Mga Bagong Panukala sa Ortograpiyang Filipino
ni Roberto T. Añonuevo
Ang umiiral na ortograpiyang Filipino na binuo ng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) ay mabibiyak sa tatlong bahagi: Una, ang paglalahok ng mga hiram na titik sa Inggles (at Espanyol), gaya ng \c\, \f\, \j\, \ñ\, \q\, \x\, at \z\ sa dating Abakadang Tagalog na may apat na katumbas na tunog sa patinig (malúmay, mabilís, malumì, at maragsâ) at ang katinig na may tunog na mahihina (\l\, \m\, \n\, \ng\, \r\, \w\, \y\) at malalakas (\b\, \k\, \d\, \g\, \p\, \s\, \t\) at ang pagtatangkang pagdaragdag ng kaukulang tunog mula sa mga idinagdag na banyagang titik. Ikalawa, ang pagbabaybay, paglalapi, pagbabantas, pag-uulit, at pagpapantig ng mga salita, taal man sa Filipinas o hiram mula sa ibayong-dagat. At ikatlo, ang pagtatakda ng tuntunin sa panghihiram sa Espanyol, bagaman hindi malinaw ang sa Inggles at iba pang banyagang wika, gaya ng Pranses, Aleman, Arabe, Hapones, at Tsino.
Nagkakaproblema lamang sa ngayon ang gaya ng Kagawaran ng Edukasyon (Department of Education/DepEd) at Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) dahil sinisikap nitong bumuo ng labindalawang ortograpiya mula sa labindalawang lalawiganing wika sa Filipinas, alinsunod sa hilaw na multilingguwal na patakarang may ayuda ng UNESCO, UNICEF, at USAID. Binanggit dito ang pagiging hilaw, kung isasaalang-alang na nanánatíling bilingguwal ang patakarang pangwika sa Filipinas, batay sa itinatadhana ng Saligang Batas 1987. Nagpalubha pa rito ang pangyayaring bigo hangga ngayon ang Mataas at Mababang Kapulungan ng Konggreso na magpasa ng panuhay na batas [i.e., enabling law] na magiging gulugod ng Filipino bilang wikang pambansa na sinusuhayan ng mga lalawiganing wika at wikang internasyonal.
Ang panukalang panuhay na batas ang dapat na binabalangkas ng KWF at isinusumite sa mga mambabatas para pag-aralan at isabatas. Ngunit hindi pa ito nagagawa sa kasalukuyang panahon, at kung magiging realistiko’y hindi ito magaganap sa administrasyon ni Punong Kom. Jose Laderas Santos.
Ginawang padron sa pagbuo ng mga lokal na ortograpiya ang Gabay sa Ortograpiyang Filipino (2009) ng KWF at siyang pinahusay na bersiyon ng 2001 Revisyon ng Alfabeto at Patnubay sa Ispeling ng Wikang Filipino (2001). Tinuligsa noon ang 2001 Revisyon ng Alfabeto dahil sa mga panuto nitong panghihiram ng banyagang salita, at napilitan ang KWF na kumambiyo para sa masusing pagsusuri.
Samantala, lumikha rin ng gabay sa ispeling ang Unibersidad ng Pilipinas, partikular ang UP Sentro ng Wikang Filipino (UP-SWF) at Departamento ng Lingguwistika, samantalang naglabas ng sariling bersiyon ang Pamantasang De La Salle. Ang Gabay sa Editing ni Galileo S. Zafra (2004) na inilabas ng UP-SWF ay siya ring pinagsumundan ng Sanggunian sa Filipino (SANGFIL). Ang gabay sa ispeling ay may kaugnayan sa mga palathalaan ng mga unibersidad, upang maitakda ang tumpak na ispeling sa mga hiram na salitang banyaga at kodipikasyon ng mga salitang nagmula sa iba’t ibang rehiyon. Naging batayan din sa pagbubuo ng ortograpiya ang UP Diksiyonaryong Filipino (2001) ni Virgilio S. Almario na hinigtan ang Diksyunaryo-Tesauro (1972) ni Jose Villa Panganiban sa dami ng lahok mula sa iba’t ibang disiplina at wika sa rehiyon.
Kabilang sa mga nabuong lokal na ortograpiya ng KWF ang Bikol, Ilokano, Pampanga, Pangasinan, at Waray, bagaman ang ilang tuntunin ng KWF, partikular sa panghihiram sa Espanyol, ay utang nang malaki sa Pambansang Lupon sa Wika at Pagsasalin (PLWP) ng Pambansang Komisyon para sa Kultura at Mga Sining (NCCA) na unang nagsagawa ng pag-aaral sa panghihiram ng salitang banyaga sa panig ng Tagalog noong bungad ng siglo 20 hanggang unang bungad ng siglo 21.
Ilan sa mapupuna sa umiiral na ortograpiyang Filipino (at iba pang binubuong ortograpiya sa wikang lalawiganin) ang sumusunod:
1. Sa panghihiram ng mga titik mula sa banyagang alpabetong Inggles o Espanyol, hindi malinaw sa tuntunin kung hihiramin din ba ang katumbas na tunog ng nasabing mga titik, o kaya’y sisikaping tumbasan ng pinakamalapit na tunog sa Filipino ang nasabing hiram na mga titik. Lumilitaw ang ganitong problema kapag pinaghambing ang mga teksto na mula sa ordeng relihiyoso na labis na konserbatibo sa mga teksto at ang mga akda o tekstong mula sa mga manunulat at peryodista na pawang mapangahas at liberal at itinataguyod ng sari-saring publikasyon.
2. Problematiko ang mga titik na hiram mula sa Espanyol, gaya ng \f\, \j\, \ñ\, \q\, \x\, at \z\ dahil ang mga tunog nito ay karaniwang itinutumbas sa dati nang umiiral sa Tagalog. Halimbawa, ang \f\ ay itinutumbas sa \p\; ang \j\ ay sa \dy\ at \h\; ang \ñ\ ay itinutumbas sa \ny\; ang \q\ ay itinutumbas sa \k\ o \kw\; ang \x\ ay itinutumbas sa \ks\; at ang \z\ ay itinutumbas sa \s\. Malimit lumilitaw ang mga hiram na titik kapag ginagamit sa mga pangngalang pantangi imbes na pangngalang pambalana, kung hindi sa mga salitang may konotasyong pangkasaysayan, pangkultura, panlipunan, pampanitikan, pang-agham, pambatas, at iba pa. Isang halimbawa ang pagpapalit ng \p\ sa \f\ ng pangngalang pantanging “Filipinas” na naging “Pilipinas.” Sa kaso ng pangngalang pambalana, wala pang malinaw na tuntunin kung dapat na bang payagan nang maluwag ang paghalili ng mga titik, gaya sa Abakadang Tagalog, doon sa mga hiram na salitang banyaga, gaya ng Espanyol at Inggles. Kung pananatilihin naman ang mga hiram na titik, ibig bang sabihin ay hinihiram na rin ang mga banyagang tunog, gaya ng mahaba at maikling patinig [i.e., long and short vowels] o kaya’y ang mahina at malakas na katinig [i.e., voiced and unvoiced fricatives] sa Inggles? Mga simpleng tanong ito na mabigat ang implikasyon sa Filipino at iba pang lalawiganing wika sapagkat kapag ipinasok ang mga banyagang tunog ay tiyak na maaapektuhan ang nakagawiang pagbabanghay o pagpapantig sa mga taal na salita sa Filipinas. Maaapektuhan din ang pagtuturo ng mga taal na wika sa Filipinas, dahil kailangang isaalang-alang ng guro ang dalawa o higit pang palabigkasan.
3. Kung magiging bukás sa banyagang tunog ang panukalang ortograpiya, kinakailangang maging bukás din ang Filipino sa tunog schwa, gaya ng taglay ng sa Maranaw [‘Məranau], Bikol, at Pangasinan. Upang matupad ito, kinakailangang mag-ambag ang mga lalawiganing wika sa Filipino, gaya ng panghihiram ng Filipino sa Aleman, Inggles, Pranses, at iba pa. Sa panig ng Filipino, makabubuting ilista ang lahat ng posibleng tunog na magagamit ng Filipino sa binagong ispeling at inangking salita, nang may pagsasaalang-alang sa mga lalawiganing wika o wikang internasyonal. Sa bagong panukalang ortograpiyang Filipino, iminumungkahi na ilista nang bukod ang mga hiram na tunog.
4. Problematiko rin kung hanggang saan makapanghihiram ang Filipino doon sa mga banyagang wika. Isang tuntuning pinaiiral ang nagsasaad na, “Kung may katumbas na salita sa mga lalawiganing wika ay gamitin muna ito bago piliing gamitin ang sa banyagang wika.” Sa naturang tuntunin, nasasalà kahit paano ang mga banyagang salita sapagkat mapipilitang humanap ng taal na salita, lalo sa pagsusulat o pagsasalin.
5. Dinamiko ang kaso ng pagbabaybay, paglalapi, pagbabantas, pag-uulit, pagbigkas, at pagpapantig ng mga salita, taal man sa Filipinas o inangkin nang ganap gaya ng mga salitang Espanyol na pumasok sa bokabularyo ng Filipino. Pinaunlad sa Filipino ang paraan ng paglalapi na dating ginagawa sa Tagalog, bagaman nangangapa magpahangga ngayon kung paano manghihiram sa paraan ng paglalapi na mula sa mga wikang lalawiganin. Sa yugtong ito, kinakailangang makita ang pambihirang paraan ng paglalapi at pagbabaybay sa Filipino at iba pang taal na wika upang mabatid kung kinakailangang itangi ang isang wika sa iba pang wika. Hindi nagkakalayo sa paggamit ng bantas ang mga taal na wika sa Filipinas.
6. Sa unang malas ay iisiping magkakaiba ang labindalawang panukalang ortograpiya mula sa labindalawang pangunahing lalawiganing wika. Ngunit kung liliimiing maigi, magkakapareho ang labindalawang ortograpiya sa panig ng panghihiram ng titik mula sa Espanyol [at Inggles], at ang tuntuning maisasagawa sa Filipino ay maaaring gamitin ng iba pang lalawiganing wika. Kung hindi magkakalayo ang paraan ng panghihiram sa Espanyol at Inggles, maitatanong kung handa ba ang mga lalawiganing wika na gamitin ang mga panutong unang binuo sa Filipino? May kaugnayan ito sa pagiging bukás ng lalawiganing wika sa inobasyong ipinapanukala ng Filipino na kayang maging lingguwa prangka sa buong kapuluan.
Makabubuting repasuhin ang mga tuntunin sa panghihiram sa Espanyol, kung magiging batayan ang umiiral na Gabay sa Ortograpiyang Filipino (2009) ng KWF, at ang ilang panukalang pagbabago ay naririto. May panimulang panukala rin sa panghihiram sa Inggles, at ang nasabing panghihiram ay nagmumula sa pananaw ng Filipino imbes na Inggles.
Ginamit ko sa pag-aaral na ito ang listahan ng mga salitang Espanyol na pumasok sa Bikol, Kapampangan, Ilokano, Pangasinan, at maitatangi ang binuong listahan nina Alejandro S. Camiling at Teresita Z. Camiling ng mga salitang Espanyol na inangkin ng Kapampangan, at sa dami ng kanilang nalikom ay maitatakda ang ilang panuto at prinsipyo ng panghihiram sa Filipino at iba pang wika.
Panghihiram sa Espanyol
Ang mga prinsipyo sa panghihiram ng salitang banyaga ay nagtatakda ng mga paraan kung paano ilalapat ang ispeling o bigkas ng isang salita.
Sa panig ng Espanyol, ilan sa mga prinsipyo ang sumusunod[i]:
1. Paghalili ng titik \k\ sa titik \c\ sa simula, gitna, penultima, o dulong pantig ng salita, kung ang salitang Espanyol ay may tunog na \k\.
Espanyol Filipino
cabo – kabo
cacerola – kaserola
cadena – kadena
cadete – kadete
caldera – kalendaryo
calidad – kalidad
calma – kalma
cama – kama
camada – kamada
camara – kamara
camison – kamison
campana – kampana
camposanto – kamposanto
canal – kanal
candidato – kandidato
cantidad – kantidad
cantina – kantina
capa – kapa
capital – kapital
capitan – kapitan
capitolio – kapitolyo
cara – kara
carambola – karambola
caratula – karatula
carbon – karbon
carburo – karburo
carcel – karsel
cardenal – kardenal
carga – karga
cargador – kargador
cargamento – kargamento
caricatura – karikatura
carisma – karisma
carnal – karnal
carne – karne
carnivoro – karniboro
carpa – karpa
carpintero – karpintero
cartel – kartel
cartero – kartero
cartilago – kartilago
cartografia – kartograpiya
carton – karton
cartulina – kartulina
casa – kasa
casera – kasera
casete – kasete
casino – kasino
caso – kaso
castigo – kastigo
casual – kaswal
catalogo – katalogo
catarata – katarata
catastrofe – katastrope
catecismo – katesismo
categoria – kategoriya
cateter – kateter
catre – katre
caucion – kawsiyon
causa – kawsa
delicado – delikado
decada – dekada
decano – dekano
decoracion – dekorasyon
decoro – dekoro
2. Paghalili ng titik \s\ sa titik \c\ sa simula, gitna, penultima, at dulong pantig ng salita kung ang salitang Espanyol ay may tunog na \s\. Halimbawa,
Espanyol Filipino
cabecera – kabesera
cancer – kanser
cedula – sedula
celda – selda
celebracion – selebrasyon
celebrante – selebrante
celebridad – selebridad
celofana – selofana; selopana
celoso – seloso
cementerio – sementeryo
cemento – semento
cena – sena
censo – senso
centavo – sentabo
centanada – sentanada
centenario – sentenaryo
centigrado – sentigrado
centimo – sentimo
central – sentral
centro – sentro
centuria – senturya
cepo – sepo
ceremonia – seremonya
cereza – seresa
certificacion – sertipikasyon
cesante – sesante
cinematografia – sinematograpiya
cinturon – sinturon
circulacion – sirkulasyon
circulo – sirkulo
ciudad – siyudad
diciembre – Disyembre
dulce – dulse
decena – desena
decision – desisyon
disposicion – disposisyon
distancia – distansiya
3. Paghalili ng titik \b\ sa titik \v\, saanmang bahagi ng salita, kung ang salitang Espanyol na may \v\ ay may katumbas na bigkas na \b\ sa Filipino at iba pang lalawiganing wika, halimbawa,
Espanyol Filipino
cavado – kabado
caviar – kabyar
levadura – lebadura
civil – sibil
vaca – baka
uva – ubas
favor – pabor
favorable – paborable
favorito – paborito
festival – pestibal
festivo – pestibo
avocado – abokado
Eva – Eba
esclavo – esklabo
escriva – eskriba
4. Pagtanggal ng titik \u\ sa kambal patinig na \ui\ o \ue\ pagsapit sa Filipino (at iba pang lalawiganing wika) kung ang \u\ ay hindi binibigkas sa Espanyol [silent letter].
Espanyol Filipino
caqui – kaki
cheque – tseke
duque – duke
mantequilla – mantekilya
quiapo – kiyapo
quimera – kimera
piquetero – piketero
queso – keso
quebrada – kebrada
maquina – makina
maquinaria – makinarya
maquinista – makinista
5. Pagpapanatili ng titik at bigkas ng \n\ na katabi ng isa pang katinig sa mga salitang hiram sa Espanyol kung ang salitang hiram ay binibigkas ang nasabing titik na \n\. Halimbawa,
Espanyol Filipino
inmortal – ínmortal
inmortalidad – ínmortalidad
inmaculada – ínmakulada
inmaterial – inmateryal
ingeniero – ínheniyero
inmensidad – ínmensidad
inmigración – ínmigrasyon
inmodesto – inmodesto
inhibición – inibisyon
ingenuidad – inhenwidad
6. Paghalili ng \ly\ o kaya’y \y\ sa kambal katinig na \ll\ kung ang hiram na salitang Espanyol ay may gayong bigkas. Halimbawa,
Espanyol Filipino
calle – kalye
callo – kalyo
llabe – yabe var liyabe
caballo – kabayo
capilla – kapilya
campanilla – kampanilya
cartilla – kartilya
cepillo – sepilyo
cigarillo – sigarilyo
mantequilla – mantekilya
folleto – polyeto
manzanilla – mansanilya
millon – milyon
millonario – milyonaryo
silla – silya
7. Paghalili ng \y\ sa \i\ sa kaso ng kambal patinig na \io\ na nasa dulong pantig kung ang salitang Espanyol ay walang diin sa \i\. Halimbawa,
Espanyol Filipino
decisión – desisyon
revisión – rebisyon
delirio – deliryo
certificación – sertipikasyon
demonio – demonyo
devocion – debosyon
fiduciario – pidusiyaryo
estudioso – estudyoso
julio – Hulyo
junio – Hunyo
fundicion – pundisyon
notario – notaryo
radio – radyo
rosario – rosaryo
8. Paghalili ng \y\ sa \i\ sa kaso ng kambal patinig na \ia\, \ai\, \ei\ at \ie\ sa simula, gitna, penultima, at dulong pantig ng salitang hiram sa Espanyol, kung ang mahinang titik na \i\ ay walang diin at sumasanib sa malakas na titik \a\ o \e\.
Espanyol Filipino
Asia – Asya
bailarina – baylarina
baile – bayle
fantasia – pantasya
familia – pamilya
familiar – pamilyar
farmacia – parmasya
funeraria – puneraria
dalia – dalya
notaria – notarya
noticia – notisya
aire – ayre, var ere
paisano – paysano
peineta – peyneta, var payneta
reina – reyna
reino – reyno
medieval – medyebal
cimiento – simyento var semento
mandamiento – mandamyento
veinte – beynte; beinte (tingnan ang Panuto Blg. 12)
treinta – treynta; treinta (tingnan ang Panuto Blg. 12)
10. Kaugnay ng bilang 4, paghalili ng titik \k\ sa \q\ kung ang hiram na salitang Espanyol ay may katumbas na bigkas na \k\ sa Filipino o kaya’y lalawiganing wika. Halimbawa,
Espanyol Filipino
bosque – boske
caqui – kaki
querida – kerida
quijones – kihones
quijote – kihote
quimiko – kimiko
quinta – kinta
quizame – kisame
por que – porke
11. Kaugnay ng bilang 7, pagsisingit ng \y\ sa kaso ng kambal patinig na \ia\, \ie\, at \io\ matagpuan man ang \ia\, \ie\ at \io\ sa una, gitna, penultima, o dulong pantig, upang maibukod ang mahinang patinig na \i\ sa malalakas na patinig na \a\, \e\, at \o\ at maitampok ang diin, at maiwasan ang digrape o magkasunod na katinig na gaya ng \by\, \dy\, \sy\, \ty\, \ry\, \ly\ na karaniwang may di-binibigkas na patinig na \i\ sa Filipino. Halimbawa,
Espanyol Filipino
biología – biyolohiya
cambío – kambiyo
cardiologia – kardiyolohiya
ciencia – siyensiya
cientifico – siyentipiko
diabetes – diyabetes
diablo – diyablo
diagnosis – diyagnosis
diagonal – diyagonal
diagrama – diyagrama
diametro – diyametro
diario – diyaryo
diarrea – diyarea
dios – diyos
diosa – diyosa
financiero – pinansiyero
Griego – Griyego
grieta – griyeta
grietado – griyetado
inquieto – inkiyeto
nervioso – nerbiyoso
piano – piyano
pie – piye
piélago – piyelago
piedad – piyedad
piedra – piyedad
piel – piyel
pieza – piyesa
rio – riyo
siete – siyete
tierra – tiyera
tio – tiyo
12. Pagpapanatili ng titik \i\ sa kaso ng kambal patinig na \oi\ at \ei\ kung ang \i\ ay may diin at binibigkas nang bukod na pantig pagkaraan ng naunang pantig kung hindi man salitang ugat.
Espanyol Filipino
egoismo – egoismo
boicoteo – boíkoteo
boíl – boíl
boitrino – boítrino
cafeína – kapeina
seis – seis
veinte – beynte o beinte (tingnan ang Panuto 8)
treinta – treynta o treinta (tingnan ang Panuto 8)
13. Pagsisingit ng \w\ sa pagitan ng kambal patinig na \ua\, \ue\ o \ui\ kung ang nasabing mga patinig ay nasa unang pantig, at nang maibukod ang mahinang patinig na \u\ sa malakas na patinig na \a\, \e\ o mahinang patinig na \i\ ng Espanyol. Halimbawa:
Espanyol Filipino
bueno – buweno
cuento – kuwento
dueto – duweto
fuego – puwego
fuente – puwente
fuera – puwera
fuerza – puwersa
juego – huwego
mueble – muwebles
mueblería – muwebleriya
suero – suwero
vuelo – buwelo
vuelta – buwelta
fluido – pluwido
fatuidad – patuwidad
cuello – kuwelyo
duelo – duwelo
posuelo – posuwelo
14. Paghalili ng \w\ sa mahinang patinig na \u\ sa kaso ng kambal patinig o digrape na \au\ at \eu\, at pagsanib ng mahinang titik na \u\ sa malalakas na patinig na \a\ at \e\, matagpuan man ang kambal patinig sa simula, gitna, penultima, at dulong pantig, halimbawa,
Espanyol Filipino
agua – agwa
automático – awtomatiko
autorizado – awtorisado
audición – awdisyon
Australiano – Awstralyano
áureo – awreo
cauterio – kawteryo
guau – guwaw
jaula – hawla
mausoleo – mawsoleo
náutico – nawtiko
Europa – Ewropa
eutanasia – ewtanasya
eufemismo – ewfemismo
eucalipto – ewkalipto
15. Pagpapanatili ng kambal patinig na \au\ kung ang \u\ ay may diin sa Espanyol, halimbawa
Espanyol Filipino
baúl – baúl
laúd – laúd
Raúl – Raúl
Saúl – Saúl
aúpa – aúpa
16. Paghalili ng titik \s\ sa titik \z\ sa alinmang pantig kung ang salitang hiram ay may katumbas na tunog na \s\. Halimbawa,
Espanyol Filipino
brazo – braso
cabeza – kabesa
capataz – kapatas
cerveza – serbesa
eczema – eksema
calzada – kalsada
chorizo – tsoriso
pozo – poso
juzgado – husgado
delicadeza – delikadesa
finanzas – pinansa
fineza – pinesa
juez – huwes
17. Paghalili ng titik \h\ sa \j\ kung ang bigkas ng \j\ sa Espanyol ay katumbas na \h\ sa Filipino at lalawiganing wika. Halimbawa,
Espanyol Filipino
caja – kaha
cajero – kahero
cajón – kahon
jamón – hamon
japonés – Hapones
jarana – harana
jardín – hardin
jazmín – hasmin
jefe – hepe
Jesucristo – Hesukristo
jinete – hinete
joven – hoben
junta – Hunta
jurado – hurado
jurisdicción – hurisdiksiyon
jurisprudencia – hurisprudensiya
justicia – hustisya
justo – husto
juzgado – husgado
festejo – pesteho
faja – paha
fijo – piho
18. Paghalili ng titik \h\ sa \g\ kung ang bigkas sa hiram na salitang Espanyol ay may katumbas na \h\ sa Filipino at lalawiganing wika ang \g\. Halimbawa,
Espanyol Filipino
generación – henerasyon
general – heneral
Gentil – hentil
genuino – henuwino
Geopolítica – heopolitika
gigante – higante
Gitano – hitano
19. Pagpapanatili ng titik \g\ sa hiram na salitang Espanyol kung ang hiram na salita ay may bigkas na \g\ (gi) sa Filipino (at lalawiganing wika), gaya sa Espanyol. Halimbawa,
Espanyol Filipino
fogón – pugon
fogonero – pugonero
Glorieta – gloryeta
gobernador – gobernador
golfo – golpo
gorra – gora
grande – grande
guardia – guwardiya
guitarra – gitara
20. Pagtanggal ng isang \r\ sa digrape o kambal na \rr\ sa salitang Espanyol, at ang bigkas ng hiniram na salita ay iaayon sa nakagawiang bigkas sa Filipino, at hindi sa pagpapahaba ng tunog na \r\ gaya sa Espanyol. Halimbawa,
Espanyol Filipino
carrera – karera
carreta – kareta
carretada – karetada
carretero – karetero
cartilla – kartilya
carretón – kareton
carro – karo
carrocería – karoserya
carroza – karosa
carruaje – karwahe
mirra – mira
cerrado – sarado, serado
21. Paghalili ng \ks\ sa digrape o kambal titik na \cc\, bagaman iaayon ang bigkas sa dila ng Filipino bukod sa hindi pananatilihin ang pagpapahaba ng katinig. Halimbawa,
Espanyol Filipino
accesoria – aksesorya
accidente – aksidente
acción – aksiyon
acceso – akseso
diccionario – diksiyonaryo
dicción – diksiyon
traducción – traduksiyon
dirección – direksiyon
22. Paghalili ng titik \p\ sa \f\ na nasa orihinal na Espanyol, sa unahan, gitna, penultima, o dulong pantig, kung ang bigkas na \f\ sa Filipino o lalawiganing wika ay matagal nang tinumbasan ng \p\, maliban sa ilang salitang may natatanging pakahulugan, gaya ng “Fausto,” “Filipinas,” “Filipino” at ”Fe,” (pangngalang pantangi); “Federal,” “feminiyedad” at “feminismo” (may bahid pampolitika at panitikan), o kaya’y hango sa Latin at agham, gaya ng “flora at fauna”. Halimbawa,
Espanyol Filipino
café – kape
cafetería – kapeterya
cafetera – kapetera
certificado – sertipikado
defecto – depekto
defensa – depensa
deficit – depisit
definición – depinisyon
definido – depinido
fabrica – pabrika
factoria – paktorya
falda – palda
falsificar – palsipikahin
falso – palso
fanatico – panatiko
fantastico – pantastiko
farol – parol
farola – parola
fatalidad – patalidad
febrero – Pebrero
fecha – petsa
feria – perya
fianza – piyansa
fiasco – piyasko
ficha – pitsa
fiesta – piyesta
figura – pigura
fila – pila
filamento – pilamento
filibustero – pilibustero
filosofia – pilosopiya
final – pinal
fino – pino
firma – pirma
firme – pirme
fiscal – piskal
fisica – pisika
fisiologia – pisyolohiya
flora – plora
florista – plorista
flotilla – plotilya
fluvial – plubiyal
fobia – pobya
fondo – pondo
fonografo – ponograpo
forma – porma
formal – pormal
formula – pormula
formulario – pormularyo
frances – Pranses
franela – pranela
freno – preno
funda – punda
fundar – pundar
grifo – gripo
Filipinas – Pilipinas (tingnan ang Panuto 23)
Francés – Pranses
23. Pagpapanatili ng titik \f\ sa hiram na salitang Espanyol, kung ang pagpapalit nito sa titik \p\ ay magbubunga ng kalituhan, bukod sa nagtataglay ng natatanging pakahulugang hindi limitado sa kasaysayan, politika, sining, kasarian, agham, atbp. ang salita. Halimbawa,
Espanyol Filipino
flan – flan [cf plan], leche flan
centrifugo – sentrifugo [cf pugo]
fresco – fresko, presko
folio – folyo, polyo [cf polio]
fraccion – fraksiyon
felon – felon
fonda – ponda [cf punda]
Filipino – Filipino
Filipinas – Filipinas (tingnan ang Panuto 22)
24. Paghalili ng \ng\ sa titik \n\ o \ñ\ kung ang bigkas ng \n\ o \ñ\ sa Espanyol ay katumbas ng tunog na \ng\ pagsapit sa Filipino, halimbawa:
Espanyol Filipino
banco – bang·ko
congregacion – kong·gre·gas·yon
congreso – kong·gre·so
congresista – kong·gre·sis·ta
congreso – kong·gre··so
conquista – kong·kis·ta
domingo – Do·ming·go
fandango – pan·dang·go
Ingles – Ing·gles
evangelico – e·bang·he·li·ko
evangelio – e·bang·hel·yo
franquesa – prang·ke·sa
rango – rang·go
Malacañan – Malakanyang
25. Paghalili ng \ts\ o \sh\ na katumbas ng \ch\ sa hiram na salitang Espanyol, kapag inangkin sa Filipino at lalawiganing wika. Halimbawa,
Espanyol Filipino
chaleco – tsaleko
Chavacano – Tsabakano
chalet – tsaley
chambra – tsambra
champu – shampu, sampu
chapa – tsapa
chasis – tsasis
chauvinismo – tsawbinismo
chile – sili
china – tsina
chinela – tsinelas, sinelas
chino – Tsino
chiquito – tsikito
chisme – tsismis
chocolate – tsokolate
choque – tsoke
chorizo – tsoriso
chupon – tsupon
derecha – deretsa
derecho – deretso
ficha – pitsa
26. Pagtatanggal ng titik \c\ sa hiram na salitang Espanyol kung hindi ito binibigkas na \k\ o kaya’y hindi binibigkas [silent letter] sa Filipino at lalawiganing wika, gaya sa sumusunod:
Espanyol Espanyol
disciplina – disiplina
disciplinado – disiplinado
disciplinario – disiplinaryo
discipulo – disipulo
doscientos – dosyentos
rescindir – resindir
rescisión – resisyon
27. Paghahalili ng kambal katinig na \ks\ na katumbas ng \x\ sa salitang hiram na Espanyol, lalo kung magkatumbas ang tunog nito pagsapit sa Kapampangan o Filipino. Halimbawa:
Espanyol Filipino
exacto – eksakto
exaltado – eksaltado
excelencia – ekselensiya
excelente – ekselente
excursion – ekskursiyon
exotico – eksotiko
expectacion – ekspektasyon
experiencia – eksperiyensiya
explotacion – eksplotasyon
exterior – eksteryor
extra – ekstra
extremado – ekstremado
extremista – ekstremista
elixir – eliksir
maximo – maksimo
28. Paghahalili ng titik \b\ sa titik \v\ sa salitang hiram sa Espanyol kapag inangkin sa Filipino at lalawiganing wika, lalo kung halos magkatunog ang nasabing mga titik pagsapit sa Filipino. Halimbawa:
Espanyol Filipino Inggles
evangelico – ebangheliko evangelical
evangelio – ebanghelyo gospel
evidencia – ebidensiya evidence
evolucion – ebolusyon evolution
diluvio – dilubyo deluge
novela – nobela novel
novelista – nobelista novelist
novena – nobena novena
noveno – nobeno ninth
noventa – nobenta ninety
novia, novio – nobya, nobyo fiancee
noviembre – Nobyembre November
nueve – nuwebe nine
29. Pagtatanggal ng titik \h\ sa salitang hiram sa Espanyol kapag ipinasok sa Filipino at lalawiganing wika, at kapag ang nasabing titik ay hindi binibigkas sa Espanyol at tinanggap noon pa man. Halimbawa:
Espanyol Filipino
alhaja – alahas
chiste – siste
habilidad – abilidad
habito – abito
hacienda – asyenda
halibut – alibut
harina – arina
helada – elada
helado – elado
heraldo – eraldo
heredero – eredero
hermana – ermana
hermanidad – ermanidad
hermoso – ermoso
hidalgo – idalgo
hielo – yelo
hierba – yerba
hierro – yero
hija, hijo – iha, iho
hipocrita – ipokrita
historia – istorya
hombre – ombre
homilia – omilya
honesto – onesto
honor – onor
honorable – onorable
honorario – onoraryo
hora – oras
hostia – ostiya
huelga – welga
huevo – webo
humanidad – umanidad
colegiala – kolehiyala
30. Pagpapanatili ng titik \h\ sa hiram na salitang Espanyol, kung ang nasabing titik ay binibigkas sa Filipino (at ibang lalawiganing wika) at malapit sa Inggles. Halimbawa:
Espanyol Filipino Inggles
helicoptero – helikopter(o) helicopter
helio – helyo helium
hernia – hernia hernia
heroico – heroíko heroic
herpes – herpes herpes
hipopotamo – hipopotamo hippopotamus
hispano – hispano Hispanic; Spanish
horno – hurno oven (exception)
hotel – otel o hotel hotel
31. Pagpapanatili sa titik \e\ ng hiram sa salitang Espanyol, imbes na palitan ito ng \i\, upang mapanatili ang pagkakatangi ng dalawang titik na may kani-kaniyang tunog. Halimbawa,
Espanyol Filipino
esposo – esposo (hindi isposo)
estable – estable (hindi istable)
estacion – estasyon (hindi istasyon)
estado – estado (hindi istado)
estafa – estapa (hindi istapa)
estancia – estansiya (hindi istansya)
estante – estante (hindi istante)
estatua – estatwa (hindi istatwa)
elefante – elepante (hindi ilipanti o ilipante)
estero – estero (hindi istiro o istero)
estilo – estilo (hindi istilo)
estudiante – estudyante (di istudyanti, istudyante)
etica – etika (hindi itika)
etiqueta – etiketa (hindi itikita o itiketa)
etnico – etniko (hindi itniko)
departamento – departamento (hindi dipartaminto)
deposito – deposito (hindi diposito)
desastre – desastre (hindi disastri o disastre)
dentista – dentista (hindi dintista)
decente – desente (hindi disenti o disinti)
32. Pagpapanatili ng magkadikit na \eo\ na ang mga titik ay kapuwa malakas na patinig sa Espanyol, halimbawa:
Espanyol Filipino
campeon – kampeon
cañoneo – kanyoneo
contemporaneo – kontemporaneo
leon – leon
neon – neon
estereo – estereo
teo – teo
tropeo – tropeo
Romeo – Romeo
33. Pagpapanatili sa titik \o\ ng hiram sa salitang Espanyol, imbes na palitan ito ng \u\, upang mapanatili ang pagkakatangi ng dalawang titik. Halimbawa,
Espanyol Filipino
debito – debito (hindi debitu)
descargo – deskargo (hindi diskargu)
destino – destino (hindi distinu)
dialogo – diyalogo (hindi diyalugu)
doctor – doktor (hindi duktur, duktor)
doctrina – doktrina (hindi duktrina)
documento – doktrina (hindi duktrina)
director – direktor (hindi direktur)
directorio – direktoryo (hindi direkturyu)
34. Paghalili ng \ny\ sa katumbas na tunog ng \ñ\ ng salitang Espanyol na inangkin sa Filipino. Halimbawa:
Espanyol Filipino
baño – banyo
caño – kanyo
cañoneo – kanyoneo
cariño – karinyo
castaña – kastanyas
castaño – kastanyo
daño – danyos
dañado – danyado
dañador – danyador
dañoso – danyoso
paño – panyo
piña – pinya
35. Paghalili ng titik \m\ sa \n\ kung ang kasunod na katinig ng \n\ sa salitang Espanyol ay \f\ o \v\, at paghahali ng \p\ sa \f\, o \h\ sa \j\, o \b\ sa \v\. Halimbawa,
Espanyol Filipino
influjo – impluho
informalidad – impormalidad
informante – impormante
infraestructura – impraestruktura
ninfa – nimpa
ninfomania – nimpomanya
informador – impormador
influencia – impluwensiya
inflación – implasyon
inferior – imperyor
circunferencia – sirkumperensiya
cunferencia – kumperensiya
cunfesar – kumpisal
confeti – kumpeti
convento – kumbento
convidar – kumbida
convulsión – kumbulsiyon
Panghihiram sa Inggles
Ang panghihiram ng mga salita sa Inggles ay maaaring gawin alinsunod sa orihinal na bigkas na Amerikano o British, ngunit kung gagawin ito ay malaki ang problemang idudulot sa pambansang wikang Filipino at sa mga wikang lalawiganing gaya ng Bikol, Ilokano, Kapampangan, Pangasinan, Tsabakano at iba pa. Ito ay sapagkat makapapasok sa taal na palabigkasan ang bigkas na banyaga, at ang mga panuto’y posibleng kumiling sa banyaga kaysa taal na pagbigkas o pagsulat.
Upang maiwasan ito, maipapanukala na ang paraan ng pagpapantig at pag-angkin ng mga hiram na salitang Ingles ay baybayin alinsunod sa paraan ng pagbaybay sa Filipino. Bagaman sa ganitong paraan ay maaaring magdulot ng pagkalito dahil sa pangyayaring may maikli at mahabang patinig, at walang diin [unvoiced] at may diin [voiced] sa mga katinig sa Inggles, mapadadali naman ang panghihiram at pag-angkin sa Filipino at iba pang lalawiganing wika.
Mga prinsipyo sa panghihiram sa Inggles
- 1. Paghiram ng mga salita sa Inggles na ang mga patinig ay maiikli ang tunog, at ang mga kasama nitong katinig ay hindi kinakailangang palitan o halinhan ng iba pang katinig sa Filipino. Halimbawa[ii],
fan, fat, fad, gap, gab, gal, ham, jab, mat, pan, pad, rag, tab, tag, van, vat, beg, gem, gel, hem, keg, peg, dip, fin, fig, fit, gin, gig, jib, jip, kin, nip, rim, rig, sip, tin, wit, bop, cod, cog, jog, lob, lot, mob, pod, sod, bum, bus, bud, cud, gum, gut, hug, hut, jug, lug, nun, pun, pug, sum, tug.
deposit, ant, apart, absorb, absent, aspirin, asparagus, artist, hotdog bun, madman, jetlag, winzip, dotcom, nipper, mentor, metal, network, vetmed, pigpen, tandem, yam jam, penpal, hot rod, rum jig, tenpin, hitman, bedbug, Sun God, lapdog, wet rug, ten bids, tiptop, tidbit, big bag, laptop, wet-mop, kidnap, task, setback, riprap, jetlag, hiphop, lab kit, Denmark, pitbull, dad or mom, cat-nap, sub-par, bar mug, nut bolt, humbug, red lips, lollipop, helper, inherit, malignant
- Paghiram ng buong salita kung ang mga salitang Inggles ay magkakaproblema sa pag-unawa kapag binaybay sa Filipino. Halimbawa,
act (na alanganing baybayin na \ak\, ngunit puwedeng tanggapin kapag may dalawa o higit pang pantig, gaya ng aktor mula sa actor o akting mula sa acting)
apt (na alanganing baybayin na \ap\) na maitutumbas din sa \up\ na may maikling tunog schwa ng \u\ sa Inggles na nag naglalaho pagsapit sa Filipino.
cat (na alanganing baybaying kat na pangalan ng tao, at itumbas din sa cut na may maikling tunog \u\)
cap (na alanganing baybaying kap, na puwedeng gamitin din sa cup na may maikling tunog schwa ng \u\ sa Inggles)
cab (na alanganing baybaying kab na magagamit din sa maikling tunog na \u\ sa cub)
fun (na maaaring maging fan o pan, kapag binaybay sa Filipino)
gun (na maaaring maging gan, gaya sa masinggan, bukod sa higit na popular ang taguring baril sa gun)
rain (na maaaring reyn, at maikakabit sa rein, bukod sa popular ang ulan)
- 3. Pag-iwas sa paghiram ng mga pangngalan, panghalip, pang-abay, pangatnig, pang-uri, at pandiwang bagaman nagtataglay na maiikling tunog na patinig at walang dapat baguhin sa katinig kapag inangkin sa Filipino ay hindi gaanong makabuluhan o may katumbas na sa panig ng Filipino at lalawiganing wika. Halimbawa,
con, did, has, hid, him, his, ran, sat, got, not, won, but, dug, rid, sun, run, rut, let, met, hat, sap, dim, dig, bet, rat, map, hen, lid, sin, sit, fog, hog, cop, bat, bad, ram, sad, sag, get, jot, cot, rot, led, bin, nod, ton, tot, pup
- 4. Paggamit ng mga katumbas na salita sa Espanyol na dati nang binaybay sa Filipino kung ang salitang Inggles na may mahahabang tunog na patinig \a\ sa gitna o penultimang pantig, at may katinig na tunog na \sh\ at \zh\ sa dulong pantig, gaya ng \–tion\ [\–ʃən\], ay magkakaproblema kapag binaybay sa Filipino. Halimbawa,
Inggles Bigkas sa Inggles Filipino
education \ˌɛdʒʊˈkeɪʃən\ edukasyon
population \ˌpɒpyəˈleɪʃən\ populasyon
adaptation \ˌædəpˈteɪʃən\ adaptasyon
administration \ædˌmɪnəˈstreɪʃən\ administrasyon
approximation \əˌprɒksəˈmeɪʃən\ aproksimasyon
circulation \ˌsɜrkyəˈleɪʃən\ sirkulasyon
condensation \ˌkɒndɛnˈseɪʃən, -dən-\ kondensasyon
immigration \ˌɪmɪˈgreɪʃən\ imigrasyon
inauguration \ɪnˌɔgyəˈreɪʃən, -gə-\ inagurasyon
irrigation \ˌɪrɪˈgeɪʃən\ irigasyon
investigation \ɪnˌvɛstɪˈgeɪʃən\ imbestigasyon
organization \ ˌɔrgənəˈzeɪʃən\ organisasyon
oxidation \ɒksɪˈdeɪʃən\ oksidasyon
favor \ˈfeɪvər\ pabor
radio \ˈreɪdiˌoʊ\ radyo
train \treɪn\ tren
5. Pagbaybay sa mga salitang may mahabang tunog na \a\ sa pamamagitan ng paghalili ng \ey\ sa \a\, \ai\, katinig na may \e\, at \ei\ halimbawa:
Inggles Bigkas sa Inggles Filipino
baby \’bâbç\ béybi
paper \ ˈpeɪ pər\ péyper
table \ˈteɪ bəl\ téybol
cable \’kâbəl\ keybol
fracas \’frâkəs\ freykas, prakas
bakery \’bâk(ə)rç\ beykeri, beykri
acorn \’akərn\ eykorn
traitor \’treit ər\ treytor
terrain \tə’rein\ tereyn
sleigh \slei\ isley
heinous \’heinəs\ heynus
heirloom \’º ər,lum\ eyrlum
wait \weit\ weyt
waiter \’weit ər\ weyter
contain \kən’tein\ konteyn
training \’treiniç\ treyning
sail \seil\ seyl
obtain \əb’tein\ obteyn
remain \ri’mein\ remeyn
explain \ik’splein\ ekspleyn
strait \streit\ istreyt
daisy \’deizi\ deysi
birthday \’bçrè,dey\ bertdey
highway \’hai,wei\ haywey
display \di’splei\ displey
late \leit\ leyt
gate \geit\ geyt
cake \keik\ keyk
rain \rein\ reyn
apron \ˈeɪ prən\ eypron
gamer \ˈgeɪ mər\ geymer
make-up \’meik-ap\ meykap
6. Kaugnay ng naunang bilang, paghalili ng \ay\ sa titik \i\ o sa patinig na may mahabang tunog na \i\ doon sa salitang may dalawa o higit pang pantig, halimbawa:
Inggles Filipino
high school – hay-iskul
diet – dayet
scriptwriter – iskriprayter
good-night – gudnayt
night club – naytklab
egg pie – egpay
side car – saydkar
overnight – obernayt
lighter – layter
black-eye – blak-ay
fighter – payter
ice bag – ays-bag
ice cream – ayskrim
benign – benayn
bight – bayt
7. Kaugnay pa rin ng Bilang 5, pagpapanatili ng \ay\ mula sa mahabang tunog na \a\ sa ilang pagkakataon lamang, kaya karaniwang hinihiram nang buo ang salita sa Inggles, halimbawa:
Inggles at Filipino
play Sunday
mayor Monday
today Tuesday
prayer Wednesday
stay Thursday
player Friday
pay Saturday
holiday decay
relay bay
8. Paghalili ng \p\ sa titik \f\ o digrapeng \ph\ na mula sa mga salitang Inggles, kung ang kasunod na patinig ay maiikli ang tunog, at pagbago sa orihinal na ispeling upang ganap na maangkin sa Filipino, halimbawa:
Pagpapalit ng \p\ sa \f\ o tunog \f\ na \ph\
Inggles Filipino
defect – depek
definite – depinit (depinido)
artificial – artipisyal
effect – epek
perfect – perpek
flashback – plasbak
folder – polder
flashlight – plaslayt
feedback – pidbak
freezer – priser
finger – pingger
physical – pisikal
physiology – pisyoloji
Voiceless labiodental fricative \ph\
physical – pisikal, fisikal
phosphorus – posporus
physics – pisiks, pisika
graph – grap, graf
graphology – grapoloji
phenomenon – penomenon (tingnan ang Panuto Blg. 9)
pharmacologist – parmakologist, parmakolojist (tingnan Panuto Blg. 9)
phoebe – Pibi, Fibi (tingnan ang Panuto Blg. 9)
phantom – pantom, fantom (tingnan ang Panuto Blg. 9)
9. Gayunman, makabubuting isaalang-alang ang iba pang salitang may titik \f\ o katunog ng \f\ na gaya ng digrapeng \ph\ sa Inggles; ang tunog ng mga ito bilang katinig [fricative sound]; at ang posibleng maging anyo nito pagsapit sa Filipino. Halimbawa,
Pagpapanatili ng titik \f\
Inggles Filipino
fancy – fansi
fan – fan
farm – farm
fault – folt
ferry – feri
full house – fulhaws
fissure – fishur, pisyur
forest – forest
fast – fast
fistula – fistula
firm – firm
flagman – flagman
flamingo – flaminggo
flop – flop
flint – flint
flip flop – flip flop
folklore – foklor
foreman – forman
forward – forward
Frisbee – Frisbee
football – futbol
differential – diferensiyal
fir – fir
flash – flash
flier – flayer
fin – fin
fillet – filey
figure – pigura, figyur
fish – fish
Digrapeng \ph\ na katunog ng \f\
Inggles Filipino
phoenix – finiks
cell phone – selfon
photograph – fotograp
Phaedra – Fídra
Phantom – fantom
Phobia – fobíya, var pobya
Physiology – fisyoloji
Phonetic – fonetik
Physical – fisikal, pisikal (balikan ang Bilang 8)
Photon – foton
10. Paghalili ng \k\ sa titik \c\ kung ang \c\ na mula sa salitang Inggles ay katunog ng \k\, halimbawa:
Inggles Filipino
apricot – aprikot
account – akawnt
active – aktib (aktibo)
activity – aktibiti
actor – aktor
access – akses
cordon – kordon
corner – korner
carot – karot
coupon – kupon, kiyupon
counter – kawnter
critique – kritik
dichotomy – daykotomi
galactic – galaktik
rollback – rolbak
rest back – resbak
heckler – hekler
Hercules – Herkules
icon – íkon (Esp), aykon (Ing)
archipelago – arkipelago
11. Paghalili ng \s\ sa titik \c\, kung ang \c\ na mula sa salitang Inggles ay katunog ng \s\. Halimbawa,
Inggles Filipino
center – senter
Cyclops – sayklops
cyst – sist
deception – desepsiyon
decision – desisyon
decimal – desimal
gastric ulcer – gastrik ulser
cellar – selar
cigarette – sigaret, sigarilyo
cinema – sinema, sine
cinematography – sinematograpi
notice – notis
12. Paghalili ng \ks\ o \s\ sa titik \x\ na nagtataglay ng gayong mga tunog sa Inggles. Halimbawa,
Inggles Filipino
xylophone – saylopon
X-ray – eksrey
Xerox – seroks
Xenon – Senon
xylography – saylograpi
antrax – antraks
sexy – seksi
taxi – taksi
fax – faks
sex – seks
sexual – sekswal
13. Pagtanggal ng isang titik sa \bb\, \dd\, \ff\, \ll\, \mm\, \pp\, \rr\, \ss\ o \zz\ na mula sa salitang Inggles upang mapadali ang pagsulat, maliban sa ilang salitang maiikli, gaya ng add (ad), ass (as), app (a), halimbawa:
Inggles Filipino
address – adres
addition – adisyon (adishon)
abbot – abot
lobby – lobi
access – akses
accrue – akru
accumulate – akyumuleyt
affix – afiks, apiks
bluff – blap, blaf
afford – aford, apord
arrest – arest
arrival – araybal
carrot – karot
buzz – bas
compass – kompas
trespass – trespas
assess – ases
comma – koma
collapse – kolaps
ribbon – ribon
rabbit – rabit
rock and roll – rakenrol
toll gate – tolgeyt
banner – baner
battery – bateri
bitter – bíter
14. Paghalili ng titik \i\ sa kambal na titik \ee\ o sa tunog ng mahabang patinig na \e\ sa Inggles doon sa mga salitang may dalawa o higit pang pantig, halimbawa:
Inggles Filipino
cheese – tsis (keso)
coffee – kopi, kofi, kape
creek – krik (exception)
guarantee – garanti
feedback – pidbak
meatball – mitbol
beadwork – bidwork
feeble – fibol, pibol
wheel-barrow – wilbaro
honeybee – hanibi
15. Paghalili ng titik \i\ sa mahabang tunog na \e\ o sa mga salitang nagwawakas sa titik \y\ na ang tunog ay \i\ sa Filipino o Inggles, ngunit nagtataglay lamang ng dalawa o higit pang pantig ang buong salita, halimbawa:
Inggles Filipino
party – parti
seat belt – sitbelt
breeder – brider
happy – hapi
entry – entri
city hall – sitihol
civilian – sibilyan
pantry – pantry
busy – bisi (schwa)
rally – rali
bodyguard – badigard
army – armi
mystery – misteri
Sa kaso ng ibang salita sa Inggles na ang \y\ ay katunog ng \ay\ o \i\, inihahalili ang \ay\ o \i\ sa \y\, halimbawa,
Inggles Filipino
nylon naylon
typewriter tayprayter
apply aplay
bypass baypas
cyclops sayklops
hybrid haybrid
hyperbola hayperbola
hyperactive hayperaktib
myna mayna
mystique mistik
mystery misteri
physics pisiks
physical pisikal
psychic saykik
psychology saykoloji
psychiatry saykayatri
16. Paghalili ng \u\ sa kambal patinig na \oo\ o sa mahabang tunog na \u\ sa Inggles, doon sa mga salitang may dalawa o higit pang pantig, halimbawa:
Inggles Filipino
movie house – mubihaws
plywood – playwud
book store – buk-istor
boomerang – bumerang
football – futbol
swimming pool – suwimingpul
bookmark – bukmark
shoot – siyut
shooting – siyuting
collapse – kulaps
collage – kulads
flute – flut
flourine – plorin, florin
crematorium – krematoryum
toothpaste – tutpeys
17. Pagpapanatili ng \o\ sa mahabang patinig na \o\ na may bigkas na \ow\ o kaya’y sa mga salitang ang \o\ ay may bigkas na \a\ sa Inggles, ngunit sa mga salitang may dalawa o higit pang pantig lamang. Halimbawa,
Inggles Filipino
hopeless – hoples
boatman – botman
poisoning – poysoning
oil – oyl (oleo)
photographic – potograpik, potograpiko
power – power (pawer)
tower – tower (tawer)
overlook – oberluk
Roman – Roman
moray – moray
18. Paghalili ng \yu\ sa mahabang patinig na \u\ o sa mga salitang may tunog na \yu\ sa Inggles, halimbawa[iii]:
Inggles Filipino
tribune – tribyun
bugle – biyugel
Unicorn – Yunikorn
tube – tsub
compute – kompiyut
tune – tsun
exclude – eksklud
reduce – redyus
fluke – fluk, pluk
produce – prodyus
resume – resyum
salute – salut (exception)
volume – bolyum
perfume – perpiyum, perfiyum
blue – blu (exception)
interview – interbiyu
cute – kyut, kiyut
cuticle – kiyutikel, kyutikel
- Pagpapanatili sa tunog at titik \z\ sa Inggles (na maitatangi sa tunog ng katinig na \s\), o kaya ay may tunog na \ts\ ang \z\, halimbawa:
Inggles Filipino
May tunog na \z\
zoo – zu, su
zebra – zebra
zigzag – zigzag
Zulu – Zulu
zest – zest
zero – zero
zoom – zoom
zenith – zenith
May tunog na \ts\
pizza – pizza, var pitsa, pidsa
Nazi – Nazi
waltz – waltz
Mozart – Mozart
Maliban kung ang salita ay matagal nang inangkin sa Filipino, at hinalinhan ng \s\ ang \z\, gaya sa zipper na naging siper, zodiac na naging sodyak, zarzuela na naging sarsuwela.
20. Pagpapanatili ng titik \s\ sa mga salitang may katunog na \s\ o \z\, kahit pa ang salita ay walang titik \z\, halimbawa,
Inggles Bigkas Filipino
reason \’rizan\ rison
adviser \ad’vayzer\ adbayser
because \be’koz\ bekos
present \’prezent\ present
seismometer \sayz’mometer\ saysmomiter
seize \’siz\ sis
series \’siriz\ siris, serye
21. Sa mga salitang ang titik \s\ o \z\ ay may katumbas na aunog na \zh\ sa Inggles, pinanatili ang tunog na \s\, \sy\ o \ds\, halimbawa,
Inggles Bigkas sa Inggles Filipino
massage \ma’sazh\ masads
beige \beizh\ beyds
garrage \ga’rash\ garads
vision \’vizhon\ vishon, bisyon
azure \ash’ur\ asur
television \’tele,vizhon\ telebisyon
version \’verzhon\ bersiyon
conclusion \kan’kluzhon\ konklusyon
measure \’mezhur\ m mesyur
exposure \ik’spozhur\ eksposyur
22. Pagpapanatili sa titik \b\ sa mga salitang may tunog na \bi\ sa Inggles, halimbawa:
May maiikling patinig
Inggles Filipino
best – best
bring – bring
boyfriend – boypren
baloon – balun
rubberband – raberban
backpack – bakpak
blog – blog
bottom – botom
botox – botox
bucolic – bukolik
brag – brag
blackmarket – blakmarket
balcony – balkoni
bonsai – bonsay
barber – barber
brandy – brandi
backer – báker
backyard – bakyard
bangs – bangs
bangle – banggel
banyan – banyan
basket – basket
bellboy – belboy
billboard – bilbord
May mahahabang patinig
Inggles Filipino
baby – beybi
baloon – balun
labor – leybor
blinder – blaynder
barricade – barikeyd
barrast – barast
baywood – beywud
bazaar – basar
battleship – batelship
bailiwick – beylawik
baker – beyker
backstroke – bak-istrok
bargain – bargeyn
bailable – beylabol
23. Pagpapanatili ng titik \g\ sa mga salitang ang tunog ay katumbas ng \j\ o \zh\, at paghiram ng buong salita, samantalang pinag-aaralan pa sa Filipino ang implikasyon ng naturang tunog kung tutumbasan ng titik \j\ o \dy\ kapag inangkin nang ganap sa Filipino, halimbawa,
Inggles Bigkas Filipino
general \jeneral\ general (jeneral)
gin \jin\ gin (jin)
agent \eyjent\ agent, eygent (ajent)
energy \enerji\ energy (enerji)
manage \manidzh\ manage (manej)
suggest \sagjest\ suggest(sajest, sadyest)
mirage \mirahzh\ mirage (mirash)
garage \garahzh\ garage (garash)
beige \beihzh\ beige (beysh)
rouge \roozh\ rouge (rush)
engine \’endjin\ engine (endyin, enjin)
camouflage \ ˈkæm əˌflɑʒ\ camouflage (kamuflash)
Gayunman, maaaring simulan ang eksperimento ng pagpapalit ng \j\ sa \g\ sa mga salitang gayon ang tunog sa dulong pantig, halimbawa,
Inggles Filipino
Technology teknoloji
Psychology saykoloji
Allergy alerji
Analogy analoji
Ecology ekoloji
Biology bayoloji
Trilogy triloji
Topology topoloji
Astrology astroloji
Lithurgy liturji
Strategy istrateji
Ang prinsipyong ginamit sa itaas ay kahawig ng paraan ng pag-angkin ng mga salitang Espanyol, na ang \j\ na napalitan ng \h\, gaya jurado na naging hurado pagsapit sa Filipino.
24. Paghalili ng titik \k\ o \kw\ sa \q\ o \qu\ kung ang naturang mga titik sa Inggles ay katunog ng \k\ o \kw\, halimbawa,
Inggles Filipino
antique antik
unique unik
technique teknik
grotesque grotesk
Iraq Irak
equinox ekwanoks, ikwanaks
quality kwaliti
question kwestiyon
equal ikwal
require rekwayr
quit kwit
quorum kworum
quota kwota
quit kwit
quilt kwilt
queen kwin
quarry kwari (shcwa)
squatter iskwater
squad iskwad
25. Paghahalili ng \ks\ sa \x\ kahit ang titik \x\ na mula sa salitang Inggles ay katunog man ng \ks\ o \gz\, halimbawa,
Inggles Filipino
May tunog na \ks\
exercise eksersays
relax relaks
axis aksis
expect ekspek
external eksternal
taxi taksi
axel aksel
axiom aksiyom
exceed eksid
excel eksel
May tunog na \gz\
exam \ig’zam\ eksam
exact \ig’szakt\ eksak
exit \eg’zit, ek’sit\ eksit
executive \ig’zekyutiv\ eksekyutib
exist \ig’zist\ eksis
exult \ig’zolt\ eksult
example \ig’sampol\ eksampol
exhibit \ig’sibit\ eksibit
26. Pagpapanatili ng titik \t\ sa mga salitang walang diin (unvoiced) ang tunog ng \th\, o paghalili ng \de\ sa \th\ kung may diin (voiced) ito, ngunit dapat nagtataglay ng dalawa o higit pang pantig upang maiwasan ang kalituhan sa ibang kahawig na salitang may iisang pantig lamang. Halimbawa,
Inggles Filipino
Walang diin (unvoiced \th\ na katunog ng \te\), katumbas ng \θ\
thematic – tematik
thermal – termal
therapy – terapi
thinner – tiner
thermos – termos
broth – brot
tooth brush – tutbras, sepilyo
shoulder – sholder
thunderbolt – tanderbolt
bath – bat(h)
zither – ziter, siter
May diin (voiced \th\ na katunog ng \de\), katumbas ng \ ð\
tithing – tayding
mother – mader
father – páder
weather – weder
bother – bader
gathering – gadering
rhythm – ridem
wither – wider
clothes – klowds, klods
leather – leder
feather – feder, peder
worthy – wordi
thy – day
27. Pagpapanatili ng titik at tunog \v\ kung ang pagpapalit nito sa \b\ ay magkakaroon ng kalituhan pagsapit sa Filipino, halimbawa,
Inggles Filipino
vapor – vapor, beypor (cf bapor)
valet – valet (cf ballet)
vamp – vamp ( cf bump)
vent – vent (cf bent)
vowel – vowel (cf bowel)
lava – lava (cf labá)
liver – liver (cf Liber)
venison – venison
van – van
vapor – vapor, beypor, veypor
vendor – vendor
vending – vending
vigilante – vigilante, vijilante, bijilante, bidyilante
28. Pagpapalit ng \ng\ sa titik \n\ na mula sa Inggles, kung ang \n\ ay may tunog na \ng\, halimbawa:
Inggles Filipino
bronco – brongko
bronchitis – brongkaytis bunker – bungker
bank – bangk (Esp bangko)
banker – bangkero, bangker
tank – tangk (Esp tangke)
tank – tangker angle – anggel (Esp anggulo)
flamingo – flaminggo
bingo – binggo
lingo – linggo (cf Linggo)
lingua franca – lingguwa prangka
plank – plangk
anchor – angkor, angkla
brink – bringk
29. Sa kaso ng digrapeng \ch\ ng Inggles, maaari itong tumbasan ng \ts\ kung ito ay binibigkas na voiceless postalveolar affricate \tʃ\(pangala-ngalang diin sa \ts\); o kaya’y \k\ kung katumbas ng voiceless velar plosive [pasalong dila na bigkas sa \k\; at \sh\ kung katumbas ng voiceless postalveolar fricative \ʃ\[pangala-ngalang bigkas sa \sh\]. Halimbawa:
Voiceless postalveolar affricate \tʃ\ o \ts\
Inggles Bigkas Filipino
chicken \ˈtʃɪkən\ tsiken
choke \tʃoʊk\ tsok
cheetah \ˈtʃitə\ tsita
cheddar \ˈtʃɛdər\ tsedar
cherub \ˈtʃɛrəb\ tserub
check \tʃɛk\ tsek
chief \ tʃif\ tsip
Voiceless velar plosive \k\
Inggles Bigkas Filipino
character \ˈkærɪktər\ karakter
chemical \ˈkɛmɪkəl\ kemikal
chorus \ˈkɔrəs, ˈkoʊr-\ korus
chlorine \ˈklɔrin, -ɪn, ˈkloʊr-\ klorin
Christmas \ˈkrɪsməs\ Krismas
chromatic \kroʊˈmætɪk, krə-\ krowmatik, kromatik
Chiron \ˈkaɪrɒn\ Kayron
cholera \ˈkɒlərə\ kolera
dichotomy \daɪˈkɒtəmi\ daykotomi
Voiceless postalveolar fricative \ʃ\ o \sh\
Inggles Bigkas Filipino
Chevalier \ˌʃɛvəˈlɪər\, o shebalyír
\ʃəˈvælyeɪ, -ˈvɑl-\ shévalyey
Chivalry \ˈʃɪvəlri\ shíbalri
chiffon \ʃɪˈfɒn\, \ˈʃɪfɒn\ shifón
chevron \ˈʃɛvrən\ shébron
cheroot \ʃəˈrut\ sherút
machinist \məˈʃinɪst\ mashínist
30. Sa kaso ng digrapeng \sc\, maaaring tumbasan ito sa Filipino ng \isk-\ para kumatawan sa tunog ng \s\ ng Inggles (voiceless alveolar fricative/ pasitsit na tunog ng katinig); o kaya’y ng \si\ kung ang \sc\ (voiceless interdental fricative/ pariing sitsit sa katinig) ay may kasunod ng \e\ o \i\ at hindi binibigkas ang \c\. Halimbawa:
Voiceless alveolar fricative \isk-\
Inggles Filipino
Scallop iskalop
Scale iskeyl
Scalpel iskalpel
Scam iskam
Scandal iskandal
Scan iskan
Scarf iskarf
Schema iskima
Schedule iskedyul
School iskul
Scriptwriter iskriprayter
Scripture iskriptsur
Voiceless interdental fricative \si-\
Inggles Filipino
Scene sin
Scenery sineri
Scenario sinario
Scion sayon
Scimitar simiter, simitar
Scissor sisor
Scenic sinik
Scent sent
31. Sa kaso ng digrapeng \gh\, ang tunog nito ay matutumbasan ng \g\ kung matatagpuan sa unang pantig ng salita; ngunit kung ang \gh\ ay matatagpuan sa dulong pantig ay matutumbasan ng \f\, halimbawa:
Voiced velar plosive \g\ na hindi binibigkas ang \h\
Inggles Bigkas Filipino
Ghana \ˈgɑnə, ˈgænə\ Gána
Ghetto \ˈgɛtoʊ\ géto
Gherkin \ˈgɜrkɪn\ gerkin
Ghoul \gul\ gul
Ghazal \gɑz’al\ gasal
Voiceless labiodental fricative \gh\ na katunog ng \f\
Inggles Bigkas Filipino
Enough \ɪˈnʌf\ inaf
Laugh \læf, lɑf\ laf
Dough \doʊ\ do, dow
Doughnut \ˈdoʊnət, -ˌnʌt\ donat
Rough \rʌf\ raf
Tough \tʌf\ taf
32. Sa kaso ng digrapeng \wh\ ng Inggles, maaaring tumbasan ito ng \w\ o \h\ pagsapit sa Filipino, halimbawa:
May katumbas na \w\
Inggles Bigkas Filipino
Wheel \ʰwil, wil\ wil
Whacking \ˈʰwækɪŋ, ˈwæk-\ wáking
Wheat \ʰwit, wit\ wit
Whistle \ˈʰwɪsəl, ˈwɪs-\ wisel
Whisky \ˈʰwɪski, ˈwɪs-\ wiski
Where \ʰwɛər, wɛər\ wer
What \ʰwʌt, ʰwɒt, wʌt, wɒt\ wat
May katumbas na \h\
Who \hu\ hu
Whole \ hoʊl\ hul
Whooping \huping\ huping
Whore \hor\ hor
33. Pagpapanatili ng tunog \r\ sa mga digrapeng \rh\ at \wr\, na ang mga katinig na \h\ at \w\ ay hindi karaniwang binigbigkas, halimbawa:
Mga salitang may digrapeng \rh\
Inggles Filipino
Rhapsody rapsodi
Rhea Rea, Riya
Rhesus rísus, resus
Rheumatism rúmatisim, rumatisem
Rhinocerus raynoserus
Rhine Rayn
Rhythm ridem
Rhodium Ródiyum
Mga salitang may digrapeng \wr\
Inggles Filipino
Writer rayter
Wrecker reker
Wreckage rekeyds
Wrestling resling
Wriggle Rigel
Wristwatch riswats
Wrong rong
Pangwakas
Mapapansin na bagaman tinalakay sa papel na ito ang mga tunog ng katinig sa wikang Inggles ay hindi pa masasabing sapat na ang mga halimbawa. Iminumungkahi na pag-aralan pang maigi ang siyam na tunog ng katinig sa Inggles, na kinabibilangan ng tunog ng \v\, \f\, \h\, \s\, \sh\, \z\, \zh\, at ang malakas at mahinang \th\, gaya ng thin \èin\, think \èink\, at thick \èik\ (na pawang mahihina) at them \ð[m\, feather \’f[ðYr\, at weather \’w[ðYr\ (na pawang malakas).
Iminumungkahing pag-aralan din ang mga kambal katinig na \ch\ o klaster na \tch\ na maitutumbasa sa \ts\; ang \ck\ na katunog ng \k\; ang \gu\ na katunog ng \gw\; o ang klaster na gaya ng \dge\ na katunog ng \j\; ang \sch\ na katunog ng \sk\ o \sh\, na magluluwal ng gaya ng iskolar (scholar), iskul (school), iskim (scheme), at iskedyul (schedule).
Malaking hamon ang pagtatakda ng panuto sa mga titik na hindi binibigkas [silent letters] sa Inggles, gaya \bt\ at \pt\, gaya ng doubt at receipt; o kaya’y \kn\, \gn\, at \pn\ na gaya ng knee, gnome, pneumonia. Bagaman ang ilang di-binibigkas na titik, gaya ng \ps\, \rh\, at \wr\ ay hindi gaanong problema kapag binaybay sa Filipino, halimbawa saykologist o saykolojist (psychologist), ang problema ay natutuon sa posibilidad ng pagkakaroon ng ibang kahulugan ng salita, gaya ng wrapper (na may digrape na \wr\ na katumbas ng tunog na \r\ at \pp\ na katumbas ng \p\) na kapag binaybay na raper sa Filipino ay makalilito kung ito ba ay pambalot o mang-aawit ng musikang rap, o bagong bersiyon ng rapist.
May natatagong pagsalungat ang wikang Filipino sa pag-angkin ng tunog ng \j\, at karaniwang tinutumbasan ito ng \dy\, gaya sa d’yanitor (janitor), d’yaging (jogging), d’yunyor (junior). Nagkakaroon ng problema sa panghihiram kung ang tunog \j\ ay dinikitan ng tunog \s\, gaya sa judge (jadz), knowledge (nalejz), at college (koledz), ledger (lejer, ledyer). Sa ganitong pangyayari, ang tunog \j\ ay nilalapatan na lamang ng pinakamalapit na tunog, at ang aproksimasyon na ito ay batay sa pandinig ng Filipino.
Maimumungkahi na gamitin ang paraan ng pagbigkas sa Filipino, sapagkat ang mga baguhang mag-aaral ay hindi naman maláy sa pinagmulan ng Inggles at iba ang pamamaraan ng pagbigkas sa Filipino at lalawiganing wika. Ang pagpapanibago ng ortograpiyang Filipino ay dapat nasa parametro ng Filipino, at hindi dapat laging nakatingala sa gaya ng Inggles.
Napapanahon na, kung gayon, na repasuhin at baguhin ang Ortograpiyang Filipino ng KWF.
Ang panukalang pagbabago sa ortograpiyang Filipino ay inaasahang magbubukas din ng iba pang pinto para sa pagsagap ng mga salita mula sa iba pang internasyonal na wika. Kung paano ang mga ito makapagpapalago sa diskurso ng mga Filipino ay isang usaping nangangailangan ng iba pang talakayan. xxx
[Binasa ang unang bersiyon nito at tinalakay ni KWF Dir. Hen. Roberto T. Añonuevo sa Pangasinan State University, Bayambang, Pangasinan noong 24 Agosto 2012, kasabay ng pangwakas na palatuntunan ng Buwan ng Wika. Ang ilang talakay sa Espanyol, at ang kabuuan ng paliwanag sa Inggles, ay mula sa at idea ng awtor at hindi pa naibibilang sa Bagong Ortograpiyang Filipino ng KWF na inalathala noong 2009 at inilimbag nang ilang beses.]
Dulong Tala
[i] Hango ang mga halimbawa sa http://www.andropampanga.com/Spanish.html noong 21 Agosto 2012, alas-otso ng umaga, ngunit ang paglalapat sa makabagong ortograpiya ay mula sa awtor.
[ii] Hango ang karamihan sa mga halimbawa sa http://www.resourceroom.net/ readspell/wordlists/last3sylltypes/longa.asp noong 22 Agosto 2012, alas-tres ng hapon sa Filipinas. Ang ilang dagdag na salita ay hinango sa The Lexicon Webster’s Dictionary of the English Language (Edisyong 1990), edit nina Bernard S. Cayne, Doris E. Lechner, atbp.
[iii] Hango ang mga halimbawa sa http://teacherhelpforparents.com/category/ reading/long-vowel-sounds/ noong 23 Agosto 2012, alas-dos ng hapon, ngunit ang paglalapat ng tunog sa Filipinoay orihinal ng awtor.
Alimbúkad 