Kung noong bungad ng siglo 20 ay naging malaki ang papel ng mga pribadong publikasyon at palimbagan sa paglalathala ng mga tula at katha sa mga pahayagan, magasin, at kauri, malaki naman ang papel ng internet ngayon sa pagpapasigla ng mga tula mula sa hanay ng mga kabataan at tigulang na mahilig bumerso-berso. Pinalaya ng internet ang mga Filipino sa dating kulob na sirkulo na gaya ng Liwayway, Mabuhay Extra, at Sinag-Tala na pawang mahirap paglathalaan ng baguhang manunulat. Hindi na kailangang magpadala ng mga tula ang isang makata ngayon sa editor ng kung sinong magasin o pahayagan, at mailalathala agad niya nang mabilis ang kaniyang obra sa kaniyang blog o websayt anumang oras naisin.

May dalawang matingkad na pangyayari ang naging bunga nito. Kung noon ay nagagabayan ng editor ang isang makata, sa pamamagitan ng pagpapaabot ng payo o mungkahi, ang mga makata ngayon ay umaasa na lamang sa direktang puna na magmumula sa kanilang mambabasang maaaring naligaw sa kaniyang blog sa kung anong dahilan. Dati, hindi makalulusot basta-basta sa editor ang may maling tugma at sukat o lihis ang pananalinghaga. Ngayon, lumalakas ang loob ng mga makata dahil sa bilis ng pagpapalathala sa internet, gayong maituturing kung minsan na sampay-bakod ang kanilang akda. Maihahalimbawa ang http://tagalog-poems.webnode.com/tagalog-poems/ na nagtatampok ng mga tinaguriang tulang Tagalog na sinulat yata ng mga estudyanteng nasa mataas na paaralan at pawang sawi sa pag-ibig.

Mahalaga kung gayon ang komentaryo sa tula mula sa madlang mambabasa dahil ang nasabing puna ang magiging panukatan ng kasiningan. Ang dami ng puna ay magpaparami ng hit sa isang blog o websayt, at katumbas nito ang pagkakataong kumita kahit paano mula sa mga anunsiyante sa internet. Gayunman, ang tula ay nakakaligtaang suriin alinsunod sa epektibong lente ng pagbasa, at ipinapalagay na lamang na ang madlang mambabasa ay nagtataglay ng matalim na isip sa pag-unawa ng teksto.

Maihahalimbawa ang tulang “Aquilone Blu” na nagwagi sa kauna-unahang Saranggola Blog Awards noong 2009.[i] Tampok sa naturang tula ang pag-uusap ng mag-amang saranggola. Pinapayuhan ng ama si Aquilone Blu hinggil sa dapat mabatid sa unang paglipad, at kung bakit tuparin ang tungkulin nitong “lumipad ng [sic] matayog at magdala ng tuwa” para sa Maylikha nito. Sa unang malas ay maganda ang tula, ngunit kung wawariin nang maigi’y hindi makalilipad nang mag-isa ang saranggola kung wala ritong magpapalipad. Ibig sabihin, nakasalalay ang kapalaran ng saranggola sa mayhawak nito, at kaugnay ng hihip ng hangin at timpla ng panahon na nagpapahiwatig ng kaligiran. Kaya ang payo ng ama na,

lipad anak ko
baunin mo ang basbas ng Maylikha
ang tulad nating mga aquilone
ay nilikha upang lumipad
para ipakita sa madla
na kahit anong pangarap kayang kamtin
kung ang bawat lipad
baon ang tunay na mithiin.

ay maituturing na palsipikado dahil sapilitan ang representasyon ng saranggola sa tao na may sariling isip, bait, at lakas upang gampanan ang anumang mithi nito sa buhay. Ang ganitong uri ng kritika ay maaaring sipatin sa anggulo ng awtor, na ang batayan ng pagsusuri ay pangunahing hulagway ng mag-ama. Sa kabilang dako, masisipat din ang tula sa anggulo ng mambabasa, na may kakayahang magkarga ng pahiwatig sa tula batay sa reperensiyang magmumula sa labas ng tula, i.e., lipunan. Kaya kahit kapuri-puri ang tula sa anggulo ng mga mambabasa, na ipinapalagay na may sapat na kakayahan sa pag-unawa ng teksto, ang tula ay maaari pa ring maging marupok sa pananaw ng awtor kung ang magiging batayan ay pagkasangkapan halimbawa sa persona, tinig, himig, balangkas, talinghaga, at iba pang aspekto ng tula.

Lumaya sa kumbensiyon ng limitadong espasyo ng magasin at diyaryo ang pagsulat ng tula ngayon, gaya ng mababasa sa emanilapoetry.com at filipinowriter.com. Nailalathala ang mahahabang tula ng gaya ni E. San Juan Jr. na naggigiit ng pampolitika’t pang-ideolohiyang kiling.[ii] Ang tula ay nilalapatan pa kung minsan ng musika at video, gaya ng ginawa ni Fermin Salvador, kaya ang tula ay hindi na lamang maituturing na saklaw ng papel na pahina. Ang ibang makata ay sinusubok kahit ang hanggahan ng kompiyuter iskrin, at ang eksperimentasyon sa pananaludtod ay nakabatay sa kayang lamanin ng blog. Maihahalimbawa ang piyesang ito ni Rowan Canlas Velonta:

Nang lumabas ako isang umaga

Ang             lawak             na

. . . . ng

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . mundo

at               hindi               na

mahagilap        itong           isa’t-

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  .isa.

( Hindi tulad dati’y
tayong dalawa
ang lahat-lahat nitong nakikita: ikaw at ako
itong mundo—
ang ibabaw
ang ilalim
ang nasa pagitan nito;
ang taas,
ang hanggahan ng ulap
ay tanging tayo. )[iii]

Gayunman, ang sinumang hindi bihasa sa teknolohiya at nangangapa sa lengguwahe ng kompiyuter ay maaaring hindi magawa ang nasa sa isip na disenyo na mailalatag at matutunghayan nang malinaw sa papel. Nakagugulat na may sinusunod pa ring padron ang ilang makata, gaya ng sa tugma at sukat, subalit kung minsan ay wala nang pakialam pagdating sa indensiyon ng mga taludtod.

Maihahalimbawa ang haiku sa Filipino, na sinulat ni RJ Santos, na mahihinuhang naiba ang indensiyon pagsapit sa kompiyuter iskrin.[iv]

Nababaliw

Ang iyong tinig
Lagi kong naririnig
Kahit mag-isa

Alaala

Hanging dumaan
Ika’y pinaalala
Ang baho naman

Masiste ang dalawang tula, at sumusunod sa padron ng haiku na ang unang dalawang taludtod na bumubuo ng isang diwain at imahen ay ikinakabit sa bukod na diwaing matatagpuan sa ikatlong taludtod. Napalilitaw ng mga tula ang paglalaro kahit sa sintaks ng tula, at pagtitimpla ng tugmaan. Mapapansin lamang ang medyo linsad na pagkakabuo ng ikalawang taludtod ng “Alaala,” na nawaglit ang kudlit “pinaalala” upang isaad ang nawawalang titik na “i.” Maimumungkahi ang taludtod na “Ipinaalala ka” at ang pagsasaad ng kolon upang maging hudyat ng bagong imahen sa ikatlong taludtod.

May ibang makata na higit na mapagmuni, maitim at malikot mag-isip, at kahit magaspang kung minsan ang pananaludtod ay kakikitahan ng talim ng pagmumuni. Pansinin ang tulang ito ni Shin sa Quarantine[v]

Umaahon

Ngayong gabi,
ang buwan ay nasa tubig
at ang tubig ay nasa langit.
Nangangatal ang mga dahong
niyayapos ng umaalumigmig na hangin.
O kay kinang ng mga bituing kinikislot
ng marahang alon—
isdang humahalik sa ibabaw ng tubig
nilulunok ang kaba sa dumaraang lantsa.

Malikot ding mag-isip ang makatang Marchiesal Bustamante, at maihahalimbawa ang piyesang ito na nalathala sa kaniyang blog na pinamagatang Ataraxia.[vi]

Pain

May kuneho sa batok ng tulog na pusa.
Nakatingin sa malayo. Malayo kung saan ako
nakatingin. Lalong lumalayo ang tingin ng kuneho
habang nilalapitan ko ng tingin ang pinaka-
lokasyon ng kaniyang mga paa. Humahalo
ang mga kuko ng kuneho sa balahibo
ng pusa. Buo ang balahibo.
Tulad ng dati kong pagtingin, purong balahibo
ang pusa pag tulog. Maghapong tulog
ang paligid. Maghapon na rin akong nakatingin sa malayo
at hindi ako makalingon sa dapat kong lingunin
pagkat tiyak na may mawawala, magigising.

Itim ang balahibo ng pusa:
itim at puti.

Ipinapamalas ng tulang ito ang pambihirang pagtanaw, at kung iuugnay sa pamagat na puwedeng basahin sa Filipino [pá·in] at Ingles [pain], ay magluluwal ng kakatwang pahiwatig ng persona ng nakakikita ng mga bagay na hindi karaniwang nakikita ng marami. At ang maganda, ang representasyon ng realidad ay hindi isa-sa-isang tumbasan, bagkus umaabot hanggang pilosopikong pagtanaw. Ang kuneho ay waring kimera na unang ginamit na hulagway ni Charles Baudelaire, ngunit ang pagkakaiba lamang ay hindi ito bagahe ng tulog na pusa bagkus bagahe ng personang may kung anong pinagbubulayan sa batok ng pusa.

Sa ibang pangkat ng mga makata, gaya ng KM 64, ang tula ay lumalampas sa teritoryo ng sining at magagamit na kasangkapan sa politikang adhikain. Saad nga ng pangkat,

Sa aming mga makata ng Kilometer 64, malinaw na ang sagot. Ang tulang Pilipino’y nararapat na ilaan, una sa lahat, sa sambayanang Pilipino. Hindi biro ang magiging kapakinabangan nito sa ating pagtitindig ng kasarinlan, kalayaan, katarungan, mabuting pamamahala, at tunay na demokrasya sa ating bansa.[vii]

Nakapaglathala ng mga aklat ng tula ang pangkat, at lumilikha ng kilapsaw sa internet, lalo sa mga tulang may kaugnayan halimbawa sa kahirapan, repormang agraryo, karahasang politikal, at iba pang kaugnay na bagay. Mabalasik ang banat ng mga kasaping makata sa katiwalian sa pamahalaan, at maihahalimbawa ang dalít na ito na sinulat ni Alexander Martin Remollino:

Di bubukol kung di ukol.
Pero ang mga komisyon
Sa kontrata’y bumubukol
Sa bulsa ng mga baboy.[viii]

Nagiging makapangyarihan ang sinaunang kawikaan kung naiuugnay sa bagong pangyayari o hulagway. Nagkakaroon ng sangang pahiwatig ang salitang “bukol,” na hindi na lamang katumbas ng “umbok” o “pamamaga” bagkus bulaklak ng dila ukol sa suhol o korupsiyon. Samantala, ang baboy ay matitingnan na hindi na lamang ordinaryong hayop, bagkus representasyon ng katangian ng sinumang tiwali sa pribado man o publikong sektor.

Masigasig maglathala ng mga tula ang highchair.com.ph, isang magasin online na pinangungunahan nina Allan Popa at Marc Gaba. Dalawang beses kada taon ang labas ng kanilang lathalain, at nag-aanyaya sa iba’t ibang makatang maglathala ng kanilang piyesa. Ilan sa namumukod na tulang nalathala mulang 2003 hanggang 2010 ang salungatang disenyo at diskurso ng sinauna at modernidad ng  “Biokompyuter” at “Kawayan” ni Bomen Guillermo; ang mala-bibliko’t diyalektikong usapan ng “Ubasan” ni Rosmon Tuazon; ang reperensiya ng realidad sa “Salamin” ni Allan Popa, at ang mala-pantastikong bikas ng “Lungsod ng Abo” ni Kristoffer Berse.

Pinakamasipag sa lahat ang pangkat ng LIRA (Linangan sa Imahen, Retorika, at Anyo) dahil sa paglalathala nito ng serye ng mga chapbook, bukod sa makapal-kapal na antolohiya ng mga tulang gumugunita sa ikadalawampu’t limang anibersaryo ng pagkakatatag nito. Namumukod na bagong hanay ng LIRA sina Mikael Gallego, Noel Fortun, at Jenny Orillos, na ang mga tula’y kabilang sa koleksiyong Rurok (2010) na pinamatnugan ni Enrico Torralba. Naiiba ang LIRA dahil masigasig ang eksperimentasyon nito sa pagtula, na hinihigit ang sining sa malawak na posibilidad at umiiwas magpakahon sa politika o ideolohiya. Nakapanghihinayang at hindi ko matatalakay ang ilang piling tula ng matitinik nitong makata, kaya inaanyayahan ko na lamang kayo na bumili ng kanilang pinakabagong aklat na ilulunsad sa Disyembre ng taong ito.

Problematiko ang pagbasa ng tula dahil ang pakahulugan ng tula ay patuloy na nagbabago. Ang tula ay hindi na lamang “bersong may sukat at tugma” bagkus kumakatawan na rin sa malayang taludturan at tulang tuluyan. Kabilang din sa tula ang mala-epikong salaysay, at humahamon kahit sa lunang dating sakop lamang ng nobela at sanaysay. At maibibilang din sa tula ang paglalaro ng mga taludtod, na matatawag ding inanyuang berso, na ang mismong hubog at anyo ay nagtataglay ng pahiwatig ng tula.

Kung malawak ang pakahulugan ng tula, ang pagbasa rito ay nangangailangan din ng masusing pag-urirat na ginagamitan ng mga kasangkapan sa pag-unawa ng teksto. Maipapalagay na walang isang tumpak na lente ng pagbasa. Ang tula ay hindi na lamang paghahanap ng “esensiya ng tula” gaya ng winika ni Alejandro G. Abadilla. Hindi rin ito katumbas ng pag-alam sa lirisismo ng saknong o taludtod, gaya ng winika ni Ruben Vega. At lalong hindi ito nakasalalay sa apat na sangkap na gaya ng tugma, sukat, kariktan, at talinghaga (o kaisipan), gaya ng panukala nina Lope K. Santos, Julian Cruz Balmaseda, at Iñigo Ed. Regalado. Ang pagbasa ng tula ay pagkilala sa isang realidad, at ang realidad na ito ay maaaring makapagsarili kung hindi man bukod sa realidad na dinaranas ng mga tao.

Hindi rito nagtatapos ang lahat, bagkus simula pa lamang ng mga dapat tuklasin sa larangan ng panulaang Filipinas.

Dulong Tala