Ikaápatnapû’t siyám na Aralín: Ang Pórmulá

Roberto T. Añonuevo

Tutubíng-kalabáw, Vimána, o kayâ’y anghél na sugò ng kaitaásan ang ilán lámang sa maáarìng magíng lunsáran ng balangkás ng pananámpalatáya. Ang lahát ng língid sa kaaláman ay kailángang magkábutó’t lamán, magkápórmulá gáya sa matemátika at díksiyonáryo, máglandás sa kung saán-saán, sakâ lunásan ang anumáng hindî káyang ipáliwánag ng lastág na lóhika. Kapág ipináloób pa ang diyós sa balangkás ng pananámpalatáya nang may basbás ng estádo, ang tulâ bílang diyós ay sísikáping ípadrón sa isáng tésis na títingalâín ng mga debóto’t peregríno, sinúlat man itó ni John Milton o Benigno Ramos. Ang balangkás ng pananámpalatáya ay hindî lílikhâín ng diyós (bagamán malayàng isípin iyán, gáya ng mákapangyaríhang tínig sa Paraíso, at maáanggihán ng pinaníniwalâan sa kung anóng paraán o lupâíng pinágmulâng may angkíng kasaysáyan). Ang balangkás ng pananámpalatáya ay lílikhâín ng mga mortál na nílaláng na nagháhagiláp ng sángkurót na mápangháhawákang dátos o mapanínindigáng katwíran sa ngálan ng pananákop, pakikipágsabwátan o paglúpig sa kaáway. Totoó, ang diyós ay maáarìng mapágbanyúhay sa pamámagítan ng alingawngáw at pagpápaláwig, sa anyô man ng mga ikónikong rebúlto ng santó at magágaràng simbáhan pára sa kapakanán ng komunidád o isáng kapisánan; o kayâ’y sa reduksiyón at pagtítipíl, gáya sa mga dasál o pagtátanghál ng móro-móro at tránsubstansiyón; ngúnit ang estruktúra ng pagkábathalà ay hindî bastá magígibâ bagamán maáarìng lapastangánin o pánghimasúkan. Gaáno man karámi ang pangálan ng diyós ay lálapátan itó ng pagkilála, paggálang at pagsunód—bátay sa dî-matitínag na balangkás, hanggáng ang tésis ng paglikhâ, pagpápalà, paghúhukóm o kung anó mang hakbánging dibíno’t elementál ay magíng túlad ng tinápay at álak— na talinghagàng pápaloób din at makabúbusog sa kataúhan, gáya sa pag-íbig ni Andres Bonifacio sa kaniyáng Tinubùang Báyan. Súsubúkin ang natúrang tésis alinsúnod sa nakámulátang balangkás—ang pagtátamó ng últimong ginháwa at pagsagíp mulâ sa kamangmangán bukód sa pagpapágalíng ng sakít. Pagdáka, ang tulâ ay hindî makáiíwas umíral na bangkáy sa maláo’t madalî, ibubúro sa kinathâng máwsoleo at kahón úpang madalîng máunawàan at matandâán ng madlâ. Habàng tumátagál at lumaláwak ang gahúm dúlot ng establisádong ritwál, gáya sa mga áwit at korído, ang tulâ bílang diyós ay “magkakásúgat sa salitâ,” wikà ngâ ni C.F. Bautista; at kung ang balangkás na itó ay hindî na sapát sa tinagurìang pagkádiyós na halígi ng panánalig, sanhî ng pagkakátaóng dumupók na ang pagíging kapaní-paniwalà nitó o kayâ’y ang pagkámakátotohánan ay kadúda-dúda o mapabúbulàánan bukód sa salát sa umanidád o lumábis ang pagkábaryótikó, idagdág pang naglahò ang angkíng estétikong silbí sa pánig ng tagaságap nitó, púpusyáw ang paníniwalà hanggáng ganáp na máwalâ at magíng rélikya na lámang ang mga témplo at aklátan ng mga dasál, himalâ, at ritwál. Maáarìng lumikhâ ng bágong balangkás ng pananámpalatáya, bákit hindî, gáya ng maáarìng umimbénto ng bágong pangínoóng tulâ; ngúnit ang tésis sa pagkádiyós at kaugnay nitong ínmortalidád ay maáarìng maglarô na lámang sa diwà makalípas isatáo itó’t ipáloób sa pagkatáo, at hindî bastá materyál na gawâ. Ang táo na sinaníban ng tulâ ay hindî na ang dáting táo; siyá ay isá na ring tulâ. Ang salitâng iniluwál ng táo, ang salitâng nagíng tulâ, ay nagíging diyós kapág binigkás o isinúlat sápagkát hindî na itó nása hángin lámang o isinúka nang walâng kamuwáng-muwáng. Sa mákapangyaríhang diwà, ang salitâng suplíng ng malikót na guníguní o maálab na kamalayán ay maáarìng hamúnin nang paúlit-úlit ang pagkádiyós ng Pangínoón-at-Maykapál sa anyô man ng kakatwâng damít o pihíkang panlása o másalimuót na pagdulóg na walâng hanggáhan ang espásyo at panahón, nang mápanatíli ang kabanálan ng tulâ—mukhâ man itóng gusgúsing bakwét, ulilàng migránte, o paláboy na walâng pasapórte sa ipuípo ng karimlán.