Maituturing na isa sa matatandang pook ang Pasig, kung pagbabatayan ang mga arkeolohikong tuklas, at mayaman ang kasaysayan nito mulang pagsusulong ng kalakalan hanggang pagtataguyod ng kaalaman tungong pagkakamit ng kalayaan noong nakaraang himagsikan at aklasang bayan. Masigasig din dati ang mga lokal na historyador sa pagsasaliksik, gaya ni Dean Carlos Tech, at naitala kahit paano ang kasaysayan ng Pasig sa pananaw ng mga Pasigenyo. Kung ang mahabang kasaysayan ng Pasig ay babalikan lamang ng mga Pasigenyo, tiyak kong lalong mapapaibig sila sa pook na ito na nagbabago ng kulay at lalong sumisigla sa paglipas ng panahon.

Ipinagdiriwang ang ika-2 ng Hulyo bilang Araw ng Pasig, at nagkataong ito ang 436 anibersaryo ng nasabing lungsod. Lumaki ako sa Pasig, lumaboy-laboy sa mga kalye, eskinita, palengke, bukid, at ilog nito, at nasaksihan ko ang malaking pagbabago sa aming lugar sa paglipas ng panahon. Ano ba ang maipagmamalaki ng Pasig? Naglista ako ng ilang bagay, at siyang dapat ipagpasalamat ng sinumang mamamayang naninirahan sa Pasig.

1. Pook ng Peregrinasyon. Bahagi ng peregrinasyon ang Katedral ng La Inmaculada Concepcion sa Pasig, at dati itong nagtataglay ng bobeda at kisameng may pintura ng mga larawang hango sa bibliya at tradisyon ng mga Kristiyano. Ngunit isang araw, isang paring Filipinong bagong salta sa Pasig ang nayamot yata sa maituturing na sinaunang sining na mala-Michaelangelo, at pinakaskas ang naturang pintura at pinatungan ng Boysen Paint. Pinapinturahan din niya ang patsada ng simbahan. Nagprotesta ang mga Pasigenyo, ibinalik ang dating testura ng patsada sa tulong ng NCCA, ngunit hindi na naibalik ang mga guhit sa bobeda at kisame. Samantala, isa nang atraksiyon ang Santa Clara de Montefalco, na itinuturing ngayong pinakamataas na simbahan sa buong bansa, at hangga ngayon ay hindi pa tapos ang konstruksiyon sa laki ng gastos. Makikita rin sa Pasig ang iba pang sambahan at masjid mula sa iba’t ibang relihiyon, at may kaugnayan ito sa mahabang kasaysayan ng Pasig ukol sa paglaganap ng relihiyon. Nawala man ang beateryo ng mga madre, sumulpot naman ang makukulay na relihiyong nagpapaligsahan sa kadalubhasaan sa dibinong kaalaman.
2. Sentro ng Edukasyon. Nasa bakuran ng Pasig ang Rizal High School na may pinakamalaking populasyon ng mga estudyante sa hay-iskul sa buong Filipinas. Maraming paaralan sa Pasig, lokal at internasyonal na sangay, pribado at publiko at kabilang dito ang Pamantasan ng Lungsod ng Pasig at Pasig Science High School, na pawang kumakalinga sa mga estudyanteng dukha ang pamilya. Nasa Pasig din ang Departamento ng Edukasyon, at dapat lamang na magbigay ito ng bukod-tanging pansin sa mga estudyante ng lungsod. Ang edukasyon sa Pasig ay dapat nakapokus na sa pangangailangan ng mga tao, at hindi sa hinihingi ng mga dayuhang korporasyon. Napapanahon na rin marahil ang pagtataguyod ng Bahay Saliksikan (Research Center) para sa pagpapaunlad ng iba’t ibang larang. Samantala, dapat ding banggitin ang Pasig City Library na itinanghal na pinakamahusay na publikong silid-aklatan sa Metro Manila. Kaugnay nito, nasa Pasig din ang Anvil Publishing Inc., na naglalathala ng mga aklat ng mga lokal na awtor, bukod pa sa imbakan ng aklat ng National Bookstore. Kung hindi pa ito sapat sa pagpapahalaga ng Pasig sa karunungan ay hindi ko na alam ang mangyayari.
3. Sining at Aliwan. Binuksan kamakailan ang Tanghalang Pasigueño, na may mataas na kalidad ang disenyo at yari. Inaasahan lamang na hahatakin ng Pasig ang mga alagad ng sining, at doon pagtanghalin o kapanayamin, para makasalamuha ng mga Pasigenyo. Mulang Bahay Kuwago (Rain Forest Zoo) hanggang Ortigas Center, ang aliwang mapagpipilian ay maaaring pangkalikasan o pangkomersiyal. Noong maliit pa ako, ang paborito kong puntahan ay ang Plasa Bonifacio, na may bantayog ni Bonifacio na nakakabayo, at abot-tanaw ang fountain na ngayon ay kinatitirikan ng McDonald’s (na ang ilalim ay dating estero na diraanan ng mga bangka). Bahagi rin ng ikonograpiya ng Pasig ang Sine Victoria, Topstar, at Famas ngunit marahil ay malayo na iyon ngayon sa hinagap ng mga kabataan. Isa sa masasarap kainan noon ang dating restoran na ngayon ay kinatitirikan ng La Immaculada Concepcion School, at ang paboritong dayuhin ng mga tao, ang Dimas-alang Bakery.
4. Pook residensiyal. Estratehiko ang pagkakalagay ng mga subdibisyon sa Pasig, at kung ito lamang ay maipagpapatuloy, ang mga baybay sa kahabaan ng Ilog Marikina, Ilog Pasig, at Manggahan Floodway ay maaaring mapaghunos na maririkit na bahayan o kaya’y komersiyal na lunan (na puwedeng tustusan ng pondo mula sa internasyonal na institusyong pananalapi). Ngunit ang problema ngayon ay ang dumaraming pook iskuwater. Ang mapagpipilian ng pamahalaang lokal ay maaaring paglilipat-bahay, pag-oorganisa ng mga maralitang tagalungsod, pagsasaayos ng sonang pabahay, paggamit ng mga tiwangwang na lupa sa loob ng lungsod, kumbersiyon ng mga dating nagsarang pabrika bilang pook ng paninirahan, pagpapatupad ng panlipunang pabahay para sa maralita, at masinop na pagpaplano ng bahayan sa lungsod. Dapat ipagbawal na rin sa Pasig ang pagtatayo ng mga tore ng telekomunikasyon, na ang mga gusaling residensiyal ay inuupahan ng mga korporasyon, gaya ng Sun Cellular, para pagtayuan ng relay station. Mapanganib ito, sa aking palagay, sa mga residente ng Pasig, at kung titipirin ng mga korporasyong pantelekomunikasyon ang pagtatayo ng sariling matatayog na tore ay walang karapatan ang mga ito na humimpil pa sa naturang lungsod.
5. Bago at Lumang Palengke. Natatandaan ko nang maliit pa ako’y malimit akong isama ng aking lola sa palengke ng Pasig, pagkaraang dumalo ng misa  sa simbahan ng La Inmaculada Concepcion na ang mga pari’y pawang Belhiko. Umuupa pa siya noon ng kalesa sa dami ng pinamimili, at katabi ko ang kutsero na tagasitsit o tagapilantik ng kabayo. Sabado ang pinakamasiglang araw ng pamimili, at naging tradisyon na yata ito magpahangga ngayon. Dinarayo ngayon ng masisigasig na biyaherong nagmumula sa apat na panig ang Pasig, at kapuri-puri ang konstruksiyon ng bagong palengkeng umaangkop sa pangangailangan nila. Ang problema lamang noon ng palengke ay trapik, basura, baha, at ilang pasaway na tao na kung hindi gumagawa ng panaka-nakang krimen ay naglulustay ng oras sa kalye. Nang maging alkalde ang tukayo kong si Bobby Eusebio, isa-isang isinaayos ang problema. Bagaman sumikat ang Palatiw dahil sa shabu tiyangge, maliit na bahagi lamang ito kung ikokompara sa progreso ng lungsod. Kung patuloy na pauunlarin ang palengke ng Pasig, at isasaayos ang paligid na may mga bahayan, paradahan, at pulisya, hinuhululaan kong lalampasan ng Pasig ang nagawa ng Marikina, at lulumain kahit ang pinagtambal na Ayala at Divisoria.
6. Manggahan Floodway. Sa mga naging proyekto ng Pasig, Manggahan Floodway ang pinasasalamatan ng maraming tao. Noong dekada sitenta, tuwing bumabagyo ay lumulubog ang Pasig, lalo yaong malapit sa baybayin ng Ugong, Rosario, Maybunga, Caniogan, Bambang, at iba pang lugar. Kapag bumaha noon, ang mga isda ay pumapasok sa loob ng bahay at napakakapal ng banlik na mula sa luad na ginagamit sa paggawa ng palayok at banga. Nang mabuksan ang floodway ay nailihis ang tubig sa Kapasigan tungo sa Taguig pa-Laguna de Bay. Maganda na sana ang kahabaan ng Manggahan Floodway, ngunit parang kabute ang paglitaw ng mga pook maralitang ilegal na nagtindig ng mga bahayan at impraestrukturang komersiyal. Nagkaroon dati ng paglilipat-tirahan sa ilang mga residente nito, ngunit parang bangungot na nagbalik ito ngayon dahil sa hirap ng buhay. Malaking hamon ito sa pamunuan ng Pasig.
7. Pangalan ng mga Kalye at Barangay. Makasaysayan kahit ang mga pangalan ng kalye, purok, at barangay sa Pasig, at minsang isinatula na ito ni Lope K. Santos. Kung babalikan lamang ng mga kabataan ang ugat ng naturang pangalan, maiisip nila marahil na ang “pasig” ay may kaugnayan sa baybay ng ilog, at ang pook nito ay dating nakaayon sa kalakalan, transportasyon, agrikultura, paghahayupan, pamamalayok, at pangingisda. Ang problema lamang sa ilang konsehal ng Pasig ay binabago ang dating pangalan ng mga kalye, at isinusunod sa pangalan ng kung sinong politiko, ngunit hindi naman sinusunod ng mga tao. Ang dapat atupagin nila ay magpasa ng batas laban sa pagpaparada ng sasakyan sa ibabaw ng bangketa at sa walang taros na konstruksiyon ng mga gusaling lumalabag sa kodigong panggusali.
8. Seguridad. Tahimik ang Pasig kung ihahambing sa iba pang lungsod at munipalidad ng Metro Manila. Wala lamang maiulat ang mga estasyon sa telebisyon, at ginagawang ehemplo ang Pasig sa gaya ng aksidente o banggaan ng mga sasakyan. Ang kinakailangan lamang ay paigtingin pa ang pagsugpo sa krimen, gaya ng pagpupuslit ng droga at panaka-nakang nakawan, na mahirap maiwasan habang lumalakas ang migrasyon at lumalaki ang populasyon ng lungsod. Sa aking pagkakaalam ay maagang naglaho ang huweteng sa Pasig.
9. Mga Motel. Bilib ako sa mga motel ng Pasig, na malilinis, tahimik, ligtas, at nakalugar sa puwestong estratehiko para sa daluyan ng mga tao at sasakyan. Ang mga motel ngayon ay hindi na lamang para sa mga magkasintahan o magkalaguyo na lihim na nagtatagpo kung gabi, bagkus para sa buong pamilya o kaya’y motorista at biyaherong ibig maghanap ng mapagpapahingahan nang pansamantala. Organisado ang mga tagapangasiwa ng mga motel sa Pasig, at sa aking palagay ay mahirap itong mapantayan ng iba pang lungsod sa Metro Manila.
10. Impraestruktura at Pagawaing Bayan. Magsimula nang mamuno si Bobby Eusebio ay mabilis ang pagtatayo ng mga impraestruktura at balak yata niyang higtan ang kaniyang mga magulang na naging alkalde rin ng Pasig. Ang pagkakaiba lang, higit na disiplinado at matalino ang mga proyekto ng batang Eusebio mulang pagpapahusay ng mga tulay at bangketa hanggang ospital at bulwagan ng lungsod. Nawa’y ipagpatuloy rin ni Bobby Eusebio ang konstruksiyon ng mga sementadong daanan sa gilid ng kahabaan ng Ilog Marikina at Ilog Pasig, upang magamit ang “pasig” sa sukdol nitong pakahulugan. Kailangang pag-isipan din ng Pasig ang mahusay na paggamit sa mga tiwangwang nitong lupa at abandonadong pabrika, na dapat ilagay sa kapaki-pakinabang na paraan at hindi lamang sa pagtataguyod ng mga mall at iba pang komersiyal na pamilihan.

May ilang problema pa rin ang Pasig, gaya ng paglutas sa sumisikip na trapiko, pagsinop sa mga kawani ng pamahalaang lokal, pagpapahinto ng paglaganap ng mga kolorum na traysikel na gumagawa ng ilegal na terminal, paglinang sa lokal na negosyo at industriya, at pagtaboy sa perhuwisyong Brigada Paniki tuwing gabi. Inilista ko ang mga ito bilang karaniwang mamamayan na walang koneksiyon sa sinumang politiko ng Pasig. Ipinagmamalaki ko ang Pasig, at marahil ay nagkataong nagkakatugma lamang ang habang-alon namin ng aking katukayo. Ngunit higit pa rito, ibig kong ipanukala ang muling pagkatha sa Pasig, ang masinop na paglingon sa nakaraan ngunit masiglang humaharap sa kasalukuyan at darating na panahon. Mahirap itong gawin, at maaaring simulan ito kahit sa pagsusulat ng blog na ito.

Pahabol: Nakikiramay ang Alimbukad sa lahat ng kaanak sa pagpanaw ng iginagalang na mang-aawit, host, at kolumnistang si Susan Fernandez kanginang madaling araw.  Si Sansu, ang magiliw naming tawag kay Susan, ay malaki ang naitulong sa UMPIL (Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas) dahil malimit siyang magpaunlak umawit tuwing may kongreso at pagdiriwang ang mga manunulat. Wala ring patid ang pagsusulong niya ng interes ng kababaihan kahit sa munting pagsusulat ng pitak sa pahayagan. Hindi ka namin malilimutan, Sansu, at maraming salamat sa lahat.