Ikaápatnapû’t pitóng Aralín: Ang Pábula ng Manlálakbáy
Roberto T. Añonuevo
Inilibíng ng húni ng kilíng ang dagâ noóng úna pa man; at ang dagâng naniwalà sa salitâng matatarlíng ang hímig ay tinúhog ang saríling leég sa matúlis na patpát, naubúsan ng dugô, dumilà warì nang wagás sa hángin, at namatáy nang dilát na maáarìng sa balintatáw nitó ay naroón ang isá pang kilíng, na tagláy ang eskarlátang bátik sa leég, umaáwit ng saríling áwit pára sa tag-aráw o tag-ulán. Nalímot maráhil ng dagâ na ito ay dagâ o sadyâng muslák lámang ang kamalayán nitó; at nang mangárap ng pakpák at tukâ ay maáarìng nainís sa tínig na umíik-ík at búhay na basúra at basúrang ang totoó’y kátumbás ng walâng hanggáng pigíng at ginháwa. Samantála’y hindî nalímot ng kilíng na itó ay kilíng, túlad ng ibá pang íbon: Humuhúni sápagkát nilikhâ úpang humúni, at humúni na tíla umaáwit ng laksâng pag-íbig o kayâ’y párang iyón ang pangwakás na pagsílay sa daigdíg. Anó ang nása áwit ng kilíng, gáya sa isáng pábulang Ibalóy, at dápat kainggitán ng namumúhay sa lunggâ? Mga palayáng konséntriko maráhil ni Kabunyîán, may úlap sa ibabáw at may hamóg sa ibabâ, at mga magbúbukíd na nakátanáw sa lungtî o buláwan, o ilihán ng yumayákap sa hudhúd ng katahimíkan. Íbig mo ring máriníg mínsan pa ang áwit ng kilíng sa isáng alamát, káhit sabíhing paglúlustáy ng panahón. Ang húni ng kilíng na bumúbulábog sa pag-íral ng dagâ ay maúunawàan sa pagpapátiwakál, alinsúnod sa pananáw at mákamandág na páyo ng íbon; o kung hindî’y itó ang pagyápak nang walâng pag-áatubilî sa bítag ng matátamís na melodíya nang malagót ang panánaghilì sa pánsamantalá’t sentimentál subálit hindî makákamít kailanmán.
Alimbúkad: Epic love poetry against war and occupation. Photo by Amit Talwar on Pexels.com
Umuwî sa kaniyáng báyan si Ápolakí pagsápit ng ikálabíngwalóng áraw ng ikálabíng-isáng buwán ng penúltimang taón at dekáda ng síglo de óro, tagláy ang súgat na dúlot ng palasóng may dità mulâ sa mga kaáway, makalípas ang tatlóng daáng taón ng pananáhan sa larángan at tumangkád ang bundók sa mga pugót na bangkáy. Ang súgat, na umáanták at nagnánaknák sa buông áraw, ay kisápmatáng nagíging pílat sa ritwál ng gabí; ngúnit pagsápit ng umága ay mulîng bumúbukád úpang pigílin ang poón ng digmâan sa kaniyáng bálak na manalantâ sa ibá’t ibáng lupálop. Hinipò ni Ápolakí ang kaniyáng pílat sa leég, na tíla kumíkináng na medálya ng kaniyáng pakikipágsapalarán; at ni mínsan ay hindî siyá nangambá na mamatáy nang hindî man lámang pumápalág o lumalában. Pumikít siyá, at nagdíwang sa bahá-bahágharìng watáwat ang mga táo sa mga lansángan. Nalánghap niyá sa nagdáraáng símoy ang pistá ng pitóng líbong síning, na ang báwat músa’y may angkíng galíng at halína na nakápagpapákalmá ng kaniyáng kalúluwá, samantálang umaákit sa sínumang naninímdim pára isádulâ ang pag-ása. Pagkáraán, dinunggól siyá ng antók at humimbíng sakâ kináin ng mga álon nang managínip ng nagbúbulkáng káluwalhatìan ng isáng ímperyo. Hindî na mulî siyá tinamàan ng liwánag mulâ noón; at hindî matátagpûán nang kung iláng líbong taón malíban sa isáng talâbabâ sa antígong áklat na sinúlat ng anónimong awtór. Sa ilálim ng karagatán, pára siyáng paslít na nag-iípon ng lakás nang makapágpundár ng dambuhalàng lalawígan: may estásyon ng telékomunikasyón ng hukbóng sandatahán; ekópark ng mga endémikong háyop at lamandágat; mináhan ng bumúbukál na gas at minerál; pantalán ng mga bigáting yáte o súbmaríno; esklusíbong resórt ng mga polítiko at bilyonáryo; at palipárang mag-áalagà ng mga súperjet at helikópter. Ngayón, tinátantiyá ng isáng siyentípikong pithó alinsúnod sa wagás na algorítmo ang mga áraw kung kailán siyá dápat pukáwin at mag-alburóto, habàng nagbábakbákan sa láot at himpápawíd ang mga tsísmis, míto at hakà-hakà, at abaláng-abalá namán ang mga kabatàan sa larông dihitál bílang pagháhandâ sa Olímpiyáda ng mga Síning.
Túlad ng ibáng manlálakbáy, malíligáw ka rin sa sámot na palíhang pámpanitikán nang matuklás ang saríling tínig na laán sa iyóng músa at minámahál. Makíkiníg ka sa báwat ipukól na salitâ ng mga panelísta, at aápaw sa iyóng dibdíb ang paghangà at panánabík. “Himúkin ang lahát sa proyéktong unibersál,” sambít ng lawreádong manunulát sa isáng intérnasyonál na talakayán, “ang últimong hakbáng ng panulâan!” Sásambúlat ang palakpákan at hiyáwan sa buông bulwágan, at ikáw na matamáng nagmámasíd sa isáng tabí ay mapapáigtád, sakâ sásapól sa pusò ang gayóng paníniwalà—na warìng úrong-súlong na paglunók sa katotohánan kung hindî man kabulastugán—samantálang inaágaw ka ng guníguní mo pabalík sa Daigdíg ng Tralalá.
“Mabúbuô ang pinakáabánseng tulâ,” maángas na pahayág ng kalbóng tagapágsalitâ, “alinsúnod sa álfanumérikong átas at hulà ng Karunúngang Artipisyál, sa kolaborasyón ng ibá’t ibáng sektór, na ang sektór A ay mag-áambág ng másalimuót na bangháy sa sektór B; ang sektór B ay magháhandóg ng serbísyong mekániká, gáya ng pámbihiràng talâsalitâan at ékstra-terestriyál na páhiwátig, sa sektór C; ang sektór C ay magsusúlong ng kumbénsiyonál na intrumentasyón at kómikong ilustrasyón sa sektór D; ang sektór D magpápanukalà ng mga hakbáng na makábubúti umanóng sundín, gáya ng arkitektónikóng balangkás ng ideolohíya at sikodélikong hímig na hindî lámang pakíkinabángan ng sektór E, bagkús ng ibá pang sektór; ang sektór E ay magbúbukás ng sopístikádong nétwork ng produksiyón, pálimbágan at merkádo, na hindî lámang ikasísiyá ng sektór F, bagkús áalingawngáw hanggáng umabót sa pagpigâ ng pinakámaínam na kalidád ng X, Y, Z na pawàng maglúluwál ng eksótikong tulâ, na katanggáp-tanggáp sa alpabéto ng kasarìán, at kapaná-panabík hulàan ang resúlta gáya sa lótto at iskór sa básketbol. . . . Ang makatà, sa hangád nitóng pakinabángan ang tulâ na magíng legál at hánapbúhay, ay dî-makátatákas sumúlat nang may bisyón ng direktór, iskripráyter, potógrapo, at aktór, bukód sa láging nakátuón ang ísip bílang promotór, manédyer, at ahénteng magpapátabò sa takílya. Ang tagumpáy ng tulâ, kung gayón ay hindî na lámang pag-áarì ng makatà, sápagkát nakátakdâ ang sanlíbo’t isáng rebisyón alinsúnod sa panghíhimások ng mga dalúbhasà, publisísta, panátiko, anunsiyánte, at mirón. Itó ay pag-áarì din ni Síri at ng bodéga ng mga míto at kasaysáyan, at konstelasyón ng maramiháng úlo at salimbáyang naratíbo, tawágin man itóng bayaniháng selestiyál. Ang makatà ay hindî na bastá makatà bagkús pinághalòng alkimísta, konduktór, at barísta ng mga talinghagà, ánimo’y alagád ni Mídas na úpang patúloy na manaíg at magkamál ng salapî at manatíli ang gahúm ay kinákailángang magtagláy ng pihíkang panlása kung hindî man paghipò at pagtanáw na walâng kapáris bílang pábriká ng Alfapoétika. Ang tulâ sa bandáng hulí ay hindî na rin magkákasiyá sa orihinál nitóng puwésto at pagkakákilála, gáya ng sonéto at ghazál, sápagkát itó ay may eléktrisidád at tumátanggí sa tagurî na kung bábasáhin mo nang malakás ay kúkuryénte sa iyóng ísip at bayág!”
Kúkusutín mo ang iyóng paningín, sakâ itátanóng sa saríli kung ikáw ngâ ay buháy pa o patáy.
Alimbúkad: Epic raging poetry in search of humanity. Photo by Krivec Ales on Pexels.com
Ang Salitâ ay hindî pa ganáp na tulâ hanggá’t hindî gumágaláw sa dilà o diwà.
Ang salitâ, sa ámpitéatro ng mga palayán, ay nagíging tulâ sa paggaláw—paikót man o paikíd, mulâ man kánan hanggáng pákaliwâ at pabalík, mulâ itaás hanggáng páibabâ. Sa paggálaw nitô ay nagháhanáp ito ng ugnáyan sa ápat na pánig na lungtîan o ginintûán, nakikíniíg sa úlop at talón, sumásaló ng bulalákaw at kidlát, nagháhanáp ng makákaúsap sa anyô ng húni, lawiswís, alingawngáw, o kaluskós bago magbalík sa saríli sakâ pilíting ipirmí ng kung anong puwersa sa bató o papél o inabél.
Hayàang lumáwak ang láwas ng salitâ; huwág matákot kung huminà ang puwérsang nakagisnán mong tumitínag díto. Tíla nariníg mo na itó mulâ sa iyóng mga ninunò hindî man silá dalúbwikà o dalúb-aghám, at maiísip na walâng sagrádong salitâ, magsibák man ng mga káhoy o kumátay ng báboy-damó.
Kumislót—at mawalâ sa orihinál nitóng posisyón—saanmáng éspasyo at panahón ay kailángan ng salitâ kung íbig nitóng manatíli sa dilà o diwà, bágo magíng tulâ.
2
Ang pagkaúsap sa saríli ay isá nang éngkuwéntro, at kung híhiramín ang winikà ni Roland Barthes, “may súgat sápagkát may palasó na tumutúsok sa pusò.” Maiísip mo rin kung bákit kailángan pa ang búsog at túnod; at naturál lámang itó dáhil may tinutúgis na warì’y anóng iláp at bangís. Kung walâ ngâ ang hinahágad ay anó pa ang silbí ng pag-íral kundî magíng antígong palamutîng isinasábit sa dingdíng?
Ang pumirmí sa tabí ay súgat ng talinghagà at péklat sa harayà, na sa sandalîng itó ay hindî maikákailâ ng sabwátan ng mga wikà.
3
Sa ámpitéatro ng mga palayán, ang pagaspás ng mga máya at tiklíng ay palakpák ng kamatáyan, ang dî-maláy na pagbúbunyî sa tátamuhíng tagsalát ng ilihán, walâ mang sumápit na bagyó o hukbó ng mga bálang. Kung tumindíg man ang mga balyán at kumalansíng ang úyog o mapúkaw ang sapyáw ay úpang yakápin ang liwánag at yakápin ang símoy, sakâ isadulâ ang iníwang tungkúlin ng magbúbukíd— magbantâ sa laksâng tukâ na íbig unáhan ang mga bibíg na umaása sa áni ng lupà.
4
Ang salitâ ay balyán.
Ang salitâ ay úyog.
Ang salitâ ay túnod.
Ang salitâ ay pálay.
Ang salitâ ay lusóng.
Anumán ang pilìin
ay íling magníningníng.
5
Ang isáng sáko ng pálay na bumabà mulâ sa bundók ay língid na pagsisíkap, na malínaw na tulâ, walâ mang ayúda mulâ sa gobyérno o usuréro, at hindî man tinumbasán ng modérnong teknólohíya. Ang isáng sáko ng pálay ay magíging sandaáng sáko ng pálay, na magíging sanlíbong sáko ng pálay, na magíging isáng milyóng sáko ng pálay, at magbíbinhî nang magbíbinhî ng mga mithî.
Batíd ito ng ilihán, at saksí ang sálinlahì ng mga balyán, bumílang man ng yutà-yutàng tág-aráw.
6
Nagsilúyang bakás ng mga talampákan ang tulâ. Malalápad ding balíkat ang tulâ, bagamán nalílinsád kung mínsan. Matiyagâng lusóng at sumusúkang kamálig pa ang tulâ. Samantála, umaáwit ang bukirín at nanánaghilì ang panganórin, sápagkát náis nitó ang ibá pang sisílang na tulâ. Mahírap itóng mabatíd kung patúloy na ikúkulóng lámang sa díksiyonáryo ang mga salitâ.
Kailángan ang paggaláw. Kailángan ang galáw, sa alinmáng anyô at paraán. Kailángang galawín at panghimasúkan káhit ang sinaúnang galáw at pagtínag kung itó ang hiníhingìng kamalayán. Gumágaláw ang lahát at itó ang hindî maitátatwâ ng salitâ na sa saríli nitó’y hindî mápakalí kapág iníwan sa isáng tabí.
7
Ang balikatán sa palayán ay tulâ, gáya ng milényo ng mga payëw, sápagkát gumágaláw ang salitâ at itó ang hindî matátawáran. Ang balikatán ay walâng kasarìán at waláng edád ngúnit patúloy na gumágaláw sápagkát may silbí at katwíran. Ang balikatán ay pagpasán sa ímposíble at nagbábanyúhay na posíble na makápagpapágaán sa loôb ng lahát ng kasáli.
Magtátaká ka pa ba kung gamítin itó bílang bayanihán sa ehersísyo at simulasyón ng mga digmâan?
8
Suklób na lungayngáy sa tarundón ang salitâ. Ngúnit káhit ang suklób ay magsisíkap na patúloy gumaláw, gáya sa pelíkulá. Pulútin itó at áalpás sa kamáy nang panindigán ang pagkátulâ sa dilà o diwà.
Manatíling takíp sa úlo’y karaníwan; magíng pamaypáy ay tadhanà rin ng suklób na isinásabúhay ang paggaláw. Sápagkát hindî itó bastá pananggâ sa síkat ng áraw o búhos ng ulán. Ang suklób ay tulâ at káyang bilúgin káhit ang iyóng pananáw.
9
Ang paslít na nakáupô sa bangkô,
anó’t gumágaláw, gumágaláw ang ísip,
ang paslít na nakápirmí
ay hindî nakápakò sa isáng tabí
sápagkát gumágaláw ang guníguní
sa loób ng ámpitéatro ng mga palayán.
10
Kusàng gágaláw ang mga salitâ, kapós man sa hiwagà, kung íbig nitóng magíng tulâ at hamákin sa wakás ang kaniyáng Maylikhâ.
Alimbúkad: Epic motion poetry across the world. Photo by John Renzo Aledia on Pexels.com
Ang álak, ang úlap, anó ang silbí kundî maghatíd ng galák? Itó ang sásalúbong sa iyó isáng takípsílim doón sa abándonádong lungsód, at maúunawàan lámang maráhil kapág may sabwátan at puwérsa mulâ sa talampád ng mga bituín. Túlad ng pagbúbukás ng pintông nakapínid nang napakátagál, itó ang hiníhintáy na pagkakátaón, o ang pinangángambahán warì sápagkát may sumpâ o láson. Ang pintô—yarì man sa bató, yakál o tansô— ay maáarìng makapagpákabá o makapágpaúrong ng bayág úpang harángin ang sínumang pangahás na íbig tumulóy. Ngúnit ang paghágod ng tingín o pagsalát sa rabáw nitó, o ang pagdúkot ng susì sa bulsá at pagsuót nito sa kandádo o seradúra ay katumbás din ng realidád sa ináakalàng líhim sa pinilìng silìd: inaágiw na muwébles, bisaklát na maléta at kahón, máalikabók na sahíg, nakábalándrang kandelábra at mesíta, nagpúpulásang alupíhan o áhas, kalát-kalát na barò, kóbrekáma, at sápatos, ihì ng kabág, ípot ng pusà, pángil ng tígre. Itó ang pagtikím sa dî-ináasáhan, gáya ng walâng pagkaínip na tása ng umáasóng tsaá na sadyâng ipinátong sa pasamáno ng bintanà; ang pagtanggáp sa yugtông nakápirmí, gáya ng mosáyko ng mga búbog at bála nang mágunitâ ang sagrádong mukhâ ng dinádakilà; ang pagtuntóng sa kaluwálhatìan, na tíla pagtuklás sa ayawáska túngo sa sariwàng kamalayán makáraáng sumúka ng salapî, papéles, hinánakít. Maráming katwíran pára sa selebrasyón ng mga salitâ, wíwikàin mo, mga salitâng nakalálasíng na kakatwâng ni hindî máipintá ng mga laráwan o gráfiti sa dingdíng. Magámit ang kaliwàng kamáy sa pagsúsulát; magámit ang kánang kamáy sa pagsapó ng mundó. May kung anóng símoy ang maglálandás sa harapán mo, na maráhil ay magpápatindíg ng mga balahíbo; at ang mga talampákan, mínsan pa, ay magdamág mag-iíwan ng halimúyak ng ílang-ílang sa iyó, habàng tumítikatík papálayô ang mga sitsít at salamísim.
Alimbúkad: Epic contemplative poetry in search of humanity. Photo by RODNAE Productions on Pexels.com
Paglabás mo sa daigdíg ng Tralalá, ikáw bílang tulâ ay hindî bastá tulâ, o tulâng de-número at may etikéta, gáya ng diyónang nakábilanggô sa papél o elektrónikong magásin, bagkús warìng tínig ni Nusrat Fateh Alih Khan na humihímig sa mga talinghagà ni Rumi o Muhammad Iqbal sa sáliw ng pinághalòng rondálya, qawwali, at metáliká, sumásakáy sa dayaráy, naglálarô sa pag-íral, nagtátanóng ng pag-íbig sa kápuwâ, pumupúri sa Maykapál, dumádakilà sa sánlibután, bumúbuô ng lipúnan, bumúbuô ng káakuhán sa binágong estádo ng kamalayán, sa kabilâ ng pándurustâ at kaalipnán, sa kabilâ ng karukhâán at bundók ng kalansáy, sa kabilâ ng pátuluyáng digmâan at dogmátikong pananálig, tumátalón-talón sa ibá’t ibáng dimensiyón o kasaysáyan, umúusisà sa mga salaysáy, sápagkát kailángang mabúhay, kailángang mamatáy upang sumílang, umaása sa mga búnga ng katarúngan, nananálig sa talíno ng kagubátan at karunúngan ng karagatán, nakaáarók sa síklo ng mga planéta at bituín, handâng ipágpatúloy ang kamalayán sa yutà-yutàng laláng, wikà, o sagísag, sálinlahì káda sálinlahì, marúnong gumálang sa sinápupúnang naglúluwál ng mga pakikibáka at walâng kúpas na bayanihán, hindî magbábantulót bumuô ng bágong díksiyonáryo ng pakikipágsapalarán, mabigô man ay hindî sumúsukò, babángong wagás, itátalâ ang mga guníguní at krókis sa sahíg pára sa pórmulá ng tagumpáy, gugúhit ng mga anínong umíindák, umiíkot, pumípiglás, humíhiyáw gayóng nároón ka o nása loób silá, sápagkát ikáw ang tulâ, may lóhiká sa gitnâ ng kabaliwán, hindî kailángang ipágtanggól ang saríli sa lahát ng kahinàang hindî mo namán kasalánan, bagkús karupukán ng iyong Maylikhâ, na kung totoó’y hindî siyá ínmortál, at magíging ínmortál lámang kung ikáw ay umaápaw sa galíng, walâng hanggá, walâng katúlad, isáng pagdiríwang ng pámbihiràng tunóg at poétika, paglabás na paglabás sa daigdíg ng Tralalá.
Alimbúkad: Epic rhythmic poetry imagination across the world. Photo by Aa Dil on Pexels.com
Talinghagà ng Sabáng, bílang Ikátatlúmpû’t limáng Aralín
Roberto T. Añonuevo
Tabilí na ambisyósong yumayákap sa toóg ang bisyón ng manlalakbáy, ngúnit ang punòngkáhoy ay ékstensiyón lámang ng katawán at ang mithî ay makípigíng sa últimóng bandehádo ng mga úod, gagambá, at paruparó. Maúunawàan mo itó sa rúrok ng iyóng kasibúlan; at ang epidóta mong balát o talukì ang páses nang makapások sa esklusíbong klub at makásalamuhà ang kung sínong magnanákaw—ang magnanákaw na kilalá ka simulâ’t sapúl sapagkát ninakáwan ka rin niyá noóng kamuslakán mo—at nagtátaglay ng tatlóng kílong ópalong may labímpitóng líbong kilátes. Sasabíhin niyá sa iyó, “Walâng halagá ang bató kung mabíbigông makíta ang unibérso. . . .” Ibúbunyág niyá sa rúrok ng kalasingán ang ugát ng kadakilàan o máalamát na kapangahasán pagsápit sa sabángan ng mga tulisán, halimbawà, kung paáno pumúga sakalì’t bihágin ng mga awtoridád; at walâ man sa loób ay pápaloób ka roón nang may paghangà at pagkámanghâ, mananaghilì sa sáko-sákong salapî at palá-palapág na papúring matátamo sakali’t mapásakamáy ninúman ang bató, at walâ mang dugông maharlikâ’y íisípin ang mga planétang ikinákabít sa iyóng pagsílang at hantúngan ng kapaláran. Malayà mong isáhinágap, habàng tumatágay o lumulútang sa halakhákan, na itó rin ang ákwaryong laán sa mga bahágsúbay na isdâ, o kayâ’y mulâ sa bitúka ng dinosáwrong inililíhim ng pisngí ng tagaytáy, o kung hindî man ay tropéong úlo ng kambíng mulâ sa yungíb ng paláisipán, ngúnit anumán ang pilìin ay máilalágak sa isáng estánte pára pagpugáyan ng henerasyón ng mga tunggák at alípin. Paglálawáyan mo ang ináakalàng kaluwalhatìan, gáya ng pagnánasà sa granáte at hadeíta mulâ sa pulséras ng kaíbig-íbig na dalága. Sa loób-loób mo, hindî ka káilanmán magsasawà sa pagtingín, tag-aráw man o tag-ulán, sapagkát pára bang kúsang binabágo ng sínag ang lahát tuwíng bumabánda itó sa rabáw ng hiyás. Wíwikàin mo, “Hindí ko itó ipagpápalít sa diyamánte o ungguwénto!” Mapápangísi ang magnanákaw, warìng nang-úuyám kung bákit tíla ngayón ka lámang nakátuklás ng táeng-bituín o taktítang kristál. Pagdáka’y tahímik siyáng lálayô nang dî-lumílingón, at iíwan sa mésa ang pámbihiràng ópalo kapalít ng iyóng dangál. Mapápatdâ ka, at sa mga malá-háspeng súgat ng iyóng guníguní, warìng may obsidiyánang bisturí na ekspértong kumakáyod sa iyóng budhî at baít—tawágin man itóng paglapastángan sa mapágkandilìng kriminál o paghuhúgas ng kamáy.
Alimbúkad: Epic poetry gems challenging the world. Photo by axecop on Pexels.com
Parabúla ng Húbog, bílang Ikátatlúmpû’t ápat na Aralín
Roberto T. Añonuevo
Nádeskaríl na trén noóng isáng áraw sa mga pálad ni Alberto Giacometti ang lungsód na warì’y kóntaminádo ng láson, digmâ, at sakít. Páiwaráng na tumagilíd ang mga bagón at nabuksán, sakâ nagpulásan ang mga bangkáy at sawîmpálad. Ang makúpad ay tinátapákan sa balíkat; ang áangá-angá ay tinátadyákan sa pangá. Walâng pumansín sa mga tumilápong bagáhe, kagamitán, kargaménto, salapî. Walâng sumigáw o humikbî o umúngol, at báwat isá’y ginampanán ang papél sa pagtákas. Ang rilés ay náunsiyáming pangárap pára sa nagmámadalîng biyahéro o mainíping paslít, at máisásalbá lámang paglipád o paglangóy sa kawalán ng mga pabrikánte o publisísta. Nagíng terminál ang bangín ngúnit itó’y tumamláy káhit sa binansagáng bantulót o matátakutín, samantálang palútang-lútang, paíkot-íkot sa lángit ang mga ípersoníkong uwák úpang surìin ang láwak ng pinsalà sa kaligirán. Pagdáka’y naglakád mulî ang kamatáyan nang walâng pangálan, nakátungó, binabása sa lupà ang katwíran ng alikabók. Nátigmák sa eskarláta ang mga bákal at bató sa áking paanán, at umalingásaw ang amóy na makátitigháw sa gútom ng mga ásong-gúbat. Humakbáng akó papálapít sa iyó. Humakbáng kang páuróng pára makáligtás. Tumítig ka sa ákin, at mulâ sa iyóng mga matá ay sumúngaw ang lungsód na dáting isáng antúking komunidád na kilalá ko. Ináasáhan ko ang isáng pitlág sa kaloóban; ipinágkaít sa ákin ng tadhanà ang magitlâ. Maáarìng ganitó rin ang isínahímig ni Eddie Vedder sa isáng panahón, na únang itinanghál sa brúskong tínig ni Tínong Collantes; at kung yumáyaníg ngayón sa malayòng náyon ay hindî dáhil sa lindól o bagyó, bagkús ang náyon ay naúubúsan ng bakúna o doktór subálit dumarámi ang mga káwal at sepúlturéro, bagamán napakálawak na parmasyá ang kagubátan. Sísikáping kumpunihín ang trén, maáarìng sa isáng linggó o sa súsunód na taón, at habàng hiníhintáy ang pagbábalík nitó sa serbísyo, maglálakád ang mga bangkáy nang pálayô sa panawágan, maglálakád nang pugót ang úlo o kayâ’y nakáuslî ang tadyáng, dî-alintána sabíhin mang bulók ang pusò, maglálandás nang pákiwál-kiwál, pagapáng sa iláng pagkakátaón, at kung ipípirmí sa isang estátwa o eskáparáte ay hindî mapipígil ng panlúlumò, pággunitâ, o kalugúrang sensuwál.
Alimbúkad: Epic poetry rampage in search of humanity. Photo by Gabriela Palai on Pexels.com
Ang Pagkagúnaw, bílang Ikátatlúmpû’t dalawáng Aralín
Roberto T. Añonuevo
Maáarìng naísalaysáy na itó ni Solon noóng malasíng siyá sa píling ng kaniyáng músa—makalípas makapáglakbáy sa malalayòng kípot o lupálop; at naisálin sa kaniyáng matálik na kaibígang Dropides, na magsasálin din sa mga anák nitó hanggáng matatapát na kaának, ngúnit pagsápit sa pinakámakulít na kaapú-apúhang si Critias ay durugtungán ang kuwénto hinggíl sa máalamát na poók na ngayón ay inílilíhim na lámang ng mga tangríb, lúmot, taliptíp, at álon. “Maráming kapáhamakán,” wíwikâin ni Critias kay Socrates, “ngúnit pinakámalubhâ ang hatíd ng apóy at túbig!” Dugûán at lupaypáy ang mga salitâ nang pumások sa pándiníg ni Socrates na nag-iíngat noón ng mga gantíng-tanóng nang matiyák ang katotohánan sa Atlántis; at kung hindî man náilahók ni Timaeus sa kaniyáng talâán ang láwak ng salantâ, bukód pa ang mga paglúpig na sinundán ng pagbíhag sa mga káwal úpang gawíng alípin sa pagtátayô ng díke at moóg ay maráhil dáhil na rin sa líhim na kíling ni Platon sa pinápanígang dáloy at diín ng pagkathâ. Ngúnit hindî itó kámukhâ kung anumán ang nakikíta sa Ehipto, áyon pa kay Solon, at hindî pag-áaksayahán ng panahón ng mga kopyadór nina Homer at Hesiod sakalì’t nagtúturò sa mga paslit doón sa Gibraltar. Nagkusà nang lumísan at lumípat sa ibáng pulô ang mga táo; at ang ibáng tumanggíng umalís ay tinanggáp ang kapaláran na magsísimulâ sa lábis na pagkaúhaw gayóng lubóg sa bahâ ang mga kálye sa kabilâ ng mahabàng tág-aráw, hanggáng sa pag-áalagà ng sínat, buláte, at galís na warìng nakakásanáyan ng patpáting katawán. Nagsawà sa matúbig na tanáwin ang mga táo na tíla ba walâ nang pakíalám kung hindî man maligò o magsepílyo. Habàng lumaláon, ang pagkáti ng túbig ay nagíging katumbás ng pribílehiyó at suwérte; ang mga áraw ay dumadáko sa pagsasánay sa pagpapátubò ng hásang at kaliskís. Ang kinálakihán mong pulô ay untî-untîng nalulúnod na hindî máitátatwâ ng métro; sísingháp-singháp ang nakátayákad na aklátan na warìng hindî maáabót ng áhas o ánay; at ang mérkado ng mga pródukto at pananálig ay náidídiktá ng mga salbabída’t bangkâ. Isáng súperbagyó ay sapát na úpang pawìin sa mápa ang mga baláy at bukirín. Mahál mo ang lupàíng iyón, ngunit ang lupàín mo’y tinakpán ng mga dalúyong. Walâ kang báon o muntîng balútan paglíkas; tangìng madádalá mo’y gunità na kung mápadáko man sa Mariláw ay itútulâ ng kahímig ng brúskong tínig ng Pearl Jam. “Sa lupàín ng mga harì,” ibúbulóng sa iyó ng isáng tokáyo ni Critias, “ang pag-áaklás ng mga obréro at anákpáwis ay túngo sa pagpápandáy ng bágong kaayusán at kamalayán!” Madáragdagán pa ang salaysáy na párang pag-uúlit ng kuwénto ni Solon kay Dropides, na tinútuligsâ ang sálinlahì ng mga harì na walâng ginawâ úpang lutasín ang sistémikóng pagbahâ at mga digmâng walâng kapára. Ngúnit bágo pa makapágkuwénto si Dropides sa kaniyáng anák ay púputúlan ng dilà at mga kamáy—alínsúnod sa útos ng kataás-taásan—úpang tuldukán ang alamát ng pagkagúnaw.
Alimbúkad: Epic poetry upheaval across the world. Photo by hitesh choudhary on Pexels.com
Isáng ehersísyo ang paglímot, at kung náriníg mo si Astor Piazzolla sa mga bagtíng ng Nadja Kossinskaja, ang paglálahò ay hindî ang nakátadhanàng resúlta—na ang paglísan sa Pásig ay paglapág sa palipáran ng Paris na katumbás ng wakás—bagkús ang másalimuót na paraán ng pagburá sa saríli, batíd man ng públikó o língid sa kaaláman nitó: Itó ang kamalayán ng buông paglálakbáy na ang saríli ay maláy na maláy hindî lámang sa palígid bagkús sa kaloob-looban. Ang katotohánan ng Paris at ang katotohánan ng Pásig ang maráhil magbábanggâan sa iyóng ísip; ngúnit hindî dápat ikábahalà ang manipís na hanggáhan ng mga teritóryo, sápagkát ang lumílitáw sa dakòng hulí ay hindî lámang ang isáng bágay o piráso ng karanasán. Lumílitáw din kasabáy niyón ang kabuôang pagdanás túngo sa ináasáhan o kayâ’y dî-ináasáhang pangyayári, at ang mga sálik na umáapékto sa pag-íral, halimbawà, ang pagkabálam ng biyáhe dúlot ng bagyó o perwísyong sanhî ng pagsábog ng eropláno. Sa ganitóng pangyayári, ang magíging búnga ng paglímot ay hindí dápat itúring na matimbáng; higít na matimbáng ang katotohánan habàng lumilímot sa ngayón o nakaraán—na sagád-sa-butó, makásarilí, mapanlinláng—úpang ang búkas ay makapágtanghál ng monopolyádong katotohánang mulâ sa tumátanáw. Hindî mo ipápanukalàng itó ang “aghám ng karanasán ng kamalayán [geist],” ni Hegel, sabíhin mang may pagkakáhawíg; ngúnit hindî ba ang ehersísyo ng paglímot ang magtutúlak sa kamalayán úpang matúto sa saríli (ikáw man ay itúring na ínmigránte o refuhiyádo), ang unawàin sa kaloóban nitó ang buông sistéma ng kamalayán, ang buông sakláw ng katotohánan, at máitutúring na hugis ng kamalayán? Ang kamalayáng nagháhatíd sa Paris, kung itó man ang pinakáúbod ng pag-íral, ang pápawì sa anumáng pagkátiwalág sa banyagàng poók sa maláo’t madalî; at ang pagíging Parisíno na isáng anyô ay hindî na bastá pánlabás lámang na maráhil naságap din ng Indios Bravos bagkús ang bágong kataúhang ang kamalayán ay malayò na sa kataúhan ng isáng Filipínong lumakí sa Pásig. Itó ang sukdól ng pág-unawà sa saríli, ang kamalayáng kung tawágin ay pakikípagsápalarán. Kung ikáw ang tulâ, isá ka ring kamalayáng maráhil ay kapaná-panabík hulàan ang mga hakbáng; at isáng ehersísyo ng paglímot káhit ang pakíkiníg sa iyóng musíka, na kay hírap hulíhin ang yugtô ng katotohánan ng mga nóta, sápagkát nang sandalîng kathâín iyón ni Piazzolla ay maáarìng ang sandalîng tinútugtóg namán ni Kossinskaja ang pagkáparoól ng Ukraína.
Alimbúkad: Epic rhythm poetry without borders. Photo by Pixabay on Pexels.com
Alimbúkad 