napakanipis at magandang paglunsaran ng rebyung hinihingi ng paaralan.

Naisip kong manghimasok bilang tagasalin kahit hindi ako Marxista o Komunista. (May ilang ginawang salin o halaw nito sa Filipino, na gusto ko mang sipiin ay hindi maaari dahil ayokong lumabag sa karapatang intelektuwal ng tagasalin. Maihahalimbawa ang isang salin sa Filipino sa Philippine Revolution.net na mairerekomendang basahin ng mga estudyante.) Sinubok kong isalin sa eleganteng Filipino ang naturang akda, at sipiin at piliin mula roon ang mga inmortal na kataga, para sa mga Filipinong mahilig magbasa sa Filipino. Kung ano man ang pagkukulang nito ay hinahayaan ko kayong ituwid, palawigin, at linawin para higit na maunawaan ng uring manggagawa sa Filipinas ng kasalukuyang panahon.

Ang burges (bourgeois), para kina Marx at Engels, ay mga tao na kabilang sa uri ng modernong kapitalista, ang may-ari ng kasangkapan sa paggawang panlipunan, ang nangungupahan o maypatrabaho ng lakas-paggawa. Kasalungat nito ang proletaryo, ang mga tao na kabilang sa uri ng modernong manggagawa na walang kasangkapan sa produksiyon, at kinakailangang ipagbili o ipangupahan ang sariling lakas, gawa, at talino upang mabuhay. Ang tunggalian ng dalawang uri ay maaasahan, dahil hindi patas ang lipunan. Hinamig ng burgesya ang yaman at kapangyarihan sa lipunan, at ang tanging paraan upang maangkin muli ng proletaryado ang lahat ng inagaw na yaman at kapangyarihan sa kanila ay sa pamamagitan ng rebolusyon.

Heto ang aking malayang salin, at kayo na humatol kung karapat-dapat akong tawaging salarin:

Ang Manipestong Komunista
Isang pangitain ang bumabagabag sa Europa—ang pangitain ng komunismo. Lahat ng kapangyarihan sa lumang Europa ay nagsanib upang tugisin at palisin ang ganitong pangitain: Papa at Hari, Metternich at Guizot, Radikal na Pranses at Alemang espiyang pulis.

Nahan ang partidong sumalungat nang hindi tinuligsang maysa-komunista ng mga kalabang nasa kapangyarihan? Nahan ang oposisyong hindi ginantihan ng mapang-usig na taguri sa komunismo laban sa mga higit na abanseng partido, gayundin sa mga reaksiyonaryong kalaban nito?

I. Burges at Proletaryo
Ang kasaysayan ng lahat ng umiiral na lipunan ay kasaysayan ng tunggalian ng mga uri.

Timawà at alipin, maharlika at kasamá, maylupa at tauhan, mangangalakal at panday, kumbaga’y nang-aapi at inaapi, ang malimit nagbabanggaan nang tuloy-tuloy, kung minsan ay lantad at kubli kung minsan, na nagwawakas sa rebolusyonaryong pagbubuo ng lipunan, o sa karaniwang pagkawasak ng mga uring nakikibaka.


Nabigong pawiin ng makabagong lipunang burgis—na sumupling mula sa mga guhô ng lipunang piyudal—ang bakbakan ng mga uri. Itinatag lamang nito ang mga bagong uri, ang mga bagong kalagayan ng panunupil, ang mga bagong anyo ng pakikibakang hinalinhan ang mga nauna.

Malinaw itong itinatampok ng ating panahon, ng panahon ng burgesya: Pinapayak lamang ang labanan ng mga uri. Lalo lamang nabibiyak ang kabuuan ng lipunan ngayon sa dalawang malaki’t magkasalungat na panig, sa dalawang malaking uri na tahasang magkaharap: ang burgesya at ang proletaryado.


Mababatid natin, samakatwid, kung paanong ang makabagong burgesya ay bunga mismo ng mahabang agos ng kaunlaran, ng serye ng mga rebolusyon sa anyo ng produksiyon at ng kalakalan.


Hinubad ng burgesya ang dangal sa bawat hanapbuhay na dáting dinadakilà at tinitingalâ nang may pagkamanghâ. Napaghunos nito ang manggagamot, ang abogado, ang pari, ang makata, ang siyentipiko bilang mga upahang manggagawa.


Hindi makaiiral ang burgesya nang hindi patuloy na pinahuhusay ang mga kasangkapan sa produksiyon, at ang mga ugnayan sa produksiyon, saka ang kabuuang mga ugnayan sa lipunan.


Ipinailalim ng burgesya ang kanayunan sa kapangyarihan ng mga lungsod. Lumikha ito ng malalaking lungsod, pinalobo ang populasyon ng kalungsuran kung ihahambing sa taglay ng kanayunan, at hinango ang malaki-laking bahagi ng populasyon mula sa kamangmangan ng buhay-lalawigan. Kung paano nito pinasandig ang nayon sa lungsod, hinubog din nito ang ilahás at di-ganap na mauunlad na nayong sumandig sa mga sibilisadong nayon, ang mga bansa ng magsasaka doon sa mga bansa ng burges, ang Silangan doon sa Kanluran.


Sa lahat ng uring humarap nang tandisan sa burgesya ngayon, tanging proletaryado lamang ang tunay na uring rebolusyonaryo. Nabulok ang ibang uri at ganap na naglaho sa harap ng modernong industriya; ang proletaryado ang tangi’t mahalagang produkto nito.


Hindi na makapamumuhay ang lipunan sa lilim ng burgesya, sa madali’t salita, hindi na katugma ng burgesya ang lipunan….

II. Proletaryo at Komunista
. . .Hindi bumubuo ng bukod na partido ang mga komunista na kumakalaban sa iba pang partido ng uring manggagawa.

Wala silang interes na bukod at hiwalay sa taglay na interes ng proletaryado sa kabuuan.

Hindi sila bumubuo ng anumang prinsipyong sektaryo, at doon huhubugin ang kilusang manggagawa.


Upang maging kapitalista, kailangang taglayin hindi lamang ang pansarili, bagkus ang panlipunang kalagayan ng produksiyon. Ang puhunan ay kolektibong produkto, at tanging sa sama-samang pagkilos ng laksang kasapi, o sa pangwakas na paraan, tanging sa nagkakaisang pagkilos ng lahat ng kasapi ng lipunan mapaaandar iyon.

Ang puhunan, samakatwid, ay hindi pansarili bagkus panlipunang kapangyarihan.


Walang bansa ang mga manggagawa. Hindi natin maaagaw sa kanila ang wala sa kanila. Yamang ang proletaryo ay kailangan munang hamigin lahat ang kapangyarihang pampolitika, umangat at maging pangunahing uri ng bansa, buuin ang sarili bilang bansa, iyon lamang ang matataguriang pambansa, bagaman hindi sa pakahulugan ng burges.


Nakita natin na ang unang hakbang sa rebolusyon ng uring manggagawa ay iangat ang proletaryo sa posisyon ng naghaharing uri upang maipagwagi ang laban ng demokrasya.

Gagamitin ng proletaryo ang kapangyarihang pampolitika nito upang maagaw, sa anumang antas, ang puhunan mula sa burgesya; gawing sentralisado ang lahat ng kasangkapan ng produksiyon at ipasakamay sa estado, i.e., ng organisadong proletaryado bilang naghaharing uri; at pataasin ang kabuuang produktibong puwersa sa mabilis na paraan hangga’t maaari.

III. Sosyalista at Komunistang Panitikan
. . .Yamang ang pag-unlad ng tunggalian ng uri ay sumasabay sa pag-unlad ng industriya, ang kalagayang pangkabuhayan, sa tingin nila, ay hindi pa nakapaghahain ng kondisyong materyal para sa ikalalaya ng proletaryado. Naghahanap samakatwid sila ng bagong agham panlipunan, ng bagong panlipunang batas na pawang lilikha ng ganitong mga bagong kondisyon….

IV. Posisyon ng mga Komunista kaugnay ng iba’t ibang umiiral na Partidong Oposisyon
. . .Ipinaglalaban ng mga Komunista ang pagkakamit ng mga kagyat na layon, upang maisakatuparan ang pansamantalang interes ng uring manggagawa; ngunit sa kilusan sa kasalukuyan, kinakatawan din nila at pinangangalagaan ang kinabukasan ng naturang kilusan. . . .


Ang mga Komunista saanmang dako ay sumusuhay sa bawat rebolusyonaryong kilusan laban sa umiiral na panlipunan at pampolitikang kaayusan ng mga bagay.


Tumatanggi ang mga Komunista na ikubli ang kanilang pananaw at lunggati. Tahasan nilang inihahayag na ang kanilang layon ay makakamit lamang sa sapilitang pagpapatalsik ng lahat ng umiiral na panlipunang kondisyon. Hayaang mangatal ang naghaharing uri hinggil sa rebolusyong maka-Komunista. Walang mawawala sa mga proletaryo kundi ang kanilang mga tanikala. Nariyan ang daigdig para maangkin.

Mga manggagawa ng lahat ng bansa, magkaisa!

Manipis man ang Ang Manipestong Komunista ay lumikha naman iyon ng daluyong sa buong daigdig, at bumago sa mga namamayaning pananaw hinggil sa pagbasa ng kasaysayan at sa pagsasaalang-alang sa relasyon ng mga uring panlipunan. Walang dapat ikatakot hinggil sa akdang ito, at ang pagbabasa nito, sa orihinal mang Aleman o Pranses, o kaya’y sa saling Filipino o Ingles, ay makapapawi ng ating kamangmangan at prehuwisyo sa mga kaisipang sungayan, mula man iyon sa mga rebelde’t tiim-bagang na intelektuwal.

Kailangan ng Filipinas ang mga bagong intelektuwal, gaya nina Marx at Engels, ngunit dapat higtan din ang romantisadong pananaw hinggil sa mga uring anakpawis at manggagawa, at sa mga naturang teoriko. Maaaring magsimula ang lahat sa masusing pag-aaral hinggil sa agos ng kasaysayan, sa ugnayan ng mga puwersa sa lipunan, at sa pagsubaybay sa mabibilis na pagbabagong nagaganap sa iba’t ibang lárang. Hindi tayo dapat manatiling nanghihiram palagi ng teorya at lenteng mula sa Europa at Amerika, dahil iba ang kondisyon dito sa Filipinas na nagkataong nakapaloob din sa Asya. Ang mga bagong intelektuwal na Filipino ay inaasahang patuloy na bubuo ng mga sariwang teorya at pag-aaral para sa pagsulong ng bagong Filipinas, at iyon ay maaaring lumihis nang ganap, o kaya’y lumikha ng kahanga-hangang sanga, sa gaya ng pananaw na Komunismo o Marxismo, at magtakda ng sariling pamantayan at katangian, subalit may kakayahang magtampok ng ating pagiging Filipino.

Panitikan at Pagsilang

/ Roberto Añonuevo / 3 mga puna

Parola ang panitikan.Unti-unting naglalaho sa akademikong kurikulum mulang elementarya hanggang hay-iskul ang panitikan, ngunit waring hindi nababahala ang mga awtoridad. Marahil, naiisip din nilang wala naman talagang halaga ang panitikan sa ating buhay, at isa lamang iyong paraan ng pang-aliw sa sinumang nababato’t walang magawang tao. Ngunit ibig kong maghain ng ilang argumento—kaugnay ng unang binanggit ni Mario Vargas Llosa sa Thailand noong 2002—hinggil sa bisa ng panitikan upang mabuhay.

Panitikan ang magbubukas sa atin ng paningin. Kung ang mga lárang, gaya ng medisina, inhinyeriya, batas, ekonomiya, at estadistika ay sumasapit sa yugto na labis na espesyalisado ang mga kodigo, wika, at panuto tungo sa pinakamaliliit na bagay—at nagdudulot upang pagpangkat-pangkatin ang mga tao—ang panitikan sa kabilang dako ay humahatak sa mga tao na tingnan ang daigdig sa kabuuan, ani Llosa. Sa panitikan, matututo tayong makibahagi sa damdamin, iniisip, o nilulunggati ng ibang tao saanmang bansa’t anumang panahon ang kaniyang kinalalagyan.

Basahin si Francisco Balagtas at mauunawaan natin ang bait at katwiran sa gitna ng panlulupig at kaapihan. Basahin si Jose Rizal at mauunawaan natin ang lipunang batbat ng lagim at rebelyon. Basahin si Aurelio Tolentino, at mauunawaan natin ang mga pagtutol sa mga relihiyong bumubulag sa isip at lumulumpo sa loob ng mga deboto. Basahin si Lope K. Santos, at mauunawaan natin ang makamandag na halina ng sugal. Basahin si Rio Alma, at mababatid natin ang kapangyarihan ng pagbabalik sa minulan at pagbubuo ng bagong Filipinas.

Mabisa ang panitikan sa pag-arok ng sukdulan ng pag-ibig, sex, at erotika, kung hihiramin ang dila ni Llosa. Ang mga tao na pulos basurang nobeleta ang binabasa o nahirati sa telenobela ay mauuwi sa makitid na pagtanaw sa sex at pagmamahal, at hindi malalayo sa hayop.  Ngunit makapagdudulot naman ng pambihirang libog at guniguni ang mga klasikong akda, halimbawa na ang mga tula o akda nina Lamberto E. Antonio, Pablo Neruda, Luis de Gongora, at Charles Baudelaire; at mahihigop tayo papaloob sa makukulay na daigdig at langit o impiyerno nina Marquis de Sade, Leopold von Sacher-Masoch, Dante Alighieri, at Edgardo M. Reyes. Sabi nga ni Llosa, ang mag-asawang mahilig sa literatura ay malalim kung umibig at makipagtalik kaysa karaniwang mamamayan.

Taliba ang panitikan, at mauunawaan natin ang propaganda na ipinalalaganap ng mga tiwaling institusyon o administrasyon. Mapaghuhunos tayo ng panitikan upang maging maingat sa prehuwisyo, at umiwas sa baluktot na pagtingin hinggil sa lahi, kasarian, paniniwala, at pandurusta. Higit nating mauunawaan ang nilalaman ng Saligang Batas at ng Batas Militar kapag hinalungkat ang mga nobela, tula, at dula na pawang nalathala noong dekada 1970-1990, at pinag-aralan ang satirikong sanaysay ng gaya nina Adrian Cristobal, Carmen Guerrero Nakpil, at Nick Joaquin,  o kaya’y ang mga tula nina Amado V. Hernandez, Rio Alma, Bienvenido Lumbera, Jose F. Lacaba, at Alfrredo Navarro Salanga.

Hahatakin tayo ng panitikan tungo sa madilim ngunit kapana-panabik na nakaraan, at ipagugunita sa atin na kahit may sariling lunan ang panitikan at ang kasaysayan, maaari ding magsalikop ang dalawa tungo sa kagila-gilalas na kabatiran. At ang mga tao, na nakibahagi sa gayong karanasan sa pamamagitan ng pagbabasa, ay magkakaroon ng panibago’t sariwang pag-unawa hinggil sa kaniyang sarili, sa kaniyang kapuwa, sa kaniyang bansa, at sa kaniyang diyos.

Pinadadakila ng panitikan ang isang bansa, at higit na nagiging kapaki-pakinabang ang wika. Sa pamamagitan ng mga tula, awit, nobela, kuwento, at dula ay umangat sa mataas na antas ang Tagalog, at naging saligan ng Filipino bilang wikang pambansa, bukod sa nagbabantang maging pangunahing wikang internasyonal. Mula sa panitikan, ang Filipino ay pinakinabangan na rin ng iba pang lárang, gaya sa Batas, Matematika, Pilosopiya, Agham, at Teklonolohiya, at higit na ngayong epektibong panturo sa mga mag-aaral kaysa Ingles. At kinikilala na rin ngayon ang mga manunulat na Filipino na nagsusulat sa Filipino doon sa ibang bansa, bagaman hindi sila kasintanyag nina Manny Paquiao at Precious Lara Quigaman.

Ang maalam sa panitikan ay hindi lamang lumalawak ang bokabularyo, wika nga ng batikang mangangathang Llosa, bagkus lumalawak din ang imahinasyon. Nakapagsasalita tayo nang maayos at malinaw dahil sa panitikan, dahil ang mga konsepto natin ay hindi maibubukod sa mga salita. Maibubulalas natin ang ating loob sa maririkit na pananalita, na mabibigong hulihin sa retrato, sayaw, pelikula, at pintura. Higit na epektibong mambabatas noon sina Francisco Tatad at Blas F. Ople dahil hindi lamang maalam sila sa batas, kundi malalim din ang pagkaunawa nila sa Filipino at panitikan ng daigdig.

Higit sa lahat, pinatatalas ng panitikan ang isip ng tao. Malimit naaapi ang mga dukha’t kulang-palad dahil hindi sila nakalalasap ng matitinong panitikan mula sa mga paaralan, aklatan, at tindahan. Samantala’y ang tao naman na bukás sa sari-saring panitikan ay mauunawaan ang kultura ng korupsiyon, ang diktadura ng makabagong balatkayo, at ang neo-kolonyalismo sa antas ng United Nations—sa panahong ang itim at ang puti ay malabo ang hanggahan ng pagkakakilanlan.

Oo, may malinaw na kakayahan ang panitikan na itaas ang ating pagkatao. Ngunit may isa pa itong kakayahan na dapat tuklasin ng madla. Na puwedeng pagkakitaan ng mga lalawigan ang panitikan, at magamit sa promosyon ng turismo at paglalakbay, gaya ng nagaganap sa Alemanya, Espanya, Italya, Japan, Pransiya, at Tsina. Magagamit ng Batangas, Bulakan, Laguna, Quezon, at Rizal ang mga panitikan nito habang nang-aakit ng mga turista. Gayundin sa Hilaga at Timog Ilokos, na ang mga klasiko’t modernong akda ng mga Ilokanong manunulat ay maitatampok habang ipinakikilala sa mga turista ang mga makasaysayang bayan, bahay, at bantayog. Sa Cordillera, Mindanao, Palawan, at Panay, ang mga panitikang bayan, gaya ng epiko, awit, at kuwento ay maaaring iugnay sa promosyon ng turismo.

Kung babalikan ang datos at kinikita ng National Bookstore sa buong bansa, ang 60 porsiyento ng mga nabibiling aklat at babasahin nito ay pawang isinulat ng mga Filipino at nasusulat sa Filipino, at kaugnay ng panitikang Filipino, ayon sa aking panloob na impormante. Kaya hindi totoo na pulos na Ingles at imported na babasahin ang kumikita sa naturang higanteng tindahan. Kung makapagpapakalat lamang ng mga aklat, gaya ng nobela, tula, at sanaysay sa buong bansa, ang kapuwa pabliser at awtor, kasama na ang mga ahente,  ay malaki ang kikitain. Makasasabay din sa mga tradisyonal na awtor ng teksbuk ang mga malikhaing manunulat, at mababawasan kahit paano ang mga naghihikahos na manunulat.

Isang kaululan kung gayon kung paniniwalaan ang mga kongresista at senador na gawing Ingles ang midyum ng pagtuturo sa Filipinas. Higit na makatutulong sa bansa kung aatupagin ng nasabing mga mambabatas ang pag-usisa sa kurikulum ng Kagawaran ng Edukasyon, at ang pagpapalaganap ng panitikan at wikang Filipino, kaysa tila maging bayarang tinig lamang ng mga international call center.

Pahabol
Kahit ang mga lokal na call center ay dapat maghanda na sa pagtanggap ng mga kawaning mahusay magsalita at umunawa sa Filipino at nakaaalam kahit paano sa panitikang Filipino. Ito ay sa dahilang malapit nang umabot ang populasyon ng Filipinas sa 100 milyon, na magtatampok sa Filipinas upang mapabilang ito sa mga higanteng bansa, alinsunod sa populasyon. Sa ganitong pagkakataon, maraming kliyenteng Filipino ang tatawag sa telepono at gagamit ng internet sa pamamagitan ng wikang Filipino. Kaya ang mga call center ay hindi na lamang tutugon sa mga pangangailangan ng mga tradisyonal na kliyenteng Amerikano o Briton, bagkus sa milyon-milyong Filipinong maaaring nandarayuhan o mamimili o negosyanteng ibig makipag-usap sa Filipino. Kaya kapag hindi nakinig ngayon ang batasan, ang industriya, at ang pamumuhunan sa alimpuyo ng Filipino, inaasahan ang napipinto nitong pagbagsak dahil sa pagtalikod sa dapat sanang pag-alimbukad.