Isáng karáyom ang pananámpalatáya—may pórtal na tinátawíd ng sinúlid o elepánte—ang tumátahî sa hablón at bagwís, ang tumátahî sa súgat at pagkáiníp, ang humahátak ng pasénsiyá at tumutúlak sa dî-ináasáhan (kung hindî man kaluwálhatìan), ang nagháhanáp ng ugát, gílid, at hanggáhan, úpang mínsan pa’y sumílang ang damít o láyag o tsinélas o watáwat na ilálantád at magíging taták o fátek bálang áraw. Ngúnit karáyom din ang tatápos kay Nakóda Ragám at magíging katwíran ng alamát, nang makábuô ng isáng kamalayán sa sánlibután, itúring mang alamís ng pagmámalabís o patagông pagyáyabáng. Umúulán ng mga karáyom sa áking pusò, na kung tawágin ay Maynilà, na warì bang nagkátaóng puláng-pulá at kasínglambót ng muntîng únan— pára sa iyó, pára sa mundó.
Alimbúkad: Epic silent poetry against war and occupation. Photo by Teona Swift on Pexels.com
Magbúbukás at magsásará ang agtás na warìng paningín, at doón ay makíkilála ang páikíd na ugnáyang walâng hanggán. Ang únang hakbáng, sabíhin nang may báhid ng pagbábantulót o panínimbáng, ay magsúsumpíng sa mga súsunód na yugtô o hakbáng, na tíla pagháhanáp ng kabuluhán o katwíran sa anyô ng mga tandâ o watáwat kung ang pinapások ay isá ngâng gúbat o kayâ’y libíngan o paláisipán. Kung ikáw ang tulâ, sásaiyó ang konsépto ng pilipít na sampáyan o henétikong kadéna, ang proyékto ng kápitbahayán o báyanihán, magtátakdâ ng matitíbay na káwad o taytáy dahil kinákailángan kung íbig umíral, magninílay sa mga batóng pátong-pátong nang makábuô ng napakáhabàng moóg o pasíkot-síkot na súrang, na ang wakás ay destinasyón ng lunggatî o panagínip sa padrón ng mga kúlay o úlap. Agtás din maráhil ang nása pusò ni Dante o Rumi, ang agtás na malíkmatá sa pánig ni Don Quixote, ang agtás na bungangà ng mga láson, bómba, at sibát—na kapág nálampasán ay warìng pagkátuklás ng baúl-baúl na aláhas na ibinaón ng buhángin at inilíhim ng mga álon sa mahabàng panahón. Sápagkát kailángan ang sérye ng mga hakbáng o hulagwáy, na hiníhingî sa tárget na sekwénsiya ng mga talinghagà nang gumána ang ibá’t ibáng bahagì ng láwas, kung íbig paníndigán na mayroón kang sinasábi káhit walâ, na mayroóng dápat usisàin at tiyakín na warìng pagháhanáp ng muhón sa mápang itínakdâ. Sa payák na pagdulóg, maáarìng itó ang masínop at episyénteng kolaborasyón ng mga sangkáp na laán sa résiping inimbénto ng batikáng barísta at kusinéro; ang aplikasyón ng pagtítimplá ng mga tunóg ng sarì-sarìng instruménto nang makábuô ng kagilá-gilalás na simpónikang orkésta. Ngúnit hindî sapát itó. Ang pagtátagnî ng mga diwàin at kaisipán ay maáarìng mágpanukalà ng salá-salabát na taltálan o kabulàánan, isáng abstráktong pintúra nang mapílit ang útak na humánap ng masásandaláng puwésto o kahulugán, at kung gayón ngâ, ang pagtítig ay humíhingî ng subhetíbong tagápagláwag pára sa estétikang maggígiít ng saríli. Sa ganitóng pangyayári, maglálakád kang sabóg na sabóg gayóng ni hindî lumaklák ng lambanóg o humithít ng damó, at maglálarô sa guníguní ang digmàan ng mga salitâ, na pawàng maglúlundágan nang lampás sa kaní-kaniyáng teritóryo túngo sa samsára, paúlit-úlit pumúpukól at sumásaló ng anumáng bágay na ikinákabít bagamán hindî limitádo sa gáya ng líbog, tákot, poót. Káhit ang kapulûán ay nagháhanáp ng ugnáyan, hindî sa anyô ng mga lupàín bagkús sa maitátakdâ ng karagatán o trápikó sa hímpapawíd. Mag-íngat. Kapág nagtaksíl ang mga matá, ang agtás na iyóng pápasúkin ay simulâ ng pagkáwalâ ng kamúsmusán. Magbábasá ka sa pamámagítan ng ilóng; sásalatín mo ang mga pasaríng o paramdám sa pamámagítan ng robótikong kamáy; lúlunukín ang mga tayútay at sayúsay hanggáng malúsaw ang baít na hindî na máibábalík pa sa dáti; at pakíkinggán ang saríli—sa áyaw mo’t sa gustó— sa paraáng sádomasokístang alimúom at singáw.
Alimbúkad: Epic poetry tsunami breaking barriers. Photo by cottonbro studio on Pexels.com
Hindî ka isinílang pára maniwalà; isinílang ka pára mag-usisà. Itó ang wíwikàin sa iyó ng pinágtambál na líryo-at-liwaywáy paglabás sa Tralalá, matápos magsawà sa kakúkutingtíng sa talyér ng mga gastádong salitâ’t talinghagà. Pakíramdám mo’y tinubûan ka ng mga súngay, bumigát ang katawán túlad ng damúlag, at káyang-káyang mag-aráro ng ektá-ektáryang bukirín. Hindî ka konténto sa iyóng saríli; at lálong hindî mapanátag ang iyóng kuwadérno. Bílang panimulâ, bábalikán mo mínsan pa ang náriníg sa gusgúsing pundúhan, bábaklasín ang pulútan sa mga huntáhan—ang talinghagàng náriníg din ng ibá at pílit ginagáya ni Síri at ng Karunungáng Artipisyál, ang naságap din ng iyóng impó at siyáng ipapása sa iyó bágo pa malíkom ni Damiana Eugenio:
Hampás sa anuwáng,
Sa pálad ang látay.
Sápagkát kailángang pasunurín at paamûin ang anuwáng, matútutúhan mong gumámit ng lakás. Ang únang pilantík kung hindî man hablíg na sinúsundán ng sitsít ay masisípat na mapanggúlat na humahátak ng pansín sa tinamàan; at ang mga kasunód nitó ay maáarìng hindî na makatínag, kayâ kinákailángan ang higít na malakás na hampás—ang hagupít—na sa maláo’t madalî ay makakásanáyan ng háyop. Ang hampás ay maáarì ding tumúkoy sa malakás na bagsák ng pálad sa likurán o tagilíran ng anuwáng, at kung gánitó ngâ, ang látay ay hindî ang karaníwang pagkakáunawà sa látay, na maáarìng pagkágasgás ng balát mulâ sa matítigás, nakátinghás na balahíbo at makapál, magaspáng na balát ng háyop. Sa isáng pánig, maghúhudyát pa ang “hampás” ng ugnáyang maglíligtás sa háyop mulâ sa kagutúman o pinsalà o sakít sápagkát may tagapág-alagà. At sa kabilâng pánig, natítiyák ang katumbás na episyénte’t mabilís na pagbúbungkál ng lupà sa túlong ng alagàng háyop. Ang makapál na balát ng anuwáng, na binagáyan ng mga balahíbong ánimo’y makasásalubsób o makatítiník, ay hindî máiháhambíng sa iyóng balát na manipís at manipís ding pálad. Hagupitín ng lúbid nang paúlit-úlit ang anuwáng, at ang lúbid na iyóng háwak ang gágasgás sa iyóng balát, mag-iíwan ng paltós sa kamáy, at pagkáraán ay magíging mápuláng gúhit sa pálad. Uulítin mo pa ang káwikàán:
Hampás sa anuwáng,
Sa pálad ang látay.
Sa pagkakátaóng itó, ang anuwáng ay hindî na ang karaníwang anuwáng o kinatawán ng lahát ng kaurì nitó. Masaságap mo ang pananáw ng anuwáng, halimbawà, kung bákit nakatítiís itó sa hampás na paraán ng komunikasyón ng tagapág-alagà nitó at siyáng nagbubúnga ng relasyóng tagapág-alagà at ináalagàan; o kayâ’y sa relasyóng tinátanáw din bílang pagsasálin sa anyô ng kapuwâ máykapangyaríhan at alípin. Máisasáloób mo pa ang pananáw ng nagpapásunód sa anuwáng—na hindî man banggitín ay maáarìng ang táo na kápuwâ nagsasáka ng búkid at nagpapahíla ng parágos. Ang ikatlóng pananáw ang pinakámadalî: ang nakamámasíd sa háyop at táo—na makapápansín din sa mga pangyayári, gáya ng ákto ng paghampás sa anuwáng at paglitáw ng látay sa pálad ng nagpapásunód sa anuwáng.
Pinakálantád ang “hampás,” na mag-úugnáy sa “anuwáng” at sa “pálad” na walâng pasubalìng metonímya ng táo, o sabíhin nang tadhanà [kapaláran] ng táo at resúlta ng aksiyón nitó. Ang “látay” ay hindî bastá paglálaráwan sa tandâ ng kirót at pahírap na tinamó ng pinasúsunód; itó rin ay pagkábulábog sa dápat sánang napakádalîng pagkakáunawà kung bákit may “látay” ang “anuwáng” na hindî malálayô sa “pílat” o “marká” sa balát ng “máykapangyaríhan.” Dáhil sa gayóng pagkakátaón, ang “hampás” ay gumáganáp ng isáng anyô ng pagsasálin mulâng lúbid o látigó o pamatpát o kamáy túngong anuwáng hanggáng pábalík sa táo na ináarì yaóng kasangkápan; at sa kalaúnan, ang pagsasáling itó ay nagíging pagbábanyúhay hindî ng anyô, bagkús ng posíbleng tamuhíng diwàin mulâ sa gayóng anyô. Itó ay sápagkát ang kódigo ay nása anyô ng galáw ng kamáy o kasangkápan nitó sa pananákop, na hindî lámang paglálaráwan bagkús isáng adelantádong pagtanáw sa magíging resúlta ng hampás. Másalimúot kung gayón ang operasyón ng paradóha ng anuwáng.
Kung ang pálad ay metonímya ng táo, itó ay posíbleng magíng bukás din bílang metonímya ng kapangyaríhan, ang pagsasánib ng literál at metapórikong anyô (eksistensiyál+ materyál) úpang magsílang ng talinghagà. Sa ganitóng pangyayári, ang “anuwáng,” “hampás,” “pálad,” at “látay” ay hindî puwédeng manatíli sa orihinál at transendénteng hiwátig; malálantád itó káhit sa paramdám at pahatíd na may báhid ng polítika o ideolohíya, lalò kung isasaálang-álang kung paáno tinátanáw ng isáng lumàng pámayanán ang “anuwáng” [katatagán, katuwáng, alípin], “hampás” [kapangyaríhan, útos, parúsa], “pálad” [tadhanà, táo, kataúhan, hulà], at “látay” [marká, resúlta, pagkábusábos, hináharáp]. Kailángan ng mga itóng umigpáw sa mga dáti nitóng tagláy na pákahulugán nang makápagsílang ng sariwàng kabatíran.
Ang nasábing kawikàán ay posíbleng gumanáp sa isáng urì ng hula at babalâ, sápagkát ang humáhampás ang makáraránas sa bandáng hulí ng pasákit. Bagamán sa únang málas ay hinampás ang anuwáng, ang negatíbong resúlta nitó ay hindî pára sa anuwáng. Posíbleng hindî rin itó tuwírang darámdamín ng nasábing háyop dahil maáarìng namanhíd na yaón o makapál lámang ang balát; o sadyâng napáamò at napálapít sa kaniyáng tagapág-alagà. Ang hampás ay tumátamà sa may háwak ng kapangyaríhan sa malígoy na paraán, na kung hindî man sa pisikál na antás ay maáarìng sa antás na sikolóhiko at espiritwál. Sa kabilâ ng lahát, may mga puwáng pa rin sa nasábing taludtúran. Úna, hindî malínaw kung ang humampás ay ang tagapág-alagà, at kung sakalì’t ibáng táo ang humampás, maáarìng hindî siyá sanáy sa gawâing pambúkid. Ikálawá, kung ang humampás ay ang tagapág-alagà, masisípat na káhit dáti nang nagtátrabáho sa búkid ang humampás ay apektádo pa rin siyá sakalì’t masugátan o mapinsalà ang kaniyáng alagà. Sa gayóng pangyayári, ang “pálad” ay hindî máikákahón sa literál na “pálad” na bahagì ng kamáy bagkús ang maipápalagáy na “kapaláran” o “tadhanà” na búnga ng pasiyá, kung hindî man silakbó ng damdámin. Ang kapaláran ng kápuwâ humampás at hinampás samakatwíd ang apektádo pagláon, sa ugnáyang gantíhang pagtugón na hálos maglarô sa sádomasokístang paraán.
Ang ganitóng eksótikong talinghagà ay hindî káyang maisáhinágap ni Siri, sampû ng Karunúngang Artipisyál, ni makakáyang higtán. Ang magágawâ lámang ni Siri ay tumbasán itó at gagarín sa ibáng anyô, makaraáng lunukín ang lahát ng nilálamán ng málig ng iyóng báyan.
Masisípat sa isáng bandá na laós na ang sinaúnang tulâ dáhil sa pagpapákilála ng modérnong teknolóhiya at makinárya. Hálos maburá na sa gunitâ ng madlâ ang “anuwáng,” na náiligtás lámang sa bisà ng mga díksiyonáryo at tesáwro, at higít na makíkilála ang “kalabáw” o “karabáw” o “carabao.” Ngúnit gaáno man kasigásig ang panánaliksík, ang ugát ay posíbleng kasingkúlay ng paglálaráwan: ka+labáw, na kasámang tagápamahalà; ka+rabáw, kasámang nakatátaás. Ang “carabao” na tanawín mang hispanisádong Binisayâ at pumások sakâ inangkín sa kórpus ng Inglés ay áagáwin ang kápuwâ “kalabáw” at “karabáw” sa pinág-ugatán nitó, hanggáng ganáp na mapawì sa bokábuláryo ng madlâ ang “anuwáng.” Maglahò man sa balát ng lupà ang anuwáng, at ipagbáwal ang panánakít sa natúrang háyop, hindî pa rin ganáp na maisásantabí ang nasábing káwikàán dáhil itó ay nilikhâ sa isáng takdâng panahón sa loób ng tiyák na pámayanáng matálik sa gayóng mga salitâ at pagpápahiwátig. Patáy na ang anuwáng bágo pa man itó isúlat at bigkasín bílang tulâ.
Ang pagbábalík sa natúrang káwikàán ay tíla paghúhukáy ng mga arkeólogo ng mga artefákto’t butó, at pagkáraán nitó’y ang rékonstruksiyón ng paradóha sa ísip at guníguní nang mabatíd ang nakalípas. Kaugnáy ng rékonstruksiyón ang patúloy na tránspormasyón at pagbalì sa nasábing tulâ, kayâ huwág magtaká kung maglarô sa noó ang sumúsunód na ehersísyo:
Mga Varyasyón sa Téma ng “Hampás sa anuwáng. . .”
1
Hampás sa anuwáng
Sa pálad ang látay.
Hampás sa kabáyo
Anuwáng ang nakbó!
Hampás sa kalabáw,
Hampás sa anuwáng.
Látay sa kabáyo,
Látay sa pálad mo.
2
Lumátay sa anuwáng
Ang hampás-kapaláran.
3
Látay ng hampás
Sa áking pálad:
Mukhâng anuwáng.
4
Súngay ng anuwáng
Ang pálad mo’t látay.
5
Hampás sa anuwáng ang daigdíg
Sa pálad ang látay ng pag-íbig.
6
Hampás sa anuwáng ang daigdíg; lumapág
Sa pálad ang látay ng pag-íbig at lakás.
7
Hampás sa anuwáng ang daigdíg; lumapág, tumíning
Sa pálad ang látay ng pag-íbig at lakás—kay ningníng!
8
Hampás sa anuwáng ang daigdíg—
lumapág, tumíning sa noó.
Sa pálad ang látay ng pag-íbig
at lakás—kay ningníng na bató!
9
Hampás sa anuwáng ang daigdig;
lumapag, tumining sa noo ang poot.
Sa pálad ang látay ng pag-ibig
at lakas—kay ningning na bato sa loob.
10
Hampás sa pálad
Háyop na hampás.
11
Hampás sa anuwáng
Hampás din sa báyan.
Látay sa kabáyo,
Látay ng pangúlo.
12
Hampasín ang anuwáng
At pálad ay himásin.
13
Hinampás ng hángin ang anuwáng ngúnit walâ ni látay. Umambâ ang mga súngay, sumingasíng ng alikabók ang pastól. Sa mga matá ng suwaíl, pumaskíl ang dugûáng pálad at malagkít na látigó ng asendéro. . . .
Alimbúkad: Epic raging poetry in search of humanity. Photo by Bapi Kundu on Pexels.com
Umuwî sa kaniyáng báyan si Ápolakí pagsápit ng ikálabíngwalóng áraw ng ikálabíng-isáng buwán ng penúltimang taón at dekáda ng síglo de óro, tagláy ang súgat na dúlot ng palasóng may dità mulâ sa mga kaáway, makalípas ang tatlóng daáng taón ng pananáhan sa larángan at tumangkád ang bundók sa mga pugót na bangkáy. Ang súgat, na umáanták at nagnánaknák sa buông áraw, ay kisápmatáng nagíging pílat sa ritwál ng gabí; ngúnit pagsápit ng umága ay mulîng bumúbukád úpang pigílin ang poón ng digmâan sa kaniyáng bálak na manalantâ sa ibá’t ibáng lupálop. Hinipò ni Ápolakí ang kaniyáng pílat sa leég, na tíla kumíkináng na medálya ng kaniyáng pakikipágsapalarán; at ni mínsan ay hindî siyá nangambá na mamatáy nang hindî man lámang pumápalág o lumalában. Pumikít siyá, at nagdíwang sa bahá-bahágharìng watáwat ang mga táo sa mga lansángan. Nalánghap niyá sa nagdáraáng símoy ang pistá ng pitóng líbong síning, na ang báwat músa’y may angkíng galíng at halína na nakápagpapákalmá ng kaniyáng kalúluwá, samantálang umaákit sa sínumang naninímdim pára isádulâ ang pag-ása. Pagkáraán, dinunggól siyá ng antók at humimbíng sakâ kináin ng mga álon nang managínip ng nagbúbulkáng káluwalhatìan ng isáng ímperyo. Hindî na mulî siyá tinamàan ng liwánag mulâ noón; at hindî matátagpûán nang kung iláng líbong taón malíban sa isáng talâbabâ sa antígong áklat na sinúlat ng anónimong awtór. Sa ilálim ng karagatán, pára siyáng paslít na nag-iípon ng lakás nang makapágpundár ng dambuhalàng lalawígan: may estásyon ng telékomunikasyón ng hukbóng sandatahán; ekópark ng mga endémikong háyop at lamandágat; mináhan ng bumúbukál na gas at minerál; pantalán ng mga bigáting yáte o súbmaríno; esklusíbong resórt ng mga polítiko at bilyonáryo; at palipárang mag-áalagà ng mga súperjet at helikópter. Ngayón, tinátantiyá ng isáng siyentípikong pithó alinsúnod sa wagás na algorítmo ang mga áraw kung kailán siyá dápat pukáwin at mag-alburóto, habàng nagbábakbákan sa láot at himpápawíd ang mga tsísmis, míto at hakà-hakà, at abaláng-abalá namán ang mga kabatàan sa larông dihitál bílang pagháhandâ sa Olímpiyáda ng mga Síning.
Paglabás mo sa daigdíg ng Tralalá, ikáw bílang tulâ ay hindî bastá tulâ, o tulâng de-número at may etikéta, gáya ng diyónang nakábilanggô sa papél o elektrónikong magásin, bagkús warìng tínig ni Nusrat Fateh Alih Khan na humihímig sa mga talinghagà ni Rumi o Muhammad Iqbal sa sáliw ng pinághalòng rondálya, qawwali, at metáliká, sumásakáy sa dayaráy, naglálarô sa pag-íral, nagtátanóng ng pag-íbig sa kápuwâ, pumupúri sa Maykapál, dumádakilà sa sánlibután, bumúbuô ng lipúnan, bumúbuô ng káakuhán sa binágong estádo ng kamalayán, sa kabilâ ng pándurustâ at kaalipnán, sa kabilâ ng karukhâán at bundók ng kalansáy, sa kabilâ ng pátuluyáng digmâan at dogmátikong pananálig, tumátalón-talón sa ibá’t ibáng dimensiyón o kasaysáyan, umúusisà sa mga salaysáy, sápagkát kailángang mabúhay, kailángang mamatáy upang sumílang, umaása sa mga búnga ng katarúngan, nananálig sa talíno ng kagubátan at karunúngan ng karagatán, nakaáarók sa síklo ng mga planéta at bituín, handâng ipágpatúloy ang kamalayán sa yutà-yutàng laláng, wikà, o sagísag, sálinlahì káda sálinlahì, marúnong gumálang sa sinápupúnang naglúluwál ng mga pakikibáka at walâng kúpas na bayanihán, hindî magbábantulót bumuô ng bágong díksiyonáryo ng pakikipágsapalarán, mabigô man ay hindî sumúsukò, babángong wagás, itátalâ ang mga guníguní at krókis sa sahíg pára sa pórmulá ng tagumpáy, gugúhit ng mga anínong umíindák, umiíkot, pumípiglás, humíhiyáw gayóng nároón ka o nása loób silá, sápagkát ikáw ang tulâ, may lóhiká sa gitnâ ng kabaliwán, hindî kailángang ipágtanggól ang saríli sa lahát ng kahinàang hindî mo namán kasalánan, bagkús karupukán ng iyong Maylikhâ, na kung totoó’y hindî siyá ínmortál, at magíging ínmortál lámang kung ikáw ay umaápaw sa galíng, walâng hanggá, walâng katúlad, isáng pagdiríwang ng pámbihiràng tunóg at poétika, paglabás na paglabás sa daigdíg ng Tralalá.
Alimbúkad: Epic rhythmic poetry imagination across the world. Photo by Aa Dil on Pexels.com
Ang Pagkagúnaw, bílang Ikátatlúmpû’t dalawáng Aralín
Roberto T. Añonuevo
Maáarìng naísalaysáy na itó ni Solon noóng malasíng siyá sa píling ng kaniyáng músa—makalípas makapáglakbáy sa malalayòng kípot o lupálop; at naisálin sa kaniyáng matálik na kaibígang Dropides, na magsasálin din sa mga anák nitó hanggáng matatapát na kaának, ngúnit pagsápit sa pinakámakulít na kaapú-apúhang si Critias ay durugtungán ang kuwénto hinggíl sa máalamát na poók na ngayón ay inílilíhim na lámang ng mga tangríb, lúmot, taliptíp, at álon. “Maráming kapáhamakán,” wíwikâin ni Critias kay Socrates, “ngúnit pinakámalubhâ ang hatíd ng apóy at túbig!” Dugûán at lupaypáy ang mga salitâ nang pumások sa pándiníg ni Socrates na nag-iíngat noón ng mga gantíng-tanóng nang matiyák ang katotohánan sa Atlántis; at kung hindî man náilahók ni Timaeus sa kaniyáng talâán ang láwak ng salantâ, bukód pa ang mga paglúpig na sinundán ng pagbíhag sa mga káwal úpang gawíng alípin sa pagtátayô ng díke at moóg ay maráhil dáhil na rin sa líhim na kíling ni Platon sa pinápanígang dáloy at diín ng pagkathâ. Ngúnit hindî itó kámukhâ kung anumán ang nakikíta sa Ehipto, áyon pa kay Solon, at hindî pag-áaksayahán ng panahón ng mga kopyadór nina Homer at Hesiod sakalì’t nagtúturò sa mga paslit doón sa Gibraltar. Nagkusà nang lumísan at lumípat sa ibáng pulô ang mga táo; at ang ibáng tumanggíng umalís ay tinanggáp ang kapaláran na magsísimulâ sa lábis na pagkaúhaw gayóng lubóg sa bahâ ang mga kálye sa kabilâ ng mahabàng tág-aráw, hanggáng sa pag-áalagà ng sínat, buláte, at galís na warìng nakakásanáyan ng patpáting katawán. Nagsawà sa matúbig na tanáwin ang mga táo na tíla ba walâ nang pakíalám kung hindî man maligò o magsepílyo. Habàng lumaláon, ang pagkáti ng túbig ay nagíging katumbás ng pribílehiyó at suwérte; ang mga áraw ay dumadáko sa pagsasánay sa pagpapátubò ng hásang at kaliskís. Ang kinálakihán mong pulô ay untî-untîng nalulúnod na hindî máitátatwâ ng métro; sísingháp-singháp ang nakátayákad na aklátan na warìng hindî maáabót ng áhas o ánay; at ang mérkado ng mga pródukto at pananálig ay náidídiktá ng mga salbabída’t bangkâ. Isáng súperbagyó ay sapát na úpang pawìin sa mápa ang mga baláy at bukirín. Mahál mo ang lupàíng iyón, ngunit ang lupàín mo’y tinakpán ng mga dalúyong. Walâ kang báon o muntîng balútan paglíkas; tangìng madádalá mo’y gunità na kung mápadáko man sa Mariláw ay itútulâ ng kahímig ng brúskong tínig ng Pearl Jam. “Sa lupàín ng mga harì,” ibúbulóng sa iyó ng isáng tokáyo ni Critias, “ang pag-áaklás ng mga obréro at anákpáwis ay túngo sa pagpápandáy ng bágong kaayusán at kamalayán!” Madáragdagán pa ang salaysáy na párang pag-uúlit ng kuwénto ni Solon kay Dropides, na tinútuligsâ ang sálinlahì ng mga harì na walâng ginawâ úpang lutasín ang sistémikóng pagbahâ at mga digmâng walâng kapára. Ngúnit bágo pa makapágkuwénto si Dropides sa kaniyáng anák ay púputúlan ng dilà at mga kamáy—alínsúnod sa útos ng kataás-taásan—úpang tuldukán ang alamát ng pagkagúnaw.
Alimbúkad: Epic poetry upheaval across the world. Photo by hitesh choudhary on Pexels.com
Isáng ehersísyo ang paglímot, at kung náriníg mo si Astor Piazzolla sa mga bagtíng ng Nadja Kossinskaja, ang paglálahò ay hindî ang nakátadhanàng resúlta—na ang paglísan sa Pásig ay paglapág sa palipáran ng Paris na katumbás ng wakás—bagkús ang másalimuót na paraán ng pagburá sa saríli, batíd man ng públikó o língid sa kaaláman nitó: Itó ang kamalayán ng buông paglálakbáy na ang saríli ay maláy na maláy hindî lámang sa palígid bagkús sa kaloob-looban. Ang katotohánan ng Paris at ang katotohánan ng Pásig ang maráhil magbábanggâan sa iyóng ísip; ngúnit hindî dápat ikábahalà ang manipís na hanggáhan ng mga teritóryo, sápagkát ang lumílitáw sa dakòng hulí ay hindî lámang ang isáng bágay o piráso ng karanasán. Lumílitáw din kasabáy niyón ang kabuôang pagdanás túngo sa ináasáhan o kayâ’y dî-ináasáhang pangyayári, at ang mga sálik na umáapékto sa pag-íral, halimbawà, ang pagkabálam ng biyáhe dúlot ng bagyó o perwísyong sanhî ng pagsábog ng eropláno. Sa ganitóng pangyayári, ang magíging búnga ng paglímot ay hindí dápat itúring na matimbáng; higít na matimbáng ang katotohánan habàng lumilímot sa ngayón o nakaraán—na sagád-sa-butó, makásarilí, mapanlinláng—úpang ang búkas ay makapágtanghál ng monopolyádong katotohánang mulâ sa tumátanáw. Hindî mo ipápanukalàng itó ang “aghám ng karanasán ng kamalayán [geist],” ni Hegel, sabíhin mang may pagkakáhawíg; ngúnit hindî ba ang ehersísyo ng paglímot ang magtutúlak sa kamalayán úpang matúto sa saríli (ikáw man ay itúring na ínmigránte o refuhiyádo), ang unawàin sa kaloóban nitó ang buông sistéma ng kamalayán, ang buông sakláw ng katotohánan, at máitutúring na hugis ng kamalayán? Ang kamalayáng nagháhatíd sa Paris, kung itó man ang pinakáúbod ng pag-íral, ang pápawì sa anumáng pagkátiwalág sa banyagàng poók sa maláo’t madalî; at ang pagíging Parisíno na isáng anyô ay hindî na bastá pánlabás lámang na maráhil naságap din ng Indios Bravos bagkús ang bágong kataúhang ang kamalayán ay malayò na sa kataúhan ng isáng Filipínong lumakí sa Pásig. Itó ang sukdól ng pág-unawà sa saríli, ang kamalayáng kung tawágin ay pakikípagsápalarán. Kung ikáw ang tulâ, isá ka ring kamalayáng maráhil ay kapaná-panabík hulàan ang mga hakbáng; at isáng ehersísyo ng paglímot káhit ang pakíkiníg sa iyóng musíka, na kay hírap hulíhin ang yugtô ng katotohánan ng mga nóta, sápagkát nang sandalîng kathâín iyón ni Piazzolla ay maáarìng ang sandalîng tinútugtóg namán ni Kossinskaja ang pagkáparoól ng Ukraína.
Alimbúkad: Epic rhythm poetry without borders. Photo by Pixabay on Pexels.com
“Nagmúmulâ at nagwáwakas ang lahát,” wíwikàin sa iyó ng matandâng mágdaragát na kung tawágin ay Ishmael, “sa haráp ng dúlang.” Ang mga salitâng itó, na náriníg mo rin sa Ingkóng mo ang maráhil ay hindî sinásadyâng natangáy noón ng benáwa o balangáy, at págkaraán ng iláng buwán sa láot at pagdaóng sa malálansá, maaálat na pantalán ay pagbúbuláyan ng pinakámalakíng korporasyón ng butandíng na úuyám sa mga yáte at súbmaríno. Ang hapág na itó ang maglálapít sa ísip túngo sa sahíg, ang magtátakdâ ng mga panúto sa pagtanggáp, pagkilála, paggálang; at ang paraán ng pag-upô sa tabí nitó’y magbúbunyág sa kataúhan mo’t kaharáp. Kumakáin ka nang warìng naríriníg ng dibdíb kung anó ang páhiwátig ng tagâ-sa-panahóng yakál kung may panaúhin; at lumalagók ng álak o túbig habàng ang bigát kapál salát na mabíbigông itatwâ ng rabáw ang magsásalaysáy ng ugát ng ugnáyan ng mag-ának o magpápaliwánag ng tatág sa kinatawán ng kapisánan ng mangíngisdâ, na sa sandalîng itó ay mag-úusisà sa iyó. Hindî ba sa dúlang nagáganáp ang kasundûan sa kápuwâ dugô at dinugûán, at doón nilálagdâán ang kapasiyahán at ang mápa sa pamalakáya? Ang dúlang ay hindî símpleng tumbásan ng diwàin at bágay, gáya ng nása ísip ni Ahab, na ang nakikíta sa materyál na daigdíg ay ang nakikíta rin sa guníguní. Nabúbuô ang dúlang mulâ sa pinábuwál na punòngkáhoy na sumaksí sa dalawándaáng taóng tag-aráw, at kung gayón, mahíhinuhàng tagláy ang sustánsiyá at épikó ng sinaúnang gúbat na ngayón ay isá na lámang lumaláwak-gumagápang na dúnas sa alaála. Ang dísenyo nitó, bagamán payák at inukítan ng patalím, ay sinadyâ úpang págkasiyahín sa maliít na baláy, makiníg sa mga míto at balità, damhín ang pinagsásalúhang pangárap at sáloobín, at isádulâ ang walâng kamatáyang hapúnan káhit sa yugtô ng pagtátaksíl. Ang dúlang sa labás ng ísip at malayò sa orihinál na silbí nitó ay maáarìng magkároón ng ibá pang katwíran pagganáp sa bukód at líhim na layúnin: mágpasúlak ng pagnanasàng dúlot ng pag-íbig, na maúuwî sa espásyo ng pagtatálik, pangahás at walâng pakíalám sa moralidád, na kaíinggitán káhit ng pinakámagárbong pigíng. Pagkáraán, matátaúhan ka na ang dúlang na itó ay may kapangyaríhan, higít sa anumáng kalibúgang máitátanghál at máipapátaw ng mga awtoridád, at hindî bastá répresentasyón o simulasyón ng gahúm ng mayháwak sa pamámaraán ng produksiyón, sápagkát itó ay isáng paníniwalà at pinaníniwalàan at pumípintíg. Nása háspe ng káhoy ang mga panahón—ang paglagô at pagtáyog hanggáng pagkapútol o pagkábuwál sanhî man ng palakól o buhawì o ng rítmikóng tukâ ng mga taál na anluwáge. Si Ishmael na nakilála mo ang Ishmael ng kolektíbong karagatán, nagháhanáp ng líbong abentúra at tandáyag, ngúnit walâng matátagpûáng íisáng sagót sa mga salaysáy, bagkús yutàng gusót káhit pa likúmin ang lahát ng pákahulugán ng dambuhalàng sinisíkap lagúmin sa isáng dibúho o pangungúsap. Sa haráp ng dúlang, ang wakás ay simulâ rin ng panibágong paglálayág.
Alimbúkad: Epic transformative poetry across the world. Photo by cottonbro on Pexels.com
Ang Probínsiyáno, bílang Ikádalawámpû’t walóng Aralín
Roberto T. Añonuevo
Kung máisasálin sa mga líham ang daigdíg, anó ang itsúra ng iyóng pag-íbig? Itó ang itátanóng sa iyó ni Tékla, na nakápag-ípon ng mga súlat mulâ sa sumísintá sa kaniyá. Ang líham, personál man o opisyál, ay magbúbunyág ng kaaláman, maráhil sa iyó at sa sumúlat sa iyó. Sa pánig ni Tékla, ang máalamát na músa na nílikhâ ni Julian Cruz Balmaseda bílang panapát kay Celia ni Balagtás, ang mga líham mulâ sa kaniyáng kasintáhang si Huwán M. Búhay ay hindî karaníwan—sápagkát itó ay isá nang téstaménto ng pag-íbig at artefákto sa nakalípas na panahón kung ípagpápalagáy na ang mga pangyayáring binanggít sa salaysáy ay naganáp noóng hindî pa úso ang súlatrónikó, téxting, at videokól—at pagsasádulâ ng kapaná-panabík na talâmbúhay sa hímig ng pakikípagsápalarán sa banyagàng poók at walâng katupárang hináharáp. Ang koleksiyón ng mga líham ni Huwán kay Tékla ay isá nang kríptográpikóng épikó kung tútuusín, na lumálampás sa sakláw ng áwit ni Balagtás bukód sa nagpapákilála sa paradígma ng satírikóng pagtulâ ni Balmaseda.
Sabíhin nang kathâng-ísip ang mga líham, at sa gayón, hindî máibibílang sa kanónigóng kasaysáyan ang mga salaysáy. Ang ganitóng pag-ámin ay may katotohánan, ngúnit sa óras na máilimbág ang mga líham, at máibunyág ang mga pámbihiràng detálye ng mga pangyayáring mahírap ulítin sa sérye ng pagsísinungalíng dáhil sa kahangà-hangàng wikà at pagpápahiwátig na lumitáw sa isáng tiyák na panahón, ang mga líham na itó ay nagíging ínterkonektádo sa isá’t isá, nagpapáalingawngáw ng pagtanáw, nagpapámukhâ ng realidád mulâ sa mababàng sektór ng lipúnan, at lumílikhâ ng kasaysáyan sa saríli káhit pa uyamíng kabulàánan. Si Tékla, na sinúsulátan linggó-linggó ni Huwán sa anyông pátulâ, ay magbábasá ng mga líham mulâ Maynilà ngúnit hindî tútugón ni mínsan. Pára siyáng kartéro na nalúnod sa bundók ng mga líham, kung iháhakàng tíla walâ siyáng pagpapáhalagá sa karanasáng ibinábahagì sa kaniyá ni Huwán. Sa kabilâ nitó’y ipagpápatúloy ni Huwán bílang bagamundóng éksploradór at mapágpatawáng anotadór ang pagbuô ng kaniyáng realidád, at itó ang mahalagá.
Si Huwán, nang íwan ang kaniyáng náyon, ay hindî isáng bayáni na mag-úuwî ng trópeo pagbalík sa lupàng sinilángan gáya ng dápat asáhan.
Si Huwán ang kábaligtarán ng gáya niná Aligúyon, Bantúgan, Labáw Donggón, Lumalindáw, Tuwâang—itó ang iháhayág ng mga matá ni Tékla, bukód sa súsusúgan ng masusìng pag-úurì ng gáya niná E. Arsenio Manuel at Damiana L. Eugenio. Ngúnit ang kaniyáng pag-íral ay tíla paglálarô sa nakágawîáng pagtanáw sa épikóng bayáni, sápagkát naturál na naturál kung sipátin niyá ang mundó na lagìng mapágbirô káhit pa malímit masakláp ang birò, at kung gayón, ay mahírap ípaliwánag at sakyán sa panahón ng kolónisasyón. Ang espásyo ng tunggalîán ay lungsód; at si Huwán bílang probínsiyáno ay iíwan ang kaniyáng kinagisnán, makikípagsápalarán sa banyagàng teritóryo, at húhubarín ang kinámulátang kataúhan úpang hanápin at harapín ang tadhanà kapalít ng pagtupád sa pangakò sa músang minámahál. Dádalhín ni Huwán ang probínsiyánong kataúhan, at pagsápit sa Maynilà ay mabábatíd na ang mga halagaháng tagláy niyá ay kailángang idaráng sa mga pagsúbok bágo siyá mágtagumpáy. Ang pagkakáunawà ni Huwán sa daigdíg (mulâ sa púnto de bísta ng lálawígan) ay taliwás sa poók na kaniyáng pínuntahán, at magkakároón ng biglâáng tránspormasyón ang kaniyáng kamalayán pagsápit sa kákatwâng poók na may napakaráming táo at nagsisipágkumahóg—at sa ganitóng pangyayári’y húhubúgin siyá ng palígid alinsúnod sa kagyát na pangángailángan at hiníhingî ng pagkakátaón.
Maningníng ngúnit mápangánib ang lungsód. Makíkilála ni Huwán ang saríli kapág nakáhalubílo na niyá ang sarì-sarìng táo: kutséro, batàng tagálakô ng diyáryo, peryánte, peryodísta, pulís, hukóm, púta, teleponísta, artísta, kandidáta sa pistá, polítikó, sékreta, manlolóko, makatà, atbp. Ang mga táo na itó ang magpapákilála sa Maynilà; at lahát ng puntahán ni Huwán ay poók na magbúbunyág sa pílas ng lungsód at karagdágang karanasán, at kung may tinatáwag na kabaguhán, itó ay malímit panlabás lámang at mápanlinláng. Isásalaysáy lahát itó ni Huwán kay Tékla, at si Tékla ay magíging matá ng madlâ na sumúsubaybáy sa pakikípagsápalarán ni Huwán tuwíng lálabás ang pítak na “Nakú, ang Maynilà!” Si Huwán ang salamín ng públikó, na magháhanáp ng alíw at magbíbiláng ng póste nang magkároón ng permanénteng trabáho; ang makátutuklás na ang kahirápan ay nakarírimárim na puwérsang nagtutúlak sa prostitusyón at ang kabulukán sa sistéma ng pamámahalà sa gobyérno ay hindî ordináryo bagkús modérnisádo; ang magsisíkap na mag-áral ng mga wikà, mapápabílang sa kapisánan ng mga makatà, at gágamítin ang útak úpang makálusót sa mga gusót, atbp. Sa dákong hulí, tátangkâín ni Huwán na máibalík sa kataúhan ang pagtanáw na bayáni sa sandalîng magnílay siyá’t mágpasiyáng tumúngo sa ibáng lálawígan, na hindî pa rin ganáp na pagbábalík (at pag-uwî) sa píling ng kasintáhan. Umaása pa rin si Huwán na makákapíling habàng-búhay si Tékla, ngúnit kung magkátotoó man itó ay maráhil magáganáp na lámang sa guníguní ng yutà-yutàng mámbabása na hindî mo kilalá.
Alimbúkad: Epic poetry subversion beyond Filipinas. Photo by Suzy Hazelwood on Pexels.com
Malíligáw ka sa pasugálan sa áraw na ísumpâ na ang tadhanà mo’y nása diskárte ng mga kamáy. Ang pasugálan—na naúulápan ng sigarílyo ngúnit walâng gabí bagkús kasíngliwánag ng walâng katapusáng umága—ang maglilíhim ng mga táo na baság ang mukhâ na kapuwâ may salapî at kápangahasán, at ang tangìng pagkakákilanlán ay pagkádalubhasà kung hindî man pagkásugapà sa baráha at pitsâ. Nakabábalíw ang palígid na napalílibútan ng salamín, na magdárayà, at kapág nágsimulâng tumítig sa isáng pánig, ang búbulagâ’y guníguníng idéntidád, at hindî ka na ang táo na nágmulâ sa labás. Maíibá ang iyóng págkatáo sa isáng igláp. Máipápakò ka sa kuwádro gáya ng pangginggéra, sapagkát iyón ang hiníhingî ng sandalî, na warì bang hinirám ni Jacques Lacan sa paradígma ni Lope K. Santos. “Ang sinísikíl sa kaloóban ay hindî ibinábaón sa límot, tinátakpán ng kosmétikó, o tinátabúnan ng mga bató,” wíwikàin ng kulasisì ni Lacan, “bagkús dinídiskaríl sakâ ináagáwan ng puwésto.” Ang pangginggéra ay umaáhon sa kamalayán sapagkát kailángang sikilín ang imahén ng babáe; at magágawâ itó hindî sa pagburá ng nasábing idéntidád bagkús sa pagpápaáhon ng imahén ng sugaról na iháhalíli sa babáeng ang pagnánasà ay mabíbigông mápunûán ang basyóng kaloóban. Sa simbólikóng antás, ang pangginggéra ay banyagàng wikà na maúunawàan sa isáng bukód na mundó. At dáhil itó ay wikà, ang pangginggéra ay mapípilítang umimbénto ng saríling gramátiká at síntaks pára baligtarín ang ídeál na babáe at pagdáka’y magsúsog ng subersiyón káhit sa tradisyonál na alíwan ng mga laláki. Ang pagnánasà—na maáarìng nása kamalayán at kublíng-kamalayán ng babáe—ang magkákahúgis sa épikó ni L.K. Santos. Bíbiyakín ng pagnánasà ang pagtanáw ng babáe sa mundó sa sandalîng magsuót siyá ng máskará ng sugaról. Búburahín ng pagnánasà ang hanggáhan ng katinûán, sa láyong matamó ang ganáp na kalugúran ng págkatáo. Ngúnit dáhil nagsísimulâ sa baluktót at balighô ang angkíng pagnánasà, ang babáeng itó ay mabíbiyák pa sa ibá’t ibáng paraán, sa literál at matalinghagàng paraán, mulâng panlúlumò dáhil sa pagkámatáy ng pangánay at pagkahímok sa udyók ng hípag na sumúbok sa patayâ-tayâ pára aliwín ang saríli hanggáng pagkagúmon sa rípa, póso-póso, panggíngge, at mónte. Habàng lumaláon, bábagúhin ng sugál ang pagkatáo ng pangginggéra; at ang idéntidád na itó na nagíging túnay káhit pa kathâng-ísip ay dádalhín ng pangunáhing taúhan hanggáng sa loób ng kaniyáng tahánan, na makaáapékto sa ugnáyan niyá sa asáwa’t mga anák. Kung ang sugál ay nakáaágaw ng pansín úpang matamó ang pánsamantaláng kasiyáhan, ang kasiyáhang itó ay higít na magpápabukál ng karagdágang pagnánasà, na ang manipéstasyón ay kawalán ng hiyâ at pagkápariwarà, súkat na ang pagkásugapà ay mauwî sa panlílinláng at pag-abúso ng alagád ng batás at pagtátaksíl sa bána, at ang repetisyón ng gayóng hulagwáy ay nása anyô ng próstitusyón at kapabayâán sa katawán, ang kapabayâán na áabót sa mga anák na ang sukdúlan ay pagtátakwíl ng biyenán at hípag nang masawî ang isáng anák sa áksidénte at mápabayâán nang lubós ang mga anák na nagkásakít. Madalîng hanápan ng katwíran ang pangginggéra sa kataúhan nitóng kabaligtarán ng ídeál, mahinhín, marikít, malambíng, kapúri-púri, at mapágkalíngang kabiyák at iná. Kunsintidór ang kaniyáng bána, na gumón din sa sábong at pambábabáe. Bulók ang pulís na kabít niyá, at bulók ang sistéma ng ináasáhang seguridád at kaligtásan. Walâng trabáho ang isá pang laláking nagíng kalagúyo. Higít sa lahát, ang sugál ay nagíng isáng paraán ng pamumúhay—sa basbás ng lipúnan at tiwalîng pamunùán—at hinahánap ng katawán pagkagísing at magíng sa panagimpán. Ang pangginggéra ay hindî nag-íisá; at ang mga kasáma niyáng sugaról at kasapákat na sindikáto ang magpápaláwak ng matalinghagà o túnay na espásyo ng pagkagúnaw ng lipúnan. Ang babáeng humaráp sa salamín—ang babáeng tumángis sa pagpánaw ng anák, ang babáeng iníwan ng kaníyang bána, biyenán, at hípag, ang babáeng nilukúban ng dalamhatì at pagsukò—ang babáeng sumikíl sa kaloóbang may kung anóng pumípiglás na halímaw. Maáarìng isá ka rin sa mga halímaw, na nagnánasà hindî lámang sa kaniyáng katawán bagkús patí sa espásyo nitó at kaluluwá. Namnamín ang báwat sandalî sa pasugálan: hindî úso ríto ang tinatáwag mong pátas at kasarìán.
Alimbúkad: Epic poetry breaking barriers worldwide. Photo by Alina Vilchenko on Pexels.com
Alimbúkad 