Ikaápatnapû’t pitóng Aralín: Ang Pábula ng Manlálakbáy
Roberto T. Añonuevo
Inilibíng ng húni ng kilíng ang dagâ noóng úna pa man; at ang dagâng naniwalà sa salitâng matatarlíng ang hímig ay tinúhog ang saríling leég sa matúlis na patpát, naubúsan ng dugô, dumilà warì nang wagás sa hángin, at namatáy nang dilát na maáarìng sa balintatáw nitó ay naroón ang isá pang kilíng, na tagláy ang eskarlátang bátik sa leég, umaáwit ng saríling áwit pára sa tag-aráw o tag-ulán. Nalímot maráhil ng dagâ na ito ay dagâ o sadyâng muslák lámang ang kamalayán nitó; at nang mangárap ng pakpák at tukâ ay maáarìng nainís sa tínig na umíik-ík at búhay na basúra at basúrang ang totoó’y kátumbás ng walâng hanggáng pigíng at ginháwa. Samantála’y hindî nalímot ng kilíng na itó ay kilíng, túlad ng ibá pang íbon: Humuhúni sápagkát nilikhâ úpang humúni, at humúni na tíla umaáwit ng laksâng pag-íbig o kayâ’y párang iyón ang pangwakás na pagsílay sa daigdíg. Anó ang nása áwit ng kilíng, gáya sa isáng pábulang Ibalóy, at dápat kainggitán ng namumúhay sa lunggâ? Mga palayáng konséntriko maráhil ni Kabunyîán, may úlap sa ibabáw at may hamóg sa ibabâ, at mga magbúbukíd na nakátanáw sa lungtî o buláwan, o ilihán ng yumayákap sa hudhúd ng katahimíkan. Íbig mo ring máriníg mínsan pa ang áwit ng kilíng sa isáng alamát, káhit sabíhing paglúlustáy ng panahón. Ang húni ng kilíng na bumúbulábog sa pag-íral ng dagâ ay maúunawàan sa pagpapátiwakál, alinsúnod sa pananáw at mákamandág na páyo ng íbon; o kung hindî’y itó ang pagyápak nang walâng pag-áatubilî sa bítag ng matátamís na melodíya nang malagót ang panánaghilì sa pánsamantalá’t sentimentál subálit hindî makákamít kailanmán.
Alimbúkad: Epic love poetry against war and occupation. Photo by Amit Talwar on Pexels.com
Umuwî sa kaniyáng báyan si Ápolakí pagsápit ng ikálabíngwalóng áraw ng ikálabíng-isáng buwán ng penúltimang taón at dekáda ng síglo de óro, tagláy ang súgat na dúlot ng palasóng may dità mulâ sa mga kaáway, makalípas ang tatlóng daáng taón ng pananáhan sa larángan at tumangkád ang bundók sa mga pugót na bangkáy. Ang súgat, na umáanták at nagnánaknák sa buông áraw, ay kisápmatáng nagíging pílat sa ritwál ng gabí; ngúnit pagsápit ng umága ay mulîng bumúbukád úpang pigílin ang poón ng digmâan sa kaniyáng bálak na manalantâ sa ibá’t ibáng lupálop. Hinipò ni Ápolakí ang kaniyáng pílat sa leég, na tíla kumíkináng na medálya ng kaniyáng pakikipágsapalarán; at ni mínsan ay hindî siyá nangambá na mamatáy nang hindî man lámang pumápalág o lumalában. Pumikít siyá, at nagdíwang sa bahá-bahágharìng watáwat ang mga táo sa mga lansángan. Nalánghap niyá sa nagdáraáng símoy ang pistá ng pitóng líbong síning, na ang báwat músa’y may angkíng galíng at halína na nakápagpapákalmá ng kaniyáng kalúluwá, samantálang umaákit sa sínumang naninímdim pára isádulâ ang pag-ása. Pagkáraán, dinunggól siyá ng antók at humimbíng sakâ kináin ng mga álon nang managínip ng nagbúbulkáng káluwalhatìan ng isáng ímperyo. Hindî na mulî siyá tinamàan ng liwánag mulâ noón; at hindî matátagpûán nang kung iláng líbong taón malíban sa isáng talâbabâ sa antígong áklat na sinúlat ng anónimong awtór. Sa ilálim ng karagatán, pára siyáng paslít na nag-iípon ng lakás nang makapágpundár ng dambuhalàng lalawígan: may estásyon ng telékomunikasyón ng hukbóng sandatahán; ekópark ng mga endémikong háyop at lamandágat; mináhan ng bumúbukál na gas at minerál; pantalán ng mga bigáting yáte o súbmaríno; esklusíbong resórt ng mga polítiko at bilyonáryo; at palipárang mag-áalagà ng mga súperjet at helikópter. Ngayón, tinátantiyá ng isáng siyentípikong pithó alinsúnod sa wagás na algorítmo ang mga áraw kung kailán siyá dápat pukáwin at mag-alburóto, habàng nagbábakbákan sa láot at himpápawíd ang mga tsísmis, míto at hakà-hakà, at abaláng-abalá namán ang mga kabatàan sa larông dihitál bílang pagháhandâ sa Olímpiyáda ng mga Síning.
Ang Pagkagúnaw, bílang Ikátatlúmpû’t dalawáng Aralín
Roberto T. Añonuevo
Maáarìng naísalaysáy na itó ni Solon noóng malasíng siyá sa píling ng kaniyáng músa—makalípas makapáglakbáy sa malalayòng kípot o lupálop; at naisálin sa kaniyáng matálik na kaibígang Dropides, na magsasálin din sa mga anák nitó hanggáng matatapát na kaának, ngúnit pagsápit sa pinakámakulít na kaapú-apúhang si Critias ay durugtungán ang kuwénto hinggíl sa máalamát na poók na ngayón ay inílilíhim na lámang ng mga tangríb, lúmot, taliptíp, at álon. “Maráming kapáhamakán,” wíwikâin ni Critias kay Socrates, “ngúnit pinakámalubhâ ang hatíd ng apóy at túbig!” Dugûán at lupaypáy ang mga salitâ nang pumások sa pándiníg ni Socrates na nag-iíngat noón ng mga gantíng-tanóng nang matiyák ang katotohánan sa Atlántis; at kung hindî man náilahók ni Timaeus sa kaniyáng talâán ang láwak ng salantâ, bukód pa ang mga paglúpig na sinundán ng pagbíhag sa mga káwal úpang gawíng alípin sa pagtátayô ng díke at moóg ay maráhil dáhil na rin sa líhim na kíling ni Platon sa pinápanígang dáloy at diín ng pagkathâ. Ngúnit hindî itó kámukhâ kung anumán ang nakikíta sa Ehipto, áyon pa kay Solon, at hindî pag-áaksayahán ng panahón ng mga kopyadór nina Homer at Hesiod sakalì’t nagtúturò sa mga paslit doón sa Gibraltar. Nagkusà nang lumísan at lumípat sa ibáng pulô ang mga táo; at ang ibáng tumanggíng umalís ay tinanggáp ang kapaláran na magsísimulâ sa lábis na pagkaúhaw gayóng lubóg sa bahâ ang mga kálye sa kabilâ ng mahabàng tág-aráw, hanggáng sa pag-áalagà ng sínat, buláte, at galís na warìng nakakásanáyan ng patpáting katawán. Nagsawà sa matúbig na tanáwin ang mga táo na tíla ba walâ nang pakíalám kung hindî man maligò o magsepílyo. Habàng lumaláon, ang pagkáti ng túbig ay nagíging katumbás ng pribílehiyó at suwérte; ang mga áraw ay dumadáko sa pagsasánay sa pagpapátubò ng hásang at kaliskís. Ang kinálakihán mong pulô ay untî-untîng nalulúnod na hindî máitátatwâ ng métro; sísingháp-singháp ang nakátayákad na aklátan na warìng hindî maáabót ng áhas o ánay; at ang mérkado ng mga pródukto at pananálig ay náidídiktá ng mga salbabída’t bangkâ. Isáng súperbagyó ay sapát na úpang pawìin sa mápa ang mga baláy at bukirín. Mahál mo ang lupàíng iyón, ngunit ang lupàín mo’y tinakpán ng mga dalúyong. Walâ kang báon o muntîng balútan paglíkas; tangìng madádalá mo’y gunità na kung mápadáko man sa Mariláw ay itútulâ ng kahímig ng brúskong tínig ng Pearl Jam. “Sa lupàín ng mga harì,” ibúbulóng sa iyó ng isáng tokáyo ni Critias, “ang pag-áaklás ng mga obréro at anákpáwis ay túngo sa pagpápandáy ng bágong kaayusán at kamalayán!” Madáragdagán pa ang salaysáy na párang pag-uúlit ng kuwénto ni Solon kay Dropides, na tinútuligsâ ang sálinlahì ng mga harì na walâng ginawâ úpang lutasín ang sistémikóng pagbahâ at mga digmâng walâng kapára. Ngúnit bágo pa makapágkuwénto si Dropides sa kaniyáng anák ay púputúlan ng dilà at mga kamáy—alínsúnod sa útos ng kataás-taásan—úpang tuldukán ang alamát ng pagkagúnaw.
Alimbúkad: Epic poetry upheaval across the world. Photo by hitesh choudhary on Pexels.com
“Nagmúmulâ at nagwáwakas ang lahát,” wíwikàin sa iyó ng matandâng mágdaragát na kung tawágin ay Ishmael, “sa haráp ng dúlang.” Ang mga salitâng itó, na náriníg mo rin sa Ingkóng mo ang maráhil ay hindî sinásadyâng natangáy noón ng benáwa o balangáy, at págkaraán ng iláng buwán sa láot at pagdaóng sa malálansá, maaálat na pantalán ay pagbúbuláyan ng pinakámalakíng korporasyón ng butandíng na úuyám sa mga yáte at súbmaríno. Ang hapág na itó ang maglálapít sa ísip túngo sa sahíg, ang magtátakdâ ng mga panúto sa pagtanggáp, pagkilála, paggálang; at ang paraán ng pag-upô sa tabí nitó’y magbúbunyág sa kataúhan mo’t kaharáp. Kumakáin ka nang warìng naríriníg ng dibdíb kung anó ang páhiwátig ng tagâ-sa-panahóng yakál kung may panaúhin; at lumalagók ng álak o túbig habàng ang bigát kapál salát na mabíbigông itatwâ ng rabáw ang magsásalaysáy ng ugát ng ugnáyan ng mag-ának o magpápaliwánag ng tatág sa kinatawán ng kapisánan ng mangíngisdâ, na sa sandalîng itó ay mag-úusisà sa iyó. Hindî ba sa dúlang nagáganáp ang kasundûan sa kápuwâ dugô at dinugûán, at doón nilálagdâán ang kapasiyahán at ang mápa sa pamalakáya? Ang dúlang ay hindî símpleng tumbásan ng diwàin at bágay, gáya ng nása ísip ni Ahab, na ang nakikíta sa materyál na daigdíg ay ang nakikíta rin sa guníguní. Nabúbuô ang dúlang mulâ sa pinábuwál na punòngkáhoy na sumaksí sa dalawándaáng taóng tag-aráw, at kung gayón, mahíhinuhàng tagláy ang sustánsiyá at épikó ng sinaúnang gúbat na ngayón ay isá na lámang lumaláwak-gumagápang na dúnas sa alaála. Ang dísenyo nitó, bagamán payák at inukítan ng patalím, ay sinadyâ úpang págkasiyahín sa maliít na baláy, makiníg sa mga míto at balità, damhín ang pinagsásalúhang pangárap at sáloobín, at isádulâ ang walâng kamatáyang hapúnan káhit sa yugtô ng pagtátaksíl. Ang dúlang sa labás ng ísip at malayò sa orihinál na silbí nitó ay maáarìng magkároón ng ibá pang katwíran pagganáp sa bukód at líhim na layúnin: mágpasúlak ng pagnanasàng dúlot ng pag-íbig, na maúuwî sa espásyo ng pagtatálik, pangahás at walâng pakíalám sa moralidád, na kaíinggitán káhit ng pinakámagárbong pigíng. Pagkáraán, matátaúhan ka na ang dúlang na itó ay may kapangyaríhan, higít sa anumáng kalibúgang máitátanghál at máipapátaw ng mga awtoridád, at hindî bastá répresentasyón o simulasyón ng gahúm ng mayháwak sa pamámaraán ng produksiyón, sápagkát itó ay isáng paníniwalà at pinaníniwalàan at pumípintíg. Nása háspe ng káhoy ang mga panahón—ang paglagô at pagtáyog hanggáng pagkapútol o pagkábuwál sanhî man ng palakól o buhawì o ng rítmikóng tukâ ng mga taál na anluwáge. Si Ishmael na nakilála mo ang Ishmael ng kolektíbong karagatán, nagháhanáp ng líbong abentúra at tandáyag, ngúnit walâng matátagpûáng íisáng sagót sa mga salaysáy, bagkús yutàng gusót káhit pa likúmin ang lahát ng pákahulugán ng dambuhalàng sinisíkap lagúmin sa isáng dibúho o pangungúsap. Sa haráp ng dúlang, ang wakás ay simulâ rin ng panibágong paglálayág.
Alimbúkad: Epic transformative poetry across the world. Photo by cottonbro on Pexels.com
“Warìng bantulót lumipád ang mga tiguláng na íbon, at kung úmimbulóg man ay hindî kalayùan, lálapág pagdáka sa lupà at matúling tátakbó kung saán. . . .” Makalípas mong pasadáhan ang talâ sa mánwal ay párang kumatók sa iyóng gunitâ ang tabón mulâ Romblón—abuhíng-bugháw ang tuktók, nakásuót bagá ng manipís na abuhíng kuwintás, kayumanggî ang mga balahíbo sa itaás na bahagì ng katawán samantálang matingkád na abuhíng-bugháw ang páng-ilálim, matigás ang diláw na tukâ, at kung tumítig ba’y kayumanggîng balakbák. “Ang maiitím nitóng paá at kukó,” isusúlat mo pa na pára bang pagsalungát kiná Bourns at Worcester, “ang humúkay ng lupà at umusóg sa bató na magbúbunyág ng matarík na yungíb na tíla nása sukdól ng paghikáb paharáp sa nilúlubugán ng áraw; at ang loób—na paborítong kubéta ng mga panikì sa napakáhabàng panahón—ay may batóng dúlang, mga palayók, abrám, galáng, sibát, at sangkatérbang maliliít na kalansáy. . . .” Anó kung itó ay nakíta rin sa Bantáyan o Basílan o Fúga o Marinduque o Sámar, at ni walâng pagkakáibá sa habà ng pakpák o lápad ng buntót na dumaán sa siyentípikóng pagsúsurì? Itátalâ mo pa ang húgis o komposisyón ng púgad, na kung nagkátaóng may mga itlóg at sísiw, ay susukátin ang lakí o timbáng, at títiyakín kung iyón ay malinamnám, gáya ng náriníg mo sa huntáhan ng mga lasénggo sa pundúhan. “Ang íbong mababà ang lipád ay humáhagibís kung tumakbó!” at ang nása ísip mo, bagamán walâng pinasásaringán, ay gágamítin ng sinúmang barúbal kung mangúsap, palálawígin sa institusyón at pápatáwan ng kapangyaríhan, na magíging lehítimóng tsísmis ng sinaúnang kabihasnán, ngúnit pagkaraán ay súsuháyan ng nagsúsuwágang saliksík at patúnay, úpang magbalík sa iyó pagkathâ mulî ng isáng Lupàng Hinírang.
Alimbúkad: Epic silent poetry challenging the world. Photo by Artem Mizyuk on Pexels.com
Matútuklasán mo, isáng áraw, kung paáno magíng ítik na iníwan ng kaniyáng káwan, ang ítik na ánimo’y iikâ-ikâ, ngawâ nang ngawâ ngúnit hindî makákampáy ni makagápang, sapagkát palapít nang palapít ang wakás ng pananáhan sa Ílog ng Malabánan. Ang kánang kamáy mo’y nagkusà nang gawín ang mga pángseremónyang tungkúlin: makipagpúlong sa matátapát, natítiráng kawaní, o kayâ’y dumaló sa mga pigíng úpang mag-íwan ng hulíng habílin o pangitàín sa mga trópang bantáy-salákay. Nagpulásan kung saán-saán ang mga dáti mong kabalíkat, na ang karamíhan ay nangibáng-báyan at nagbágo ng pangálan kung hindî man nagpalít ng kúlay ng pananálig pagkáraáng mangúmpisál at magtíka sa kinasangkútang eskándalo. Kung maglálakád ka nang mag-isá sa abenída, maráhil púpukulín ka ng matatálas na tingín, na ikáwawásak ng maringál mong damít at sápatos, at tatagós ang talím hanggáng kaloób-loóbang banyagà sa anumáng bakás ng budhî, bágo mo mamaláyang may isáng támbay na dáting ipinátokháng mo ngúnit máhimalâng nakáligtás ang sasapák sa iyó, pasabúnot kang hihiláhin doon sa damuhán at itátalì sa likód ng tráysikel, sakâ kakaládkarín paikót nang siyám na úlit sa baranggáy pára tunghayán ng táumbáyang sinindák mo sa baríl at batás. Pumikít ka man ay warìng nakátakdâ ang ulán ng mga káso na magbíbigáy ng sakít ng úlo sa mga hinírang mong mahístrado. Naniníwalà ka, na dáhil sa útang na loób, pósibleng hindî ka salingín ng hukúman, na utúsan man ang púlisya úpang dakpín ka’y hindî rin tátalimà sa batás, at lahát ng hátol ay papánig sa iyóng palusót at kasínungalíngan. Maráhang sasagì sa iyóng útak ang tagpông naligáw ka sa paléngke at inúusisà ng isáng matadéro na kung tawágin ay si Horatio: “Alám mo ba kung anó ang Tóro at ang Óso at ang Piláy na Páto?” Ngúnit bágo pa man makapágsalitâ’y sasálubúngin ka agád ng laksâng plákard ng mga anákpáwis—ipamúmukhâ sa iyó ang kulimbát ng iyóng mga kasáma’t kaibígan may bagyó ma’t may sálot, ang pámbihiràng digmâan sa pamámagítan ng própagánda’t káutusán, ang pamímigáy sa dáyo ng pamánang lupâín at karágatán, ang plátapórmang ang tangìng katupáran ay paggantí sa iyóng mga kóntrapélo o krítiko, ang saíd na kabáng-yáman na kung may líhim man ay listáhan ng útang at umáalingásaw mong kábulukán. Maráramdamán mo kung paáno pahagíngan ng mga bála o bóla, at ang madlâ’y pára bang nanónoód sa hardín ng mga bangkáy, nagsisípalakpák at háyop kung manlibák, na warìng íbig gumantí makáraáng magoyò silá ng isáng butangérong polítiko. Magréretíro ka sa kung saáng liblíb na bundók, hihingî ng isá pang pabór mulâ sa itínalagáng Anák ng Maykúpal kung hindî man Anák ng Maykapál, pára págalingín ka at mulîng manumbálik ang lakás, nang makáupô mínsan pa, sa ginintûáng inidóro. Ngúnit dáhil isá ka nang baldádo, wikà ngâ, na walâng saysáy káhit itím ang balahíbo at itím ang butó, mangangárap ka na ang isáng anák o apó mo ay pápalít sa iyóng tróno, úpang hindî ka na hántingín pa ng mga ásintádong gérero, naníniráhan man silá doón sa métabérso. Ngayón pa lámang, mágsimulâ nang magpákapál ng mukhâ, na warìng ni hindî makabásag-pinggán.
Alimbúkad: Epic poetry upheaval sings the impossible. Photo by Lisa Fotios on Pexels.com
Maniníwalà ka, gáya ng ibá pang binatà, na may sinaúnang kástilyo sa gitnâ ng masúkal, matarík na gúbat, at doón naníniráhan ang isáng huklúbang áda na alangáning diwatà ngúnit malayàng isíping may katangìan ng asuwáng o mangkukúlam, na káyang maghúnos na kuwágo, o lumákad nang tahímik gáya ng músang hábang may liwánag, subálit magbábalík na huklúbang babáe pagsápit ng gabí. Íbon o háyop sa umága, datapuwâ matandâng dalága sa gabí! Mapápatawá ka, sapagkát maráhil ay inaántok kung hindî man natutúlog ang kuwágo o músang sa buông maghápon, sámantálang magpapátotoó sa kataúhan ng babáeng posíbleng masúngit at nakáiwánan ng panahón—na balisâ at mapág-alalá sa gabí—at magbábantáy nang buông sigásig úpang pigílin ang sinúmang binatàng makalápit sa mga padér ng kástilyo. Ang sinaúnang kástilyo, kapág tinangkâng pasúkin ng kung sínong dalága’y may sumpâ dîumanó, at magíging tagbáya ang dalága, na sásaklutín ng kuwágo o sásakmalín ng músang úpang íbilanggô sa mahíwagàng háwlang mabúbuksán lámang ng pag-íbig ng binátang makapágpapálayà sa bíhag na dilág. Maniníwalà ka rin sa pitúndaáng háwlang may pitúndaáng íbon, na ang húni ay warìng tagúlayláy sa mga naúnsiyamîng tadhanà. Maniníwalà ka pa sa binibíning kasíngrikít ni Jorinda, na mailíligtás sa pamámagítan ng bulaklák na lílang may mutyâng hamóg, at sa pagsagíp ni Jorindel, na háhamákin ang lahát ng ímpakto’t hadláng sa loób ng walóng gabí’t siyám na áraw, makíta lámang ang babáeng minámahál. Sapagkát umiíbig ka nang higít sa paníningalâng-púgad, maglálahò ang iyóng saríli, itúring man itóng panagínip o kathâng-ísip. Ang háwla ng áda, kapág nádampîán ng bulaklák na líla ay úulít-ulítin ng mga dilà hanggáng makáratíng sa pandiníg ng mágkapatíd, gáya niná Jacob at Wilhelm, na maráhil ay sinúlat ang kúwento pára sa mga paslít at nang maílathalà sa elektrónikong mágasin makalípas ang kung iláng síglo, bágo mulîng hulíhin ng tukayò ni Vladimir Propp sakâ magíng alíwan sa métabérso ang padrón at balangkás nitó, isasádulâ sa esotérikong wikà ng Momòland, hábang nag-íimpók ka ng mga kríptopíso at nagkúkublí sa mga huwád na pangálan o hirám na hulagwáy. Magtátaksíl ang iyong gunitâ, túlad ng ártipisyál na karunúngan, subálit panínindigán mo ang lahát, magbáwa man ang iyóng tiwalà sa mga salitâ.
Alimbúkad: Epic poetry metamorphosis challenging the status quo. Photo by Alesia Kozik on Pexels.com
Sa síglo ng máykapángyaríhan, pakíwarì ng mga koméntarísta’y pinábilí ka lámang ng sukà sa tindáhan ni Áling Iskâ pagsápit ng halálan ng mga háyop, sumunód sa útos ng pámilya kung hindî man udyók ng pártido gáya sa luksóng tiník, ngúnit dáhil itó ang ikaápat na unós, sinalúbong ka ng bugsô ng ulán at tinangáy pagkáraán ng bahâ sanhî ng pagtáog ng mga táo. Sumigáw ka at humingî ng saklólo sa iyóng magúlang. Ngúnit rumáragasâ ang mga álon, sumísigáw ng kólektíbong himagsík at pagbabágo sa elektrónikong mundó, sumásalungá sa napípintóng repetisyón ng kasaysáyan, at sinamâmpálad kang íbalibág nang paúlit-úlit kung saán-saán at nabigông makaáhon gáya ng sisingháp-singháp na báboy. Patúloy na tumátaás ang túbig; humáhampás ang hángin. Kung tagapáyo mo si Worcester, maáarìng naníwalà ka rin sa sabí-sabíng ang tágbanwá, kapág nása bíngit ng búhay at kamatáyan, gaáno man kahúsay mangisdâ o mangáso o magpandáy ay haharáp sa bandáng hulí pápaloób sa órihinál na yúngib, maglálandás nang mag-isá sa paikíd na hagdán, mangángapâ mangángambá makikíramdám sa ibáng dimensiyón, gugúlong na niyóg kapág natalísod, dádausdós nang tulóy-tulóy kapág nádupílas, ngúnit babángon mulî gáya ng balîán makáraáng isaáyos ang linsád o baklîng butó, at maglálakád hanggáng makáratíng sa púsod ng karimlán. Hindî ka tágbanwá, at tátanggí sa gayóng tagurî, subálit maríriníg ang lagitík ng mga káhoy hábang naglíliyáb, maáamóy ang úsok na may samyô ng palisán mulâ sa parikít, at sa haráp ng sigâ ay búbulagâ ang hulagwáy ni Talíakud, ang dambúhalàng tagapág-alagà ng apóy na nása pagítan ng dalawáng tuód na walâng pagkáupós. “Nabúhay ka ba nang matuwíd?” tanóng ng hígante na ánimo’y gutóm na gutóm. Bágo ka pa makátugón ay sasabát ang tungáw mulâ sa iyóng kílay, at isásalaysáy ang makúlay mong kábatàan, halímbawà sa walâng kapárarákang alíwan. Higít na mapagtítiwalàan ang saksí ng bangkáy, gaáno man kaliít, áni Talíakud; at pápalárin ang kaluluwá mo’t magíging panátag sapagkát hindî na kailángan pang mágsinungalíng pára makáligtás sa lumálagabláb na paghúhukóm. Tinitígan mo si Talíakud—na higít ngayóng mapagdúda—at babasáhin niyá sa iyó ang listáhan ng mga pinasláng, ang súma-totál ng mga kulimbát, ang láwak ng kusinà ng sabwátan mulâng danáw hanggáng makáw, ang pagsásanlâ sa mga minahán, ang réduksíyonísmo sa sugálan at nárkotrápikísmo, ang kapábayâán at médyokridád na ikinúkublí sa ínstitusyónalisádong kápalalùan. Mapapágod si Talíakud sa habà ng lítanya lában sa iyóng urì, at warìng íbig ka nang pisâin. Yámang ikáw ang anák ng díktadúra, iiháwin ka hábang naróroón ngúnit himalâng hindî malulúsaw, sapagkát nariyán ang tungáw úpang magpátotoó at magíng últimong abogádo mo, gáya sa paniníwalàng wagás ang iyóng pagkatáo pagkasílang, walâng dúngis ng láyaw o hindî kailánman nakinábang sa pagmámalabís ng mga kalahì mo, at karápat-dápat sa iyó ang malálaking baláy, ang malaláwak na bukirín at gúbat, ang bénepísyo ng mga bángko at sandátahán, ang kasiyáhang walâng kapáris hábang malagíhay sa ngangà, ópyo, o álak. Magsínungalíng ay hindî birò, wikà ngâ, at ang tungáw, na tagapágbandilà ng iyóng katótohánan, ay magtátalúmpatì sa haráp ng Talíakud, tiwalàng-tiwalà na higít na matangkád siyá ngayón sa likód ng nilílitsóng ilusyón.
Alimbúkad: Epic poetry tsunami rocking the status quo. Photo by Scott Webb on Pexels.com
Lahát ng hinahánap mo’y títingalâín, gáya ng mga Madánika, na sa pagkakátaóng itó’y malayà mong tawáging Buláwang Talampád ng Butúan. Ápatnapû’t dalawáng binibíni, ánimo’y mga kabanatà siláng magkakátaníkalâ sa Chennakeshava, makapígil-hiningá ang elegánsiyá at umaápaw ang grásya, ngúnit hindî kailánman magtátangkâng uliítin ang saríli. Ipinágkaít ng díksiyonáryo ang mga páng-urì pára sa kaniláng urì, at áakalàin mong lahát silá’y diyósa sa báwat antás ng luwálhatì. Malantík na balakáng, anó’t tíla iniúkit sa lambák! Balantók na kílay, hindî ba iyón ang manipís na bahágsúbay pagkáraáng umulán? Mapípintóg na súso, walâng ipinágkaibá sa mga maníbaláng na pakwán! Mapápatdâ ka sa síning ng mga bató—may kémistri ng mga pabangó—na matápos pagpalàin ng mga éskultor at ilipád umanó ng vímana, ay warìng gumagalaw hábang umáandár ang iyóng pagtanáw. Malagô man o manipís ang buhók, lahát silá’y magtátakdâ ng pamantáyan sa mga párlor at salón, halímbawà sa mga tirintás na umaálon, o sa elegánteng gupít o húbog na magtátampók sa simetríya ng mukhâ at katawán. Anóng áwit ang sumisílang sa kaniláng bibíg? Anóng músika ang nagpapakémbot sa mga hulagwáy? Hindî nilá kailángan ang sérbisyo ng gáya niná Pitoy Moreno at Michael Cinco: Mga damít nilá’y warìng makálupàng bigkís na likhâ ng batikáng pandáy gintô, at kung nagkátaón mang kláro at manipís ay pára itanghál ang lastág na díbina’t karnál na alindóg. Náriníg mo ba ang kalansíng ng kaniláng mga bitík at híkaw? Nápansín mo ba ang súkat ng ilóng at kukó? Huwág itanóng kung gaáno kabigát ang kaniláng mga kuwintás o púlseras, at kung bákit kay liliít ng kaniláng mga alálay. Káhit isá kang prínsipe, luluhód ka sa kaniláng harapán úpang halikán ang kaniláng talampákan, sakâ idádampî sa noó ang kumíkináng na bítsiya. Hábang lumaláon, matutúlad ka sa isáng pílyong matsíng na humihíla ng tápis na sári, at lálagabóg na tamból ang pusò sakâ mapópoót ang tarúgo. Lapástangánin silá’t may alakdáng hahárang sa iyóng sungayáng bálak. Birùin silá, at lilipád ang mga palasó o magsasáulupóng ang lúbid o sásagutín ka ng bayáwak at lóro. Nása kanilá ang kariktáng líhim na kaíinggitán o sásambahín, at mangálay man ang iyóng bátok sa katítingalâ, mapápaíbig ka sa kanilá gáya ng pag-íbig mo sa iyóng músa. Hanápin mo’y lalòng umíiláp, at matagpûan man ay sadyâng kumákawalâ. Huwág siláng itúring na palámutî ng iyóng témplo’t pananálig. Huwág siláng itúring na trópeo úpang iráos ang iyóng líbog at lunggatî. Humíhingá silá, umiíral sa papél na silá lámang ang makagáganáp, at patúloy na umiíbig, lumípas man ang kung iláng mílenyo. Hindî silá yayáo hanggá’t may isáng tumútulâ—gáya ng túnay na trobadór káhit pa tomadór—na ipágdiríwang nilá sa éxtasis ng makukúlay na mísil at kuwítis.
Alimbúkad: Epic fluid poetry beyond Filipinas. Photo by Pixabay on Pexels.com
Biníyayàan siyá ng talíno at lakás noóng úna pa man. Siyá, si Súpra Mario, ay hindî nág-aksayá ng sandalî sa paglíkom ng dúnong hinggíl sa sámot-sarìng bágay. Ásintádo ang kaniyáng pagsípat kung síno ang dápat makáibígan at kung síno ang kaáway na marápat ilibíng. Ginámit niyá ang dilà sa paghútok ng salitâ at diwà; náunawàan siyá ng marámi, hinangàan at ibínantáyog bílang tagapágligtás ng isáng lahì. Bílang tagapágtanggól, nagpakádalúbhasà siyá sa mga panukalàng dápat tupdín at labagín; sa mga patákarán at pámantáyang dápat higtán at págsumundán. Hanggáng isáng áraw, nakíta niyá ang saríli bílang isáng Punòng Batás, at ang lahát ng tumútol ay may katumbás na pagpápahírap at pagbítay.
Yugtô-yugtô ang batás ni Súpra Mario, gáya ng kaniyáng pág-iísip na ánimo’y láberínto. Nakátuklás siyá ng bára-bárang gintô, na dîumanó’y mulâ sa kulimbát at dugô ng mga digmâan, at kinásangkápan yaón para sa isáng grándeng lunggatî: ang magíng pinunòng makapágbubuô ng gahúm ng isáng bukód-tangìng lahì. Umímbénto siyá ng kásaysáyan, na ang punò’t dúlo’y ang wagás na pananaíg ng kaniyáng gunitâ sa maralitàng bansâ, at milyón-milyón ang kaniyáng nápaníwalà. Iniúkit ang kaniyáng pangálan sa páaralán, mónuménto, ospitál, at ístadyum; ipinágunitâ bílang taták ng lálawígan at kálye; ipinálagánap nang ganáp bílang ídeolohíya sa rádyo, diyáryo, at telébisyón na pawàng nag-uúlat ng málikhâing kábulàánan; ginawâng brand sa urì ng pabáhay, séguro, barò, tinápay, at tabáko. Mínsan, hinúbog ng mga taúhan ni Súpra Mario ang bundók pára magíng dambúhalàng bústo niyá at nang tingalâín ng mga abâng nílikhâ. Magíng ang siyéntipíkong pangálan ng háyop o haláman ay hinálaw sa kaniyáng ápelyído. Nagíng bíbliya ng kaniyáng mga tagásunód ang kalípunán ng kaniyáng talúmpatì, na umáni ng mga bayaráng palakpák. Nagpakálat siyá ng mga dékreto ng kabutíhang-ásal at dísiplína, ng kódigo ng págsampálatáya at pagkakáisá, ng kapásiyaháng higít sa kataás-taásang hukúman.
Mayáman si Súpra Mario, subálit hindî na niyá kailángan pang ipágmalakí dáhil ang kaniyáng kaának, kaibígan, at kapanálig ang tagápamanság niyón. Ang kakatwâ’y payák siyáng manamít, tumátanggí kung mínsan sa malaláyaw na kasayáhan, at mapagkákamálan pang ísang táo na túnay na mapág-íngat ng salapî. Huwág turíngan siyáng kurípot. Mapágbigáy siyá sa kaniyáng matátapát na kasanggá, at patútunáyan iyón ng mga négosyong pinágbahá-bahagì niyá sa kanilá. Hindî kailánman nagpáalípin si Súpra Mario sa gayúma ng salapî. Ginámit niyá ang salapî sa báwat paílalím, mabábagsík na pagtútunggalî. Binilí niyá ang dangál at pagkúkunwarî ng sinúmang mapágmataás at mababà; pinakyáw ang líhim ng panítik at kásaysáyan mulâ sa mga nagsúsunóg-kílay; hinámig ang halína ng kalákalán at alíwan na pináiíkot sa róleta ng kamúnduhán; nilágom ang dalúmat ng digmâ at kapatíran alínsúnod sa Trátado ng Abó; at isinilíd sa íisáng kilusán ang sarì-sarìng pananálig na makálupà’t seléstiyál. Mapágbigáy siyá , halímbawà’y naháhawì ang úlap sa pág-imbulóg ng éropláno’t hélikópter na nagpapáulán ng salapî kung may halálan. Nailálagdâ niyá ang pangálan sa mga salapîng papél, na tíla ba ságrado ang kaniyáng kaákuhán at káantás ng pagtáwag sa Maykapál. Higít sa lahát, makápagdídiktá si Súpra Mario kung anóng papél ang dápat gampanán ng sinúmang haháwak ng salapîng tagláy ang kaniyáng pangálan. Iyón, at walâ nang ibá pa, ang higít niyáng kinalúlugdán.
Sumingáw sa kataúhan ni Súpra Mario ang kapángyaríhan. Pára sa kaniyá, walâng silbí ang talíno kung walâng kasudlóng na lakás at ímpluwénsiya, gáya sa pámahalàán o líga ng mga nasyón. Bigô ang kagandáhan kung itó ay napúpuwérsang maísadlák sa pagpupúta. Malúlumpó ang makalángit na pananálig kung isásantabí ang éspada, gárote, at íngkisisyón. Hindî kataká-takáng pahálagahán ni Súpra Mario ang kapángyaríhan, ang kapángyaríhang nagháhalò ang kaísipáng díbino’t karnál, ang kapángyaríhang nakapáglalagós sa bángko’t katedrál, ang kapángyaríhang sopístikádo at únibérsal—na ang tagláy na pangálan ay walâng ibá kundî: Súpra Mario.
Gayúnman, sumápit sa sukdúlan ang hanggáhan ni Súpra Mario. Hindî nakáya ng kaniyáng atáy na ilabás ang lahát ng poót at pagkámalikhâin. Kumúnat ang kaniyáng pusò at kinákailángan niyáng mághagiláp ng bukál ng pag-íral, káhit pa mulâ sa Bundók Bakúlaw . Dinapûan siyá ng pagkahílo sa áraw-áraw na paghábol sa itátakdâng pananaíg ng reló. Ni hindî siyá makátagál tumayô sa gitnâ ng liwaywáy sa kabilâ ng dámi ng doktór; at ang edád niyáng higít sa kaláhatìng síglo ay sumísigáw na “Tamà na, mágpahingá ka na!” Batíd nakáraráming mamámayán na mahinà na ang pangángatawán ni Súpra Mario. Marupók na ang kaniyáng mga túhod; nalalágas ang mga buhók na de-pomáda; at ang úten na dáting ginámit sa pakikipágpataásan ng ihì ay hiráp na hiráp ngayóng makapágpasírit ng ihì káhit punô ng líkido ang kaniyáng pantóg.
Sabíhin na ang lahát ng kahinàang pisikál ni Súpra Mario. Uyamín siyá at ipáhiyâ, halímbawà sa mga nanggagálaíting póster at démostrasyón. Ngúnit sa sandalîng bigkasín ni Súpra Mario ang mántra ng kapángyaríhan, manánaíg siyáng kapuwà katútubò at pándaigdíg, kasíngtigás ng siyám na púlgadang tarugò na umúukilkíl sa kaloób-loóban ng bansâ. Ipamúmudmód niyá, áyon sa paníwalà, sa mga dukhâng kababáyan ang lahát ng kaniyáng yámang natípon noóng nagdaáng panahón; ibúbunyág ang líhim ng mga pagtátaksíl, pag-áaklás, at pagsunód, at ang mga sabwátang mabíbigông ilaráwan ng Hollywood. Iisá ang dáhil: Si Súpra Mario at ang Kapángyaríhan ay iisá, ang lahát ng nakápalígid sa kaniyá mulâng pinakámatálik na kámag-ának hanggáng pinakámalayòng mamámayáng sákop ay tutà, tutà, tutà! Napapáhagikgík si Súpra Mario káhit alám niyáng nása bíngit siyá ng kamatáyan at búhay. Siyá ang Dakilàng Áso, ang Áso ng mga Áso, at handâ niyáng paníndigán ang lahát, iháwin man siyá at ipulútan sa malílikót na kúwentong-bárbero, na gáya nitó.
Alimbúkad: Epic silence poetry revolution from Filipinas. Photo by Pixabay on Pexels.com
Alimbúkad 