Lumílikhâ ng alamís at alamát ang tulâ, at gáya mo ay makatátagpô ng pagkakáabalahán habàng nagbúbuklát ng kuwadérno:
“Nalaglág noón sa bulsá ni Blumentritt ang sulpákang regálo sa kaniyá ni Rizal doón sa tabí ng kulimlím na tabérna; at nang mapúlot ng lasíng na binatà ay inakaláng itó ay isá lámang relíkya ng sinaúnang kabihasnán. Papitík niyáng inihágis pagkaraán na tila upós ng sigarílyo ang sulpákan sa kung saáng eskiníta, at pasúray-súray na lumayô. Nang matagpûán yaón ng paláboy na paslít ay paúlit-úlit sinulpák, na párang nagsásalsál nang supót, hanggáng ang pingkîan ay magsílang ng mensahérong may tángang apóy na káyang magpáatúngal ng kagubátan sa loób ng kaniyáng guníguní. Mapápasò siyá sa gayóng kamalayán ngúnit anóng luwálhatì kumbagá sa larô! Samantálang doón sa kabilâng mundó, si Rizal ay nagsísindí warì ng himagsíkan sa haráp ng umíd na eskritóryo.”
Alimbúkad: Epic electrifying poetry rocking the status quo. Photo by jnm thapa on Pexels.com
“Isáng sísiw, isáng tulâ!” Hindî maráhil silá makápaniwalà, siláng namímingwít ng mga talinghagà nang únang máriníg itó sa bibíg ng makatà. Ang míto ng sísiw na ibinábaligyâ nang makábuô ng tulâ ang sísiw na susì nang máipágpatúloy ang pagtulâ. Sápagkát ang sísiw ay títis ng pagninílay at manipestasyón ng harayà, itó ang pagmúmulán ng sustánsiyá ng katawán at pag-ásang may makakáin bálang áraw. Sísiw ang maángas na magtátakdâ sa pag-abót sa pagkasíning o kasiníngan; hindî lahát ng bágay ay líbre. Sa bisyón ni Huséng Sísiw, ang tulâ ay espesyálisádong gawâin—párang siyentípikóng pagdulóg sa áwit at korído—at kinákailángan ang dibdíbang pag-aáral at paglálaán ng panahón, sampû ng sigásig sa panánaliksík at pagpápakúmbabâ habàng nása yugtô ng apréndisáhe ang nangangárap na kabatàan, gáya ni Balagtás. Kung walâng sísiw, at makákamít sa kisápmatá ang lahát, hindî ba malilímot ng kung sínong bagíto ang pagsisíkap o ang masidhîng pagnanasàng matamó ang pagkátulâ ng kaniyâng tulâ, kung karápat-dápat ngâng itúring itóng síning? Sa únang málas, ang pakikipágpalít ng sísiw pára sa isáng tulâ, o kayâ’y nang matútong tumulâ, o nang makáriníg ng tulâ, ay kakatwâ at pagmámalabís na kabuntót ng patutsádang “walâng kuwéntang bágay.” Ngúnit ang ganitóng pananáw ay pagtátampók din ng halagá at pagpapáhalagá sa síning. Kapuwâ may halagá at halagahán ang tulâ sápagkát may guníguní itó at gunitâ na may kákayaháng lumampás sa isáng panahón at espásyo. Kung maáarìng magíng negósyo ang bundók at dágat, anó’t hindî maáarìng magíng negósyo o serbísyo ang tulâ? Hindî túlad ng likás na kaligirán, ang tulâ ay sumisílang mulâ sa walâ at nagsísimulâ sa mga salitâ.
Nakátindíg sa isáng tiyák na lupâín ang tulâ, alinsúnod sa wikâ at diskúrso nitó, na alám ni Platon noóng úna pa man. Gáya mo, háhanápan itó ng silbí, na kung sadyâ ngâng may halagá sa búhay ay marápat tuusín, halímbawà, kung nakagágamót itó ng lumbáy káhit pa panandalî at nakapágpapásiglá sa kidlát-sa-tág-aráw na pakikípagtálik. Habàng tumátagál, ang tulâ ay sásalungát máhanggahán sa abstráktong ídea at makalángit na pananálig sa músa; háharapín nitó ang literál na kátumbás ng isáng prodúkto o serbísyo, lalò’t nása kagipítan. Hindî importánte kung ang tulâ ay kátumbás ng limáng kusíng o kápalít ng pagtátayô ng báhay; higít na dápat pagtuúnan na itó ay máipápalít sa pangángailángan ng mga táo dáhil likhâ ng táo at hindî ng kung sínong aníto. Kung humíhingî man ng báyad ang makatà sa pagtátanghál ng kaniyáng tulâ, itó ay sápagkát ang tulâ na may kapuwâ intrínsikó at instrumentál na halagá ay lumálampás na sa sakláw ng páhiná at pagigíng personál at dumádakò sa maláwak na lipúnan. Ang tulâ ay hindî bastá tulâ na maáarìng angkinín ng buông lalawígan o kontinénte, bagamán malayàng isípin ang kabaligtarán nitó. Ang tulâ ay pag-áarì ng makatà na may karapatáng-ísip at karapatáng-kalákal sa natúrang likhâ, sabíhin mang orihinál o adaptasyón o varyasyón ang pagkakágawâ, áyon na rin sa patakarán ng modérnong lipúnan; at kung gayón ay pagkalás sa dáti nang nakágawîáng pagtutúring díto na ang tulâ o épikó ay pag-áarì ng isáng komunidád, gáya ng Manóbo o Sáma Laút na nagpapáhalagá sa kultúra at kasaysáyan nitó. Isinásangkót ng tulâ ang ibá pa, gáya ng pábliser at anunsiyánte dáhil sa ekonómikóng karapatán nilá, kayâ hindî na itó talagá magíging líbre sa habàng panahón.
Abánseng mag-isíp si Huséng Sísiw kung totoó ang máalamát na salaysáy ni Hermenegildo Cruz. Nakiní-kinitá niyá sa hináharáp ang magíging lagáy ng tulâ sa pánig ng ekonómikóng usapín, bukód sa ináasáhang gágampanáng papél ng wikàng Tagálog sa panulâán. Hindî lahát ng táo ay makásusúlat ng tulâ, gáya ng hindî lahát ng táo ay may talénto at kasanayáng lumikhâ ng súbmaríno o makapágtaním ng ektá-ektáryang maísan o makapágtistís ng pusò. Habàng nagíging espesyalísta ang makatà sa pagkathâ ng tulâ, ang tulâ ay hindî makáiíwas magíng esklusíbo—sanhî man ng paglikhâ ng mga personál na talinghagà o talinghagàng másalimúot ang disényo—na mahírap ulítin ng artipisyál na karunúngan. Kumikítid ang mga tumbásan sa isáng salitâ pagsápit sa tiyák na lárang, gáya sa krítiká o písiká, at higít na nagíging tiyák ang pákahulugán o páhiwátig, na siyá namáng paúlit-úlit nilálabág o sinúsuwáy ng makatà. Sa ganitóng pangyayári, lalòng masásabík ang mga táo sápagkát tíla dumádakò sa pagkáelitísta ang tulâ, alinsúnod sa pakanâ ng makatà at ináasáhan ng mga pihíkan at matalísik na konsumidór.
Hindî makáiíwas hanápin ng madlâ ang kabutíhang máidudúlot ng tulâ sa pánig nitó, sápagkát itó ang konsumidór ng mga talinghagà. Ang tulâ ay may masíning na pamámaraán nang matamó ang isáng bágay, gáya sa estruktúra ng igláp na kalugúran sa isáng háyku o walâng hanggáng pag-íbig sa isang épikó; gayundín, may ináasáhang búnga itó na makapágdudúlot ng kabutíhan sa pánig ng makatà at ng madlâ, gáya ng wagás na kamalayán. Ang ipágpalít ang sísiw sa isáng tulâ ay pagtátangkâ nang máangkín ang kung anóng kátotohánan, “ang bokasyón ng pagbúbunyág ng kátotohánan sa anyô ng artístikóng húgis,” kung híhiramín ang dilà ni Hegel. Ang tulâ, bílang síning, “ay nagtátagláy ng kapangyaríhan sa paglikhâ, o ng kapasidád o gámit na hindî maáarìng tipilín sa anyông-salapî,” wíwikàin ng mga alagád ni Marx, “samantálang iginígiít nitó ang pangyayáring prodúkto itó ng túnay na táo.”
Maáarìng ang isáng sísiw ay hindî makapápantáy sa halagá ng tulâ; o hindî makapápantáy ang tulâ sa kapuwâ intrínsikó at instrumentál na halagá ng sísiw. Sa kabilâ nitó, dápat pa ring kilalánin si Huséng Sísiw sa kaniyáng pilosopíya. Ang pagsílang ng sísiw na nagmulâ sa itlóg ay pagtanggáp sa masíning na tránspormasyón ng isáng bágay, na masisípat na panánalinghagà. Ang sísiw bílang katotohánan ay hindî lámang ang pangwakás na kátumbás ng tulâ, bagkús itó rin ang tuláy sa pagtátamó ng kátotohánan. Ikáw bílang tulâ ay makíkilála ni Huséng Sísiw, o makíkilála mo siyá bílang batikáng makatà at maútak na mangángalakál. At sa inyóng pagtátagpô, ikáw ay títindíg sa isáng kamalayán, na bagamán hindî káyang sagápin ng limáng pandamá ay magíging kasíngtigás ng bákal, seménto o yakál; sápagkát kailángan ang kátotohánan o ang kathâng-ísip nitó sa kapaní-paniwalàng yugtô at katanggáp-tanggáp na paraán.
Sísiw ka mang turíngan ay tulâ pa ring bábagtás nang walâng hanggán.
Alimbúkad: Epic poetry revolution across the world. Photo by Gabriel Frank on Pexels.com
Tutubíng-kalabáw, Vimána, o kayâ’y anghél na sugò ng kaitaásan ang ilán lámang sa maáarìng magíng lunsáran ng balangkás ng pananámpalatáya. Ang lahát ng língid sa kaaláman ay kailángang magkábutó’t lamán, magkápórmulá gáya sa matemátika at díksiyonáryo, máglandás sa kung saán-saán, sakâ lunásan ang anumáng hindî káyang ipáliwánag ng lastág na lóhika. Kapág ipináloób pa ang diyós sa balangkás ng pananámpalatáya nang may basbás ng estádo, ang tulâ bílang diyós ay sísikáping ípadrón sa isáng tésis na títingalâín ng mga debóto’t peregríno, sinúlat man itó ni John Milton o Benigno Ramos. Ang balangkás ng pananámpalatáya ay hindî lílikhâín ng diyós (bagamán malayàng isípin iyán, gáya ng mákapangyaríhang tínig sa Paraíso, at maáanggihán ng pinaníniwalâan sa kung anóng paraán o lupâíng pinágmulâng may angkíng kasaysáyan). Ang balangkás ng pananámpalatáya ay lílikhâín ng mga mortál na nílaláng na nagháhagiláp ng sángkurót na mápangháhawákang dátos o mapanínindigáng katwíran sa ngálan ng pananákop, pakikipágsabwátan o paglúpig sa kaáway. Totoó, ang diyós ay maáarìng mapágbanyúhay sa pamámagítan ng alingawngáw at pagpápaláwig, sa anyô man ng mga ikónikong rebúlto ng santó at magágaràng simbáhan pára sa kapakanán ng komunidád o isáng kapisánan; o kayâ’y sa reduksiyón at pagtítipíl, gáya sa mga dasál o pagtátanghál ng móro-móro at tránsubstansiyón; ngúnit ang estruktúra ng pagkábathalà ay hindî bastá magígibâ bagamán maáarìng lapastangánin o pánghimasúkan. Gaáno man karámi ang pangálan ng diyós ay lálapátan itó ng pagkilála, paggálang at pagsunód—bátay sa dî-matitínag na balangkás, hanggáng ang tésis ng paglikhâ, pagpápalà, paghúhukóm o kung anó mang hakbánging dibíno’t elementál ay magíng túlad ng tinápay at álak— na talinghagàng pápaloób din at makabúbusog sa kataúhan, gáya sa pag-íbig ni Andres Bonifacio sa kaniyáng Tinubùang Báyan. Súsubúkin ang natúrang tésis alinsúnod sa nakámulátang balangkás—ang pagtátamó ng últimong ginháwa at pagsagíp mulâ sa kamangmangán bukód sa pagpapágalíng ng sakít. Pagdáka, ang tulâ ay hindî makáiíwas umíral na bangkáy sa maláo’t madalî, ibubúro sa kinathâng máwsoleo at kahón úpang madalîng máunawàan at matandâán ng madlâ. Habàng tumátagál at lumaláwak ang gahúm dúlot ng establisádong ritwál, gáya sa mga áwit at korído, ang tulâ bílang diyós ay “magkakásúgat sa salitâ,” wikà ngâ ni C.F. Bautista; at kung ang balangkás na itó ay hindî na sapát sa tinagurìang pagkádiyós na halígi ng panánalig, sanhî ng pagkakátaóng dumupók na ang pagíging kapaní-paniwalà nitó o kayâ’y ang pagkámakátotohánan ay kadúda-dúda o mapabúbulàánan bukód sa salát sa umanidád o lumábis ang pagkábaryótikó, idagdág pang naglahò ang angkíng estétikong silbí sa pánig ng tagaságap nitó, púpusyáw ang paníniwalà hanggáng ganáp na máwalâ at magíng rélikya na lámang ang mga témplo at aklátan ng mga dasál, himalâ, at ritwál. Maáarìng lumikhâ ng bágong balangkás ng pananámpalatáya, bákit hindî, gáya ng maáarìng umimbénto ng bágong pangínoóng tulâ; ngúnit ang tésis sa pagkádiyós at kaugnay nitong ínmortalidád ay maáarìng maglarô na lámang sa diwà makalípas isatáo itó’t ipáloób sa pagkatáo, at hindî bastá materyál na gawâ. Ang táo na sinaníban ng tulâ ay hindî na ang dáting táo; siyá ay isá na ring tulâ. Ang salitâng iniluwál ng táo, ang salitâng nagíng tulâ, ay nagíging diyós kapág binigkás o isinúlat sápagkát hindî na itó nása hángin lámang o isinúka nang walâng kamuwáng-muwáng. Sa mákapangyaríhang diwà, ang salitâng suplíng ng malikót na guníguní o maálab na kamalayán ay maáarìng hamúnin nang paúlit-úlit ang pagkádiyós ng Pangínoón-at-Maykapál sa anyô man ng kakatwâng damít o pihíkang panlása o másalimuót na pagdulóg na walâng hanggáhan ang espásyo at panahón, nang mápanatíli ang kabanálan ng tulâ—mukhâ man itóng gusgúsing bakwét, ulilàng migránte, o paláboy na walâng pasapórte sa ipuípo ng karimlán.
Alimbúkad: Epic explosive poetry rocking the world. Photo by Dziana Hasanbekava on Pexels.com
Ang álak, ang úlap, anó ang silbí kundî maghatíd ng galák? Itó ang sásalúbong sa iyó isáng takípsílim doón sa abándonádong lungsód, at maúunawàan lámang maráhil kapág may sabwátan at puwérsa mulâ sa talampád ng mga bituín. Túlad ng pagbúbukás ng pintông nakapínid nang napakátagál, itó ang hiníhintáy na pagkakátaón, o ang pinangángambahán warì sápagkát may sumpâ o láson. Ang pintô—yarì man sa bató, yakál o tansô— ay maáarìng makapagpákabá o makapágpaúrong ng bayág úpang harángin ang sínumang pangahás na íbig tumulóy. Ngúnit ang paghágod ng tingín o pagsalát sa rabáw nitó, o ang pagdúkot ng susì sa bulsá at pagsuót nito sa kandádo o seradúra ay katumbás din ng realidád sa ináakalàng líhim sa pinilìng silìd: inaágiw na muwébles, bisaklát na maléta at kahón, máalikabók na sahíg, nakábalándrang kandelábra at mesíta, nagpúpulásang alupíhan o áhas, kalát-kalát na barò, kóbrekáma, at sápatos, ihì ng kabág, ípot ng pusà, pángil ng tígre. Itó ang pagtikím sa dî-ináasáhan, gáya ng walâng pagkaínip na tása ng umáasóng tsaá na sadyâng ipinátong sa pasamáno ng bintanà; ang pagtanggáp sa yugtông nakápirmí, gáya ng mosáyko ng mga búbog at bála nang mágunitâ ang sagrádong mukhâ ng dinádakilà; ang pagtuntóng sa kaluwálhatìan, na tíla pagtuklás sa ayawáska túngo sa sariwàng kamalayán makáraáng sumúka ng salapî, papéles, hinánakít. Maráming katwíran pára sa selebrasyón ng mga salitâ, wíwikàin mo, mga salitâng nakalálasíng na kakatwâng ni hindî máipintá ng mga laráwan o gráfiti sa dingdíng. Magámit ang kaliwàng kamáy sa pagsúsulát; magámit ang kánang kamáy sa pagsapó ng mundó. May kung anóng símoy ang maglálandás sa harapán mo, na maráhil ay magpápatindíg ng mga balahíbo; at ang mga talampákan, mínsan pa, ay magdamág mag-iíwan ng halimúyak ng ílang-ílang sa iyó, habàng tumítikatík papálayô ang mga sitsít at salamísim.
Alimbúkad: Epic contemplative poetry in search of humanity. Photo by RODNAE Productions on Pexels.com
Paglabás mo sa daigdíg ng Tralalá, ikáw bílang tulâ ay hindî bastá tulâ, o tulâng de-número at may etikéta, gáya ng diyónang nakábilanggô sa papél o elektrónikong magásin, bagkús warìng tínig ni Nusrat Fateh Alih Khan na humihímig sa mga talinghagà ni Rumi o Muhammad Iqbal sa sáliw ng pinághalòng rondálya, qawwali, at metáliká, sumásakáy sa dayaráy, naglálarô sa pag-íral, nagtátanóng ng pag-íbig sa kápuwâ, pumupúri sa Maykapál, dumádakilà sa sánlibután, bumúbuô ng lipúnan, bumúbuô ng káakuhán sa binágong estádo ng kamalayán, sa kabilâ ng pándurustâ at kaalipnán, sa kabilâ ng karukhâán at bundók ng kalansáy, sa kabilâ ng pátuluyáng digmâan at dogmátikong pananálig, tumátalón-talón sa ibá’t ibáng dimensiyón o kasaysáyan, umúusisà sa mga salaysáy, sápagkát kailángang mabúhay, kailángang mamatáy upang sumílang, umaása sa mga búnga ng katarúngan, nananálig sa talíno ng kagubátan at karunúngan ng karagatán, nakaáarók sa síklo ng mga planéta at bituín, handâng ipágpatúloy ang kamalayán sa yutà-yutàng laláng, wikà, o sagísag, sálinlahì káda sálinlahì, marúnong gumálang sa sinápupúnang naglúluwál ng mga pakikibáka at walâng kúpas na bayanihán, hindî magbábantulót bumuô ng bágong díksiyonáryo ng pakikipágsapalarán, mabigô man ay hindî sumúsukò, babángong wagás, itátalâ ang mga guníguní at krókis sa sahíg pára sa pórmulá ng tagumpáy, gugúhit ng mga anínong umíindák, umiíkot, pumípiglás, humíhiyáw gayóng nároón ka o nása loób silá, sápagkát ikáw ang tulâ, may lóhiká sa gitnâ ng kabaliwán, hindî kailángang ipágtanggól ang saríli sa lahát ng kahinàang hindî mo namán kasalánan, bagkús karupukán ng iyong Maylikhâ, na kung totoó’y hindî siyá ínmortál, at magíging ínmortál lámang kung ikáw ay umaápaw sa galíng, walâng hanggá, walâng katúlad, isáng pagdiríwang ng pámbihiràng tunóg at poétika, paglabás na paglabás sa daigdíg ng Tralalá.
Alimbúkad: Epic rhythmic poetry imagination across the world. Photo by Aa Dil on Pexels.com
“Warìng bantulót lumipád ang mga tiguláng na íbon, at kung úmimbulóg man ay hindî kalayùan, lálapág pagdáka sa lupà at matúling tátakbó kung saán. . . .” Makalípas mong pasadáhan ang talâ sa mánwal ay párang kumatók sa iyóng gunitâ ang tabón mulâ Romblón—abuhíng-bugháw ang tuktók, nakásuót bagá ng manipís na abuhíng kuwintás, kayumanggî ang mga balahíbo sa itaás na bahagì ng katawán samantálang matingkád na abuhíng-bugháw ang páng-ilálim, matigás ang diláw na tukâ, at kung tumítig ba’y kayumanggîng balakbák. “Ang maiitím nitóng paá at kukó,” isusúlat mo pa na pára bang pagsalungát kiná Bourns at Worcester, “ang humúkay ng lupà at umusóg sa bató na magbúbunyág ng matarík na yungíb na tíla nása sukdól ng paghikáb paharáp sa nilúlubugán ng áraw; at ang loób—na paborítong kubéta ng mga panikì sa napakáhabàng panahón—ay may batóng dúlang, mga palayók, abrám, galáng, sibát, at sangkatérbang maliliít na kalansáy. . . .” Anó kung itó ay nakíta rin sa Bantáyan o Basílan o Fúga o Marinduque o Sámar, at ni walâng pagkakáibá sa habà ng pakpák o lápad ng buntót na dumaán sa siyentípikóng pagsúsurì? Itátalâ mo pa ang húgis o komposisyón ng púgad, na kung nagkátaóng may mga itlóg at sísiw, ay súsukátin ang lakí o timbáng, at títiyakín kung iyón ay malinamnám, gáya ng náriníg mo sa huntáhan ng mga lasénggo sa pundúhan. “Ang íbong mababà ang lipád ay humáhagibís kung tumakbó!” at ang nása ísip mo, bagamán walâng pinasásaringán, ay gágamítin ng sinúmang barúbal kung mangúsap, palálawígin sa institusyón at pápatáwan ng kapangyaríhan, na magíging lehítimóng tsísmis ng sinaúnang kabihasnán, ngúnit pagkaraán ay súsuháyan ng nagsúsuwágang saliksík at patúnay, úpang magbalík sa iyó pagkathâ mulî ng isáng Lupàng Hinírang.
Alimbúkad: Epic silent poetry challenging the world. Photo by Artem Mizyuk on Pexels.com
Kapág sumápit ka sa pantalán ng mga pantalán, ang únang hakbáng—kung sakalì’t máyroón ka pang lakás—ay hakbáng sa kawalán. Ang ikálawáng hakbáng namán ay kahungkagán. Ang úna ang makikíta sa iyó ng mga tumátanáw mulâ sa malayò; at ang ikálawá’y madáramá sa kaloób-loóban, nang mápagniláyan mo kung itó ang kataúhan. Iíwan mo ang sasakyán mo, iíwan ang nagtátabóy na mga álon. Pagdáka’y susúngaw ang mga paá mong warìng hinirám sa zébra o kambíng, ngúnit walâng saysáy itó kung ang paglálandás ay pagtawíd sa bítag at kumunóy. Mahuhúlog ka sa pítak ng mga sibát, lálagós at lálagós sa katawán ang maháhabà’t matutúlis na kawáyan. Pilítin mong tumayô’y isáng pagbíbirô, sapagkát bíbigûín ka ng tadhanà na pumalág o kumislót ngúnit pahíhintulútang humiyáw o humikbî sa káma ng pútik. Karaníwan ang pagkábigô sa patútungúhan, kung ang patútungúhang ito ay pagháhanáp ng kahulugán. Ay, wakás na paláisipán! Itúturò sa iyó ng pantalán ang paghintô, káhit pánsamantalá, subálit itó rin ang simulâ ng pág-andár ng baít at kamalayán sa rítmikóng paghingá. Síno ang nág-isíp na ang pag-íral mo ay tránspormasyón mulâng kuból hanggáng gusalì, o pabalík? Umiíral ka dáhil sa taták, halimbawà, gáya ng lajî o ambáhan, ngúnit ang taták na itó ay pagpápakilála lámang sa ináasáhang anyô mo págharáp sa mámbabása, at ang kasunód ay isáng suntók sa buwán. Sa gabíng pumipíla warì ang mga planéta at máaliwálas ang hímpapawíd, may isáng kabatàang makákikíta sa iyó sa húkay. Mapápailíng siyá, púpukulín ka ng “Anák ka ng lintík!”at tútulúngan ka niyáng makaáhon. Mapápahagulgol ka, na tútumbasán ng halakhák ng sumaklólo sa iyó. Pápasanín ka niyá, dádalhín sa kung saáng ilihán úpang gamutín ng mga babaylán, at mulâ roón ay malilímot mo ang mga bagáhe na katumbás ng mga bulúngan at laksâng pakakák, hábang higít na masásabík sa hináharáp. Isúsumpâ mo ang karagatán sa iyóng pangárap—na naíwang pílat sa balíkat. Hanggáng máriníg mo kung saán ang mga babáe’t batàng nalíligò sa ílog. Máaákit ka, na tíla ngayón lámang maglálakád nang nakáyapák sa hubád na bambáng.
Alimbúkad: Epic blinding poetry revolution. Photo by Cristian Benavides on Pexels.com
Sa óras na mákilála ka ng madlâ, magtatálo kung hindî man magsúsuntúkan ang mga mámbabása mo, na tíla nakikipág-agawán ng téritóryo, ang téritóryo sa loób ng mga téritóryo, ang téritóryo na magtátakdâ ng kapángyaríhan at sakláw, nang manaíg ang lóhika ng kaítaásan o kataás-taásan. Ikáw bílang tulâ na ipínirmí sa papél ay lalabás sa maláo’t madalî sa báyan mo, isasálin sa ibá’t ibáng dilà, at mabábatíd ng daigdíg na hindî ka bastá pag-áarì lámang ng makatà bagkús ng lahát ng maáarìng sumang-áyon sa iyóng pag-íral. Higít mo itóng maúunawàan kapág naságap sa malayò ang alingawngáw ng tínig na kahawíg warì ng kay Vladimir Putin, na biníbigkás ang mga taludtód ni Fyodor Tyutchev, pára palubágin ang loób ng mga bálo at ulilà: “Mga luhà, mga luhà ng táo’y/ Pumápaták nang maága’t kay tagál;/ Líhim kayó kung gumúlong sa pisngí./ Ulán kayó kung bumúhos sa mundó—/ Anong dami! Walâng hanggá ang bílang/ Sa madilím na taglagás ng gabí.”// Hindî nagkámalì ang butíhing diktadór nang sipìin niyá—sa paraán ng paglinsád ng démonyo sa mga ságradong salitâ—ang nasábing tulâ ng makatà noóng ipínagtátanggól ang katwíran ng pananákop sa kalapít-bansâ. Ang mga luhà ay hindî lámang pára sa mga nalípol na káwal at mersenáryong ipinádalá niyá sa Ukraína, bagkús pára din sa milyón-milyóng mamámayáng namatáy, náulilà, at napatápon kung saán-saán sanhî ng digmâ. Pinulbós ng diktadór ang mga tahímik na báyan kapalít ng ináakalà niyáng séguridád ng saríling bansâ; winásak ang anumáng gunitâ ng kádakilàan ng kasaysáyan at kúltura ng mga mamámayáng kung tútuusín ay kapatíd na lahì ng kaniyáng lahì; at ngayón, sa pamámagítan ng tulâ ng isáng bantóg na makatà ay tíla siyá pa ang kawawà at inapí, na humíhingî ng saklólo sa kaniyáng nasásakúpan úpang silá’y mániwalà at sa kaniyá kumampí dáhil kinúkuyóg umanó siyá ng mga batíkos at alipustâ mulâ sa ibá’t ibáng pánig ng daigdíg. Kung magagámit ng diktadór ang tulâ pára sa pánsaríling benepísyo—alínsúnod sa ídyoma ng gáya nina William Joyce at Iva Toguri— sa kabilâ ng pangyayáring walâng pakíalám ang tulâ sa anumáng sásapítin ng diktadór, ang tulâ ay may kakáyahán ding magbaón sa diktadór sa pamámagítan ng ibáng matatálas na mámbabásang ang sípat ay salungát sa kásinungálingán ng tiwalîng pamúmunò at tagapághasík ng lagím ng digmâan. Sapagkát ang digmâan ay waláng téritóryo, gáya sa tulâ ni Nizar Gabbani: “Hinánap ko ang ligtás na poók/ pára sa halimúyak ng áking iná/ at itínagò ang rósas sa áking dugô.// Tahímik na sumápit/ ang áking iná sa panagínip ko./ Hinagkán niyá ang áking noó/ at nag-íwan ng asín sa ilálim ng únan.// Sumágitsít sa lángit ang eléktrisidád./ At ang lupàín ay sumiból/ sa dugô ng isáng martír./ Nasiláyan ko ang mukhâ ni iná./ Nakíta ko iyón sa tren na dumaán/ kanína na sakáy ang mga bangkáy.”// Sa ganitóng urì ng tulâ, ang pagsipì ay hindî maáarì ang biglâan at walâng pakundángan, sapagkát máhalagá ang nagsásalitâng pérsona sa loób ng tulâ, na hindî bastá maáangkín ninúman kung hindi maláy sa mga nagáganáp sa Syria. Ang pérsonang náulilà ay nábulábog ng panagínip sa kaniyáng iná, ang iná na maráhil ay nágsakripísyo rin sa digmâan úpang ipágtanggól ang pamílya at kasárinlán ng kaniyáng báyan, at ang kaniyáng kádakilàan ay matútunghayán lámang sa mga matá ng pérsonang higít na nakakíkilála sa pagkatáo ng kaniyáng magúlang. Ang palígid ay párang guníguní—malagím, madilím—ngúnit ang mukhâ ng isáng iná ang nakapágdudúlot ng pag-ása at pag-íbig nang mátagpûán ng pérsona ang kádakilàan ng úmanidád. Ang tráhedya ng tulâ’y isá itóng kasangkápan, na magagámit ninúman, sa panahón ng tunggalîán at paglilíhim sa kátotohánan; ngúnit walâ ring damdámin ang tulâ, walâng budhî, ni walâng patáwad sa sinúmang panátag sa ipinalálagánap na kábulàánan o káhangalán.
Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine against invasion and war. Photo by Pixabay on Pexels.com
Laglág
Roberto T. Añonuevo
Mga dáhon ng talísay na iníhalò sa pútik
Ang pinakámadilím na gabí sa áking baníg.
Sing-itím maráhil ni Tapár nang mág-aníto
Bágo habúlin ng mga sibát si Fray Francisco.
Ngúnit dumádapò sa nilálagnát na ulirát
Ang Mapulón na hihílom sa súgat ng pálad.
Akalà ba ni Galileo'y pitóng asúl na babáe
Ang umíindák nang mágkasíning ang gabí?
Walâ akó ni téleskópyo; gayúnman ay ramdám
At tiyák ang landás sa mápa ng paralúman.
Naghíhintáy ang búkid sa mga magsasáka,
At ang tág-aráw ay nakalálangóng pag-ása.
Nakáhigâ akó’t dumílat ang pílat sa dibdíb,
Hábang sumasábog ang talà ng mga pag-íbig.
Alimbúkad: Epic freedom poetry in search of humanity. Photo by Pixabay on Pexels.com
Kuwento ng Puting Elepante
ni Roberto T. Añonuevo
Lublúban ng gadyâ ang áking galák,
sínlamíg ng liwaywáy sa Bundók Tumatángis.
Lalò akóng natútuwâ kung katabí ka,
ikáw na kapíling ko noón pa man sa Jáva.
Ngúnit nang yumáo ka at nagtúngo kung saán,
mga bakás ng paá sa tumigás na pútik
ang áking dalámhatì.
Kay dilím ng bundók sa gitnâ ng tag-aráw.
Mawawásak ko ang sampûng gúbat
makíta ka lámang.
Walâ akóng silbí pára sa bagínda,
káhit isáng handóg pa mulâ sa mahárlika.
At káhit siyá’y pípilìing pawalán akó
sa iláng, palayàin túlad ng alípin
bágo mabingí sa nakarírindí kong atúngal.
May isáng bagáning haharáp sa ákin,
mga matá niyá’y palasó, at pusò’y
pinandáy na kampílan—
sapagkát íbig niyáng magíng kabiyák
ang dalágang anák ng ráha,
at nang tumahán ang Bundók Tumatángis.
Ligáya ko ang sumápit sa píling mo.
Alimbúkad: Epic unreal poetry in search of humanity. Photo by Roger Brown on Pexels.com
Alimbúkad 