Ikaápatnapû’t pitóng Aralín: Ang Pábula ng Manlálakbáy
Roberto T. Añonuevo
Inilibíng ng húni ng kilíng ang dagâ noóng úna pa man; at ang dagâng naniwalà sa salitâng matatarlíng ang hímig ay tinúhog ang saríling leég sa matúlis na patpát, naubúsan ng dugô, dumilà warì nang wagás sa hángin, at namatáy nang dilát na maáarìng sa balintatáw nitó ay naroón ang isá pang kilíng, na tagláy ang eskarlátang bátik sa leég, umaáwit ng saríling áwit pára sa tag-aráw o tag-ulán. Nalímot maráhil ng dagâ na ito ay dagâ o sadyâng muslák lámang ang kamalayán nitó; at nang mangárap ng pakpák at tukâ ay maáarìng nainís sa tínig na umíik-ík at búhay na basúra at basúrang ang totoó’y kátumbás ng walâng hanggáng pigíng at ginháwa. Samantála’y hindî nalímot ng kilíng na itó ay kilíng, túlad ng ibá pang íbon: Humuhúni sápagkát nilikhâ úpang humúni, at humúni na tíla umaáwit ng laksâng pag-íbig o kayâ’y párang iyón ang pangwakás na pagsílay sa daigdíg. Anó ang nása áwit ng kilíng, gáya sa isáng pábulang Ibalóy, at dápat kainggitán ng namumúhay sa lunggâ? Mga palayáng konséntriko maráhil ni Kabunyîán, may úlap sa ibabáw at may hamóg sa ibabâ, at mga magbúbukíd na nakátanáw sa lungtî o buláwan, o ilihán ng yumayákap sa hudhúd ng katahimíkan. Íbig mo ring máriníg mínsan pa ang áwit ng kilíng sa isáng alamát, káhit sabíhing paglúlustáy ng panahón. Ang húni ng kilíng na bumúbulábog sa pag-íral ng dagâ ay maúunawàan sa pagpapátiwakál, alinsúnod sa pananáw at mákamandág na páyo ng íbon; o kung hindî’y itó ang pagyápak nang walâng pag-áatubilî sa bítag ng matátamís na melodíya nang malagót ang panánaghilì sa pánsamantalá’t sentimentál subálit hindî makákamít kailanmán.
Alimbúkad: Epic love poetry against war and occupation. Photo by Amit Talwar on Pexels.com
Hindî ka isinílang pára maniwalà; isinílang ka pára mag-usisà. Itó ang wíwikàin sa iyó ng pinágtambál na líryo-at-liwaywáy paglabás sa Tralalá, matápos magsawà sa kakúkutingtíng sa talyér ng mga gastádong salitâ’t talinghagà. Pakíramdám mo’y tinubûan ka ng mga súngay, bumigát ang katawán túlad ng damúlag, at káyang-káyang mag-aráro ng ektá-ektáryang bukirín. Hindî ka konténto sa iyóng saríli; at lálong hindî mapanátag ang iyóng kuwadérno. Bílang panimulâ, bábalikán mo mínsan pa ang náriníg sa gusgúsing pundúhan, bábaklasín ang pulútan sa mga huntáhan—ang talinghagàng náriníg din ng ibá at pílit ginagáya ni Síri at ng Karunungáng Artipisyál, ang naságap din ng iyóng impó at siyáng ipapása sa iyó bágo pa malíkom ni Damiana Eugenio:
Hampás sa anuwáng,
Sa pálad ang látay.
Sápagkát kailángang pasunurín at paamûin ang anuwáng, matútutúhan mong gumámit ng lakás. Ang únang pilantík kung hindî man hablíg na sinúsundán ng sitsít ay masisípat na mapanggúlat na humahátak ng pansín sa tinamàan; at ang mga kasunód nitó ay maáarìng hindî na makatínag, kayâ kinákailángan ang higít na malakás na hampás—ang hagupít—na sa maláo’t madalî ay makakásanáyan ng háyop. Ang hampás ay maáarì ding tumúkoy sa malakás na bagsák ng pálad sa likurán o tagilíran ng anuwáng, at kung gánitó ngâ, ang látay ay hindî ang karaníwang pagkakáunawà sa látay, na maáarìng pagkágasgás ng balát mulâ sa matítigás, nakátinghás na balahíbo at makapál, magaspáng na balát ng háyop. Sa isáng pánig, maghúhudyát pa ang “hampás” ng ugnáyang maglíligtás sa háyop mulâ sa kagutúman o pinsalà o sakít sápagkát may tagapág-alagà. At sa kabilâng pánig, natítiyák ang katumbás na episyénte’t mabilís na pagbúbungkál ng lupà sa túlong ng alagàng háyop. Ang makapál na balát ng anuwáng, na binagáyan ng mga balahíbong ánimo’y makasásalubsób o makatítiník, ay hindî máiháhambíng sa iyóng balát na manipís at manipís ding pálad. Hagupitín ng lúbid nang paúlit-úlit ang anuwáng, at ang lúbid na iyóng háwak ang gágasgás sa iyóng balát, mag-iíwan ng paltós sa kamáy, at pagkáraán ay magíging mápuláng gúhit sa pálad. Uulítin mo pa ang káwikàán:
Hampás sa anuwáng,
Sa pálad ang látay.
Sa pagkakátaóng itó, ang anuwáng ay hindî na ang karaníwang anuwáng o kinatawán ng lahát ng kaurì nitó. Masaságap mo ang pananáw ng anuwáng, halimbawà, kung bákit nakatítiís itó sa hampás na paraán ng komunikasyón ng tagapág-alagà nitó at siyáng nagbubúnga ng relasyóng tagapág-alagà at ináalagàan; o kayâ’y sa relasyóng tinátanáw din bílang pagsasálin sa anyô ng kapuwâ máykapangyaríhan at alípin. Máisasáloób mo pa ang pananáw ng nagpapásunód sa anuwáng—na hindî man banggitín ay maáarìng ang táo na kápuwâ nagsasáka ng búkid at nagpapahíla ng parágos. Ang ikatlóng pananáw ang pinakámadalî: ang nakamámasíd sa háyop at táo—na makapápansín din sa mga pangyayári, gáya ng ákto ng paghampás sa anuwáng at paglitáw ng látay sa pálad ng nagpapásunód sa anuwáng.
Pinakálantád ang “hampás,” na mag-úugnáy sa “anuwáng” at sa “pálad” na walâng pasubalìng metonímya ng táo, o sabíhin nang tadhanà [kapaláran] ng táo at resúlta ng aksiyón nitó. Ang “látay” ay hindî bastá paglálaráwan sa tandâ ng kirót at pahírap na tinamó ng pinasúsunód; itó rin ay pagkábulábog sa dápat sánang napakádalîng pagkakáunawà kung bákit may “látay” ang “anuwáng” na hindî malálayô sa “pílat” o “marká” sa balát ng “máykapangyaríhan.” Dáhil sa gayóng pagkakátaón, ang “hampás” ay gumáganáp ng isáng anyô ng pagsasálin mulâng lúbid o látigó o pamatpát o kamáy túngong anuwáng hanggáng pábalík sa táo na ináarì yaóng kasangkápan; at sa kalaúnan, ang pagsasáling itó ay nagíging pagbábanyúhay hindî ng anyô, bagkús ng posíbleng tamuhíng diwàin mulâ sa gayóng anyô. Itó ay sápagkát ang kódigo ay nása anyô ng galáw ng kamáy o kasangkápan nitó sa pananákop, na hindî lámang paglálaráwan bagkús isáng adelantádong pagtanáw sa magíging resúlta ng hampás. Másalimúot kung gayón ang operasyón ng paradóha ng anuwáng.
Kung ang pálad ay metonímya ng táo, itó ay posíbleng magíng bukás din bílang metonímya ng kapangyaríhan, ang pagsasánib ng literál at metapórikong anyô (eksistensiyál+ materyál) úpang magsílang ng talinghagà. Sa ganitóng pangyayári, ang “anuwáng,” “hampás,” “pálad,” at “látay” ay hindî puwédeng manatíli sa orihinál at transendénteng hiwátig; malálantád itó káhit sa paramdám at pahatíd na may báhid ng polítika o ideolohíya, lalò kung isasaálang-álang kung paáno tinátanáw ng isáng lumàng pámayanán ang “anuwáng” [katatagán, katuwáng, alípin], “hampás” [kapangyaríhan, útos, parúsa], “pálad” [tadhanà, táo, kataúhan, hulà], at “látay” [marká, resúlta, pagkábusábos, hináharáp]. Kailángan ng mga itóng umigpáw sa mga dáti nitóng tagláy na pákahulugán nang makápagsílang ng sariwàng kabatíran.
Ang nasábing kawikàán ay posíbleng gumanáp sa isáng urì ng hula at babalâ, sápagkát ang humáhampás ang makáraránas sa bandáng hulí ng pasákit. Bagamán sa únang málas ay hinampás ang anuwáng, ang negatíbong resúlta nitó ay hindî pára sa anuwáng. Posíbleng hindî rin itó tuwírang darámdamín ng nasábing háyop dahil maáarìng namanhíd na yaón o makapál lámang ang balát; o sadyâng napáamò at napálapít sa kaniyáng tagapág-alagà. Ang hampás ay tumátamà sa may háwak ng kapangyaríhan sa malígoy na paraán, na kung hindî man sa pisikál na antás ay maáarìng sa antás na sikolóhiko at espiritwál. Sa kabilâ ng lahát, may mga puwáng pa rin sa nasábing taludtúran. Úna, hindî malínaw kung ang humampás ay ang tagapág-alagà, at kung sakalì’t ibáng táo ang humampás, maáarìng hindî siyá sanáy sa gawâing pambúkid. Ikálawá, kung ang humampás ay ang tagapág-alagà, masisípat na káhit dáti nang nagtátrabáho sa búkid ang humampás ay apektádo pa rin siyá sakalì’t masugátan o mapinsalà ang kaniyáng alagà. Sa gayóng pangyayári, ang “pálad” ay hindî máikákahón sa literál na “pálad” na bahagì ng kamáy bagkús ang maipápalagáy na “kapaláran” o “tadhanà” na búnga ng pasiyá, kung hindî man silakbó ng damdámin. Ang kapaláran ng kápuwâ humampás at hinampás samakatwíd ang apektádo pagláon, sa ugnáyang gantíhang pagtugón na hálos maglarô sa sádomasokístang paraán.
Ang ganitóng eksótikong talinghagà ay hindî káyang maisáhinágap ni Siri, sampû ng Karunúngang Artipisyál, ni makakáyang higtán. Ang magágawâ lámang ni Siri ay tumbasán itó at gagarín sa ibáng anyô, makaraáng lunukín ang lahát ng nilálamán ng málig ng iyóng báyan.
Masisípat sa isáng bandá na laós na ang sinaúnang tulâ dáhil sa pagpapákilála ng modérnong teknolóhiya at makinárya. Hálos maburá na sa gunitâ ng madlâ ang “anuwáng,” na náiligtás lámang sa bisà ng mga díksiyonáryo at tesáwro, at higít na makíkilála ang “kalabáw” o “karabáw” o “carabao.” Ngúnit gaáno man kasigásig ang panánaliksík, ang ugát ay posíbleng kasingkúlay ng paglálaráwan: ka+labáw, na kasámang tagápamahalà; ka+rabáw, kasámang nakatátaás. Ang “carabao” na tanawín mang hispanisádong Binisayâ at pumások sakâ inangkín sa kórpus ng Inglés ay áagáwin ang kápuwâ “kalabáw” at “karabáw” sa pinág-ugatán nitó, hanggáng ganáp na mapawì sa bokábuláryo ng madlâ ang “anuwáng.” Maglahò man sa balát ng lupà ang anuwáng, at ipagbáwal ang panánakít sa natúrang háyop, hindî pa rin ganáp na maisásantabí ang nasábing káwikàán dáhil itó ay nilikhâ sa isáng takdâng panahón sa loób ng tiyák na pámayanáng matálik sa gayóng mga salitâ at pagpápahiwátig. Patáy na ang anuwáng bágo pa man itó isúlat at bigkasín bílang tulâ.
Ang pagbábalík sa natúrang káwikàán ay tíla paghúhukáy ng mga arkeólogo ng mga artefákto’t butó, at pagkáraán nitó’y ang rékonstruksiyón ng paradóha sa ísip at guníguní nang mabatíd ang nakalípas. Kaugnáy ng rékonstruksiyón ang patúloy na tránspormasyón at pagbalì sa nasábing tulâ, kayâ huwág magtaká kung maglarô sa noó ang sumúsunód na ehersísyo:
Mga Varyasyón sa Téma ng “Hampás sa anuwáng. . .”
1
Hampás sa anuwáng
Sa pálad ang látay.
Hampás sa kabáyo
Anuwáng ang nakbó!
Hampás sa kalabáw,
Hampás sa anuwáng.
Látay sa kabáyo,
Látay sa pálad mo.
2
Lumátay sa anuwáng
Ang hampás-kapaláran.
3
Látay ng hampás
Sa áking pálad:
Mukhâng anuwáng.
4
Súngay ng anuwáng
Ang pálad mo’t látay.
5
Hampás sa anuwáng ang daigdíg
Sa pálad ang látay ng pag-íbig.
6
Hampás sa anuwáng ang daigdíg; lumapág
Sa pálad ang látay ng pag-íbig at lakás.
7
Hampás sa anuwáng ang daigdíg; lumapág, tumíning
Sa pálad ang látay ng pag-íbig at lakás—kay ningníng!
8
Hampás sa anuwáng ang daigdíg—
lumapág, tumíning sa noó.
Sa pálad ang látay ng pag-íbig
at lakás—kay ningníng na bató!
9
Hampás sa anuwáng ang daigdig;
lumapag, tumining sa noo ang poot.
Sa pálad ang látay ng pag-ibig
at lakas—kay ningning na bato sa loob.
10
Hampás sa pálad
Háyop na hampás.
11
Hampás sa anuwáng
Hampás din sa báyan.
Látay sa kabáyo,
Látay ng pangúlo.
12
Hampasín ang anuwáng
At pálad ay himásin.
13
Hinampás ng hángin ang anuwáng ngúnit walâ ni látay. Umambâ ang mga súngay, sumingasíng ng alikabók ang pastól. Sa mga matá ng suwaíl, pumaskíl ang dugûáng pálad at malagkít na látigó ng asendéro. . . .
Alimbúkad: Epic raging poetry in search of humanity. Photo by Bapi Kundu on Pexels.com
Sápagkát laós na ang tulâ, sápagkát laós na ang makatà, sápagkát laós na ang tulâ ng makatà at ang makatà sa papél ng tulâ, sápagkát sukáng-suká na ang madlâ sa paúlit-úlit na tugmâ at walâng katórya-tórya o kung mínsan ay dî-máunawàang bóksing ng mga salitâ, ang pagtátanghál ang susì, ang pinakámadalîng paraán úpang itampók mulî ang talinghagà, himúkin ang sanlibután, at ipágmalakí ang ginintûáng lumípas na walâng kahulílip. “Ibalík ang tulâ sa pusò ng madlâ!” kóro ng mga lóro. “Ibalík!” Ikáw bílang tulâ—sa loób at labás ng sawîng Tralalá— ay magdudúda sa saríli at magdudúda sa iyóng panahón, itanghál ka man sa ibá’t ibáng paraán o anyô at pagpugáyan, gáya ng gawî ng dambuhalàng tínig na humíhiyáw nang walâng patíd at maaáwat lámang kung sakalì’t mapatíd ang lítid sa leég; o kayâ’y ng patpáting tínig na naghúhubád ng ágam-ágam, nagpápakanâ ng teátrikong kabuhungán o kalandîán, at bumíbigkás na warìng ginulpí at hindî pinakáin nang tatlóng áraw. Isásakáy ka sa pláka o kómpak disk at súsubaybayán sa rádyo; gágawíng ékstra sa pelíkula at gágawíng anúnsiyo sa bágong álak o sapátos; ipápaskíl sa mga póste ng koryénte at ipápalamutî sa trapál ng tráysikel; isisíngit pa sa koronasyón tuwíng Máyo o kapág nagpapádasál sa Mahál na Áraw; at gágayáhin ng alpabéto ng kasarìán habàng gumigíling nang patuwád at labás-dilà. No es noble ni es gentil el corazón que olvida./ No es mariposa el alma, que va de flor en flor./ ¡No hay nada que se pueda comparar en la vida,/ Al recuerdo que deja nuestro primer amor!// O Balmori! O Bernabé! Sápagkát laós ka na, marápat lang na imbéntuhín ang pagtátanghál, wikà ng matátapát na alagád ng síning, nang higít sa káyang isumpâ ng aklát at ípangakò ng Bágong Hukbóng Sumásampalatáya. Sápagkát laós ka na, isasáloób mo ang algorítmo ng palakpák o durâ na tíla kabílang ka na sa mga pinapílang haláng ang bitúka o kayâ’y kandidátong kalahók sa halálang pándaigdíg. Magsísimulâ kang tumáwa nang tumáwa, pálakás nang pálakás, hindî alintána ang pútik at múra, at pigílin man ang saríli’y lalòng maúupós sa galák. Mabalíw man ay likás lámang itó sa mundóng natátakám sa papúri’t salapî at ang pasénsiyá’y paiklî nang paiklî. Isusúlat kang mulî sa ibáng móda at ibáng panlása, bákit hindî, maráhil sa padér ng palásyo o sa sahíg ng basíliká, púpusùan sa mga basúrahán, bukirín, pantalán, paléngke, bilanggùan, at pábrika sa tumpák na panahón, babángon mulâ sa mga dugûáng larángan, at maglálakád nang walâng tákot, walâng taták, walâng útang na loób, walâng hanggán. . . .
Alimbúkad: Epic silent poetry challenging the world. Photo by cottonbro studio on Pexels.com
Umuwî sa kaniyáng báyan si Ápolakí pagsápit ng ikálabíngwalóng áraw ng ikálabíng-isáng buwán ng penúltimang taón at dekáda ng síglo de óro, tagláy ang súgat na dúlot ng palasóng may dità mulâ sa mga kaáway, makalípas ang tatlóng daáng taón ng pananáhan sa larángan at tumangkád ang bundók sa mga pugót na bangkáy. Ang súgat, na umáanták at nagnánaknák sa buông áraw, ay kisápmatáng nagíging pílat sa ritwál ng gabí; ngúnit pagsápit ng umága ay mulîng bumúbukád úpang pigílin ang poón ng digmâan sa kaniyáng bálak na manalantâ sa ibá’t ibáng lupálop. Hinipò ni Ápolakí ang kaniyáng pílat sa leég, na tíla kumíkináng na medálya ng kaniyáng pakikipágsapalarán; at ni mínsan ay hindî siyá nangambá na mamatáy nang hindî man lámang pumápalág o lumalában. Pumikít siyá, at nagdíwang sa bahá-bahágharìng watáwat ang mga táo sa mga lansángan. Nalánghap niyá sa nagdáraáng símoy ang pistá ng pitóng líbong síning, na ang báwat músa’y may angkíng galíng at halína na nakápagpapákalmá ng kaniyáng kalúluwá, samantálang umaákit sa sínumang naninímdim pára isádulâ ang pag-ása. Pagkáraán, dinunggól siyá ng antók at humimbíng sakâ kináin ng mga álon nang managínip ng nagbúbulkáng káluwalhatìan ng isáng ímperyo. Hindî na mulî siyá tinamàan ng liwánag mulâ noón; at hindî matátagpûán nang kung iláng líbong taón malíban sa isáng talâbabâ sa antígong áklat na sinúlat ng anónimong awtór. Sa ilálim ng karagatán, pára siyáng paslít na nag-iípon ng lakás nang makapágpundár ng dambuhalàng lalawígan: may estásyon ng telékomunikasyón ng hukbóng sandatahán; ekópark ng mga endémikong háyop at lamandágat; mináhan ng bumúbukál na gas at minerál; pantalán ng mga bigáting yáte o súbmaríno; esklusíbong resórt ng mga polítiko at bilyonáryo; at palipárang mag-áalagà ng mga súperjet at helikópter. Ngayón, tinátantiyá ng isáng siyentípikong pithó alinsúnod sa wagás na algorítmo ang mga áraw kung kailán siyá dápat pukáwin at mag-alburóto, habàng nagbábakbákan sa láot at himpápawíd ang mga tsísmis, míto at hakà-hakà, at abaláng-abalá namán ang mga kabatàan sa larông dihitál bílang pagháhandâ sa Olímpiyáda ng mga Síning.
Alimbúkad 