Pinoy

Ikalabing-apat na Aralin, ni Roberto T. Aňonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikálabíng-ápat na Aralín

Roberto T. Aňonuevo

Kapág tumamláy ang pagtanggáp sa iyó doón sa téritóryo ng mga ádelantádo, pósibleng sumápit ka na sa yugtông ang anyô mo’y badúy o guráng at isá na lámang gunitâ ng paruparóng búkid mulâ sa káhitang pelús. Mabábatíd mo itó kapág humaráp sa salamín ni Narciso at tumítig sa saríli: sásanggunì ka nang paúlit-úlit sa álgorítmo ng hulà kung anó dápat ang bágo ngayón káhit magíng ilahás pa sa hináharáp, magháhalungkát sa baúl na tíla pagháhanáp ng eksótikong aláhas na ang makábibilí at makapágsusuót ay ang pinakámayámang Únang Gínang at magíging huwáran ng mga kábunggûang-balíkat na Babáeng Baklâng Bugháw. Kailángang magíng promotór ka ng elegánsiya at síning, o kung hindî’y humandâng masawî—totoó man o hindî. Sa ganitóng pangyayári, matutúto kang mag-isíp kung paáno maúna o makáisá, kung paáno umangkát ng mga ímported na limusína, na sa sobráng dámi ay kúlang ang dalawámpûng garáhe. Báwat sakyán mo’y bumabágay sa kúlay ng iyóng térno at sápatos—alinsúnod sa patnúbay ng mga número at bituín ni Marites—at guwárdado ng kómboy na sumísiréna,  humáhagibís. Maaákit tumanáw palabás ng bansâ ang lumikhâ sa iyó, magháhanáp ng mga sikát at sopístikádo úpang gawíng módelo sa kaniyáng báryo, at isísigáw niyá na itó ang prímero at móderno, at angkóp na angkóp din pára sa iyó, o sa báyan mong tíla nása Ikatlóng Impiyérno. Kailángang lumáwak ang kórpus ng iyóng bokábuláryo, wíwikàin ng mga krítikástro, at úpang matupád itó’y hihingî ng matátalínong páyo sa mga balikbáyan at biyahéro ang iyóng maylikhâ, mangangálap ng mga díksiyonáryo at dískurso ng sanlíbong pilósopo, sakâ isásaúlo na warìng siyá ang sanhî ng móda at úso. Ikáw bílang tulâ ay gágawíng institusyón sa mga timpalák pángkagandáhan, irarámpa kung saán-saán, na magtátakdâ ng mga panúto at pamantáyan na kasínglantík ng súngay o kasingkípot ng tumbalík tugmâan, úpang ang mangibábaw sa bandáng hulí ay ang líga ng mga létra. Walâng saysáy pa rin ang gayóng pagpúpunyagî. Daráting ang panahón na anumán ang iyóng sakyán, anumán ang iyóng bíhis, anumán ang ánunsiyo, kung ang loób mo namán ay basyó, ay isúsumpâ ka pa rin ng mga ádelantádo. Tátanggí siláng pangunáhan mo ang lahát sa línear na paraán, sapagkát mabúbukíng nilá ang kúlay at pákay ng paglikhâ, kayâ gágawín ka na lámang niláng éksperiménto bílang ehémplo sa akadémikong pagninílay. Sinusúrot ka noón ni Platon dáhil nása lángit ka; dinúdutdót ka namán ni Aristotle dáhil bágay na magíng banlík ka. Saán ka lulugár ay walâng makabábatíd at magwáwakás na paláisipán. Maáarìng isilíd ka sa isáng panahón na magíging múseo mo habambúhay, o kung makatákas ka man mulâ sa madilím na silíd-aklátan ay sapagkát ginawâ kang ínmortal ni Byron o Bardagól. Síning ka hindî lámang dáhil sa artístikong kalidád; síning ka dáhil karápat-dápat mapabílang sa lárang ng síning. Ngúnit kung híhiramín ang dilà ni Ju. M. Lotman, ang dibisyón ng mga tékstong “artístiko” at “dî-artístisko” ay nása kamalayán ng sumaságap, bagamán ang paglitáw nitó sa kamalayán ng maylikhâ ay opsiyonál. Walâng pérmanénte sa panitikán, at kung gayón ngâ, huwág malumbáy kung hagárin ka man ng tuksó ng mga ulól at ádelantádo.

Alimbúkad Poetry Solidarity endorses Leni Robredo-Kiko Pangilinan tandem in the coming national elections. Photo by Plato Terentev on Pexels.com

Ikalabintatlong Aralin, ni Roberto T. Aňonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikálabíntatlóng Aralín

Roberto T. Aňonuevo

Nabubúhay ang mga salitâ sa gabí ng lamayán, tinútumbasán ng mga panúto, at kung nagkátaóng tawágin itó na dúplo ng Bíyernes Sánto ay sapagkát hinihingî ng pagkakátaón na patayín ng mga talinghagà ang iníp at hápis, bukód sa pinábubukál ang tamís at galák sa pánig ng bálo’t mga náulilà sa pamámagítan ng hánay ng mga bélyakang ináasintá ng mga bélyako na kung makátikím man ng pálmatóryá ay katanggáp-tanggáp sa matatálo. Ang mga salitâ ay isá ring tulâ, pinagsásalúhan ng madlâ at pinagníniláyan at biníbigkás nang buông talísik at tiwalà (imbés na ikulóng lámang sa papél pára págpistahán ng iiláng mahílig magkulóng sa silíd at magbasá, bukód sa tátanggí itó sa monopólyo ng ímprenta at elektrónikong padér). Túlad mo’y may kakayahán itóng magbanyúhay na kulasisì na mátagintíng ang tínig at kay lamyós bumírit sa sandalîng sagápin ng ísip itúring mang kagilá-gilalás na guníguní o panagínip, na maráhil makapagpápabángon sa bangkáy mulâ sa ataúl kung hindî man ng líhim sa maluwág na pantalón. Hábang lumalálim ang gabí, at nagsísimulâng kumalás ang buwán sa úlap, magdáraán ang máhalumigmíg na símoy, sakâ madáramá nang sagád sa butó ang paligsáhan sa pukól ng mga páhiwátig, na maglílitánya ng parátang at maglálantád ng mga pasaríng at palipád-hángin úpang sagutín ng kalában, hinahámon ang kaúsap mag-isíp nang walâng kútelo’t pabúlik-búlik, at hinahátak ang mga saksí na mapániwalà, mapáhangà, mapáhagikgík. Ang lamayán ang últimong larángan ng talinghagà, isáng ehersísyo ng paghúgot ng sundáng o káli, na karugtóng ng masíning na pagwáwasíwas sa hángin bágo magpakáwalâ ng búhat-áraw úpang salagín ng kátunggalî, ngúnit walâng dugông dadának, walâng búbulagtâ, at sa halíp, aápaw pa ang galák at hiyáwan sa muntîng bakúran. Sapagkát tulâ ang mga salitâ, ang répresentasyón nitó’y may kakayaháng magpátalón-talón sa ibá’t ibáng panahón, na ang halímaw ay hindî manánatíling asuwáng o león hábambúhay, bagkús pápaloób din sa gáya ng matiník maglarô ng básketbol o maglutò ng sinigáng. Ngúnit ang lahát ng itó’y pánandalî samantálang nalálaós ang ritwál ng paglalámay at nauúbos ang mga kaibígan sanhî ng digmâ at sálot. Kapág walâng pagpapáhalagá sa mga alaála at kamatáyan, walâ na ring silbí pa ang lamayán káhit sa nabubúhay kundî manghingî ng abúloy o magíng katwíran sa pagpúpusóy. Sa gabí ng lamayán, tangìng makatà ang makákaniíg mo—ngayón man o sa hináharáp—na magpápasiyáng ilibíng ka sa papél at mahalín at gawíng ínmortal nang higít sa balagtásan, iníwan man siyá ng kaniyáng músa na tumákas at nagtagò sa iláng.

Alimbúkad: Epic wave poetry solidarity with Ukraine. No to Wars! Yes to Humanity! Photo by KoolShooters on Pexels.com

Ikatlong Aralin, ni Roberto T. Aňonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikatlóng Aralín

Roberto T. Aňonuevo

Ang tulâ, ang tulâ mulâ sa báyan, sabíhin mang nilikhâ ng anónimong makatà, ay maítutúring na ipinálagánap sa báyan pára págsilbihán ang báyan, at pára angkinín ng báyan sa bandáng hulí. “Lundáy kong aánod-ánod,/ piniháw ng bálakláot/ kayâ lámang napanólot/ nang humíhip yaríng tímog.// Hindî maísusúlat ang ganitóng katalísik at sopístikádong dalít kung hindî lagalág at mapágmasíd ang nagsásalitâ sa loób ng tulâ, na marúnong ilugár ng taúhan ang kaniyáng saríli sa isáng ánggulo, kung saán nadáramá niyá ang hilagà-kanlúrang símoy na maáarìng bumúbugá gáya sa Zambales, La Union, Pangasinan, Ilocos Norte at Sur, at siyáng maitátangì sa hilagà-silángang símoy na higít na kilalá bílang “amíhan.” Ang tímog ay hindî lámang katumbás ng “south” sa Inglés, bagkús tumutúkoy din sa “habágat” na humihíhip sa tímog-kanlúrang bahagì ng Filipínas—na simulâ ng tag-ulán. Samantála, ang bálakláot ay mahíhinuhàng nása mga buwán kung kailán patapós ang tag-aráw, ang malakás na hánging nagpapasúlak ng álon at panakâ-nakâng ulán, bumúbugsô pasulóng ng tímog-kanlúran ng kapulûán, at lumálampás pagkáraán sa teritóryo ng Filipínas. Ang pérsona ng tulâ ay warìng tumítindíg bílang meteorólogo, batíd ang padrón ng ágos-hángin sa buông Tímog Ásya, ang halúmigmíg ng lupâíng nakapágdudúlot ng ulán, na nakaáapékto sa ágrikúltura, at kábesádo ang mápa ng paglálakbáy sa tubigán. Ang tinutúkoy na lundáy, na isáng urì ng maliít na sasakyáng pandágat, ay maiísip na séntro ng tunggalîán, dáhil bagamán bumunsód o tinangáy itó ng kung anóng púwersa noóng panahón ng amíhan ay nakádaóng lámang noóng panahón ng habágat, at pósibleng may bagyó pa! Ang pérsonang nagsásalitâ, kung gayón, ay hindî órdináryong mamámayán. Pára siyáng kapitán ng barkó o manduyápit ng balangáy, maláon nang nakapáglayág mulâng tímog hanggáng hilagà ng kapulûán at pabalík, nakátawíd sa mga karágatán, at dúlot nitó’y nakahúbog sa kaniyáng pananáw nang máunawàan ang klíma, ang tubigán, ang hángin, at ang talampád ng mga bituín. Ang kawalán ng direksiyón ng mátalinghagàng lundáy ay tútumbasán ng patnúbay ng mátalinghagàng unós, úpang sa wakás ay mápadpád ang magdáragát at makálunsád sa kung saáng ligtás, místeryóso, o mápayapàng pampáng. Sapagkát ang tulâ, noóng úna pa man, ay tagláy ang kaísipán ng báyan. Giít ngâ sa tulâ ni Jesus Manuel Santiago: “Kung ang tulâ ay ísa lámang/ pumpón ng mga salitâ,/ nanaísin ko pang akó’y bigyán/ ng isáng talìng kangkóng/ dilî kayâ’y isáng bungkós/ ng mga talbós ng kamóte/ na pinupól sa kung alíng pusalìán/ o inumít sa biláo/ ng kung sínong maggugúlay,/ pagkát akó’y nagugútom/ at ang bitúka’y walâng ilóng,/ walâng matá/. . . .” Sapagkát nagmulâ sa báyan, ang tulâ ay kailángang magsilbí sa báyan, sa ibá’t ibáng anyô at ibá’t ibáng paraán, hindî lámang pára sa layúning pámpolítika o pangkúltura, bagkús káhit sa paghúbog ng kamalayán na makapágpapálayà ng ísip ng mga mamámayán. Ang ídyoma ng pérsona sa tulâ ay lumálampás sa písiko at mekánikong pagdulóg sa “tulâ” bílang síning, at kung gayón ay dápat itóng pakínabángan ng nakárarámi. Sa kabilâng dáko, maitátanóng: Dápat bang magsilbí ang báyan pára sa kápakinábangán ng tulâ? May katwíran ang ganitóng tanóng, sa pánig ng usapíng estétika at panlásang pansíning, at naturál na isípin ang akdâ bílang akdâ lámang na bukód sa makatà at hindî dápat sangkután ng anumáng bágay na labás sa éspero nitó. Ngúnit kung isásaálang-álang na káhit noóng panahón ng díktadúrang Marcos, ang mga épiko niná Cesar T. Mella at Guillermo C. de Vega ay nagsilbí pára sa banidád at kalugúran ng mag-asáwang Marcos, na káhit saáng ánggulo sipátin ay hindî makáiíwas ni makálulusót sa parátang na nakisíping sa grándeng lunggatî ng pásistang rehimén. Ang madlâ, bílang áktibo o kayâ’y pásibong mámbabása na pápaloób sa guníguníng daigdíg ng mga nasábing makatá, ay masisípat na kailángang magsilbí sa tulâ, sa paraáng sa maníwalà’t sa hindî maníwalà sa gayóng kátotohánan ay kailángang magíng matatág kung hindî man magíng másokísta sa ibinábandilàng kaísipán ng Bágong Lipúnan. Ang mga tulâ nina Mella at de Vega ay másisípat na hindî makáiíwas na isangkót ang báyan (lalò’t isinálin sa pámbansâng wikà) bagamán nagsisíkap na panátilíhin ang ánggulong “pérsonal” ng mga tulâ, dáhil humuhúgot ng mga pahiwátig sa mga imahén ng mag-asáwa at kaniláng kalígirán at pananáw—na may tahásan o dî-tahásang láyong ipálunók sa báyan. Kapág sumápit sa ganitóng yugtô, ang tulâ ay umíigkás bílang pérsonal at dumadáko sa lokál at globál na mga antás, at kung gayón ang dískurso at ideólohíya ay maúurì hindî lámang bílang pánsaríling estétika bagkús pambáyan, kung hindî man pantáyong pananáw. Kung noóng sinaúnang panahón, ang tulâ ay ginagámit na kasangkápan pára iangát ang kamalayán ng báyan, ngayón namán ay sumásalungá ang tulâ na magíng kasangkápan ng sinumáng makapángyaríhang magtátaksíl sa gunitâ at haráya ng báyan. Ang tulâ, sa dákong hulí, ay hindî pásibong tagásunód sa anumáng náis ng makatà at ng kaniyáng mga patrón sa óras na mág-usisà ang báyan. Nagkakároón ng saríling búhay ang tulâ úpang tumákas palayô sa mga kamáy ng makatà, at mághimagsík. Ang diyaléktikong ágos ng silbí at pagsísilbí sa pánig ng tulâ pára sa báyan at pára sa saríli ay pósibleng urìin pa kung hanggáng saán nagsísimulâ at nagwáwakás. Ngúnit trabáho na itó ng mga mínero ng kasaysáyan at panitikán pára sa bágong digmâng pámpanítikán.

Alimbúkad: Epic poetry rampage beyond Filipinas. Photo by Du01b0u01a1ng Nhu00e2n on Pexels.com

Mga Piraso ng Alaala, ni Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Mga Piráso ng Alaála

Roberto T. Añonuevo

1

Kung akó ang tulâ, gáya ng deklarasyón ni Alejandro G. Abadilla, akó ba ay maikákahón sa pagkakáunawà sa “tulâ” alínsunód sa pananáw ng pámayanáng pinágmulán nitó at nilikhâ mulâ sa guníguní sakâ nagpasálin-sálin ng mga dilà, bágo kakatwâng isinúlat ng isáng táo na pagkáraán ay tátagurîáng makatà? Kung akó ang tulâ, ang tulâng itó ay may kámalayán—gaáno man katáyog o kabábaw—at likás lámang na mágtagláy ng kíling ng polítika o pananálig, ngúnit kung paánong nakilála ko ang saríli bílang tulâ ay hindî dáhil may pámbihiràng kakáyahán akó bílang tulâ, na nakapágbubúlay sa pag-íral káhit mág-isa gáya ng érmitanyo, bagkús dáhil kiníkilála akó ng áking mga mámbabása, at ng ibá pang makatà, na may pagkakátugmâ o pagkakáhawíg ng pagkakáunawà sa órihinál na pakáhulugán ng nasábing “tulâ.” Halímbawà, kung ang tulâ, gáya ng tanagà, ay binúbuô ng ápat na taludtód na may pipítuhíng pantíg ang báwat taludtód, na may tugmâang umaáyon namán sa palábigkásan at paláugnáyan ng Tagálog, bukód sa nagtátagláy ng talínghagà alinsúnod sa pakáhulugán ng sinaúnang Tagálog, na itinalâ sa bokábuláryo niná Juan de Noceda at Pedro de Sanlucar, ang kariktán nitó, kung pagháhalùin ang mga pagtanáw ng gáya nina José Rizal, Lope K. Santos, Julian Cruz Balmaseda, Iñigo Ed. Regalado, at Ildefonso I. Santos ay nakaáyon sa estétika at panlása ng Tagálog, at maáarìng patúloy na magbágo kung panghihímasúkan at tátanggapín ang karagdágang pakáhulugán sa tanagà úpang magkároón itó ng sariwàng anyô at prínsipyo, tawágin man itóng Tanagàbadilla o Textanagà. Ngúnit sa ganitóng pagkakátaón, akó na tulâ na ikínahón sa tagurîng tanagà, ay maáarìng hindî na ang oríhinál na tanagà ng sinaúnang Tagálog, bagkús nagíng tanagà lámang pára sa kasiyáhang akadémiko dáhil pinalúluwág ang pakáhulugán  nitó nang makaságap ng ibá pang eleméntong magpápayáman sa pagkakáunawà sa “tulâ” na umaáyon namán sa pahiwátig ng pándaigdígang pagpapákahúlugán sa “tulâ.” Kung akó ang tulâ, akó samákatwíd ay hindî manánatíling iisáng akó. Kung akó ang tulâ, ang akó ay maáarìng magíng ikáw káhit hindî ka sinadyâng tulâ, na nagíging tulâ lámang dáhil sa mga dimensiyón ng pagkátulang magmúmulâ sa ákin.

2

Kung akó ang tulâ, mabúburá ko ba ang lahát ng préhuwisyó sa “tulâ” úpang makapágsimulâ nang panátag at malayà sa anumáng bitbít na bagáhe? Maisásaálang-álang itó, dáhil báwat panahón ay nakápagtátakdâ ng kumbénsiyón, ng angkíng pagtanggáp, at lumaláwig itó alinsúnod sa kapángyaríhang matátamó ko bilang tulâ. Kung akó ang tulâ sa sukdúlang pakáhulugán, akó ba ay pára lámang sa lóhika ni Socrates o método ni Descartes? Kung akó ang tulâ, akó na may kámalayán ay maáarìng gayáhin ng, o gumáya sa, ibáng akdâ; o kayâ’y burahín ang, o magpátiúna sa, lahát ng naúnang pagkakáunawà sa tulâ, na nagáganáp sa métabérso; ngúnit kung mangyayári itó, ang makatà ay walâng silbí—na nagwáwakás ang tungkúlin sa sandalîng matápos niyáng ísatítik o bigkasín ang tulâ—sapagkát tíla sumásakáy lámang siyá sa ákin úpang makilála at mapáhalágahán at magkároón ng panibágong pérsona—anumán ang kaniyáng ídeolohíya—na háhangàan o lílibakín pagkáraán ng kaniyáng mga mambabása o tagapákiníg alinsúnod sa magíging résulta ng kaniláng pagságap o pagkakáunawà sa ákin. Kung akó ang tulâ, ang pósibílidád ng pagdudúda ay hindî ba dápat manggáling sa ákin bagamán maáarìng mátunugán din ang ganitóng pagdudúda mulâ sa makatà o krítiko o mambabása na siyáng nakaságap ng nasábing akdâ? Kung akó ang tulâ, ang pagdudúda kung manggagáling sa ákin ay magsísimulâ ang kámalayán hinggíl sa kung paáno akó umíral o patúloy na umiíral bílang tulâ, lumípas man ang iláng síglo. At dáhil may ibá’t ibáng paraán ng pag-íral, gáya ng pagsásaáyos ng píyesa sa músika, akó bílang tulâ ay pósible ring magkároón ng ibá-ibáng anyô, ibá-ibáng tunóg, o umíral na walâ, gáya ng maláwak na éspasyo sa bágong sóneto ng empéradór. Kung ang tulâ ay sinadyâng binuô sa pabigkás na paraán, akó na tulâ ay hindî ba may karápatán pára sabíhing akó na umiíral ay nakásalálay sa mga taingá ng sumaságap sa ákin, gaya ng Ifugáw, Tagbanwá, at Mëranáw?

3

Kung akó ang tulâ, ang “akó” ba sa parámetro ni Imadeddin Nasimi ay ang idéntidád ng pagkátulâ? May saríling daigdíg si Nasimi, gáya ng may saríling daigdíg si Abadilla. Ngúnit kapág nágsimula siláng magsábi ng akó—”akó ang ságradong salitâ,” “akó ang daigdíg”—ang akó na tulâ ay magkakároón ng saríling kámalayán na maáarìng makálundág ng panahón, mágtagláy ng ánimo’y kapángyaríhang sóbrenaturál, magpabálik-bálik sa ibá’t ibáng útak, matá, at pusò, nang ang akó ay magíng tulâ na may silbí. Kung akó ang tulâ, ang “Akó” na tulâ ni Nasimi ay káya bang makipágtunggalî sa “Akó ang Daigdíg” na tulâ namán ni Abadilla, gáyong hindî ko batíd ang káakuhán at pagkátulâ ng ibinábanggâ sa ákin? Mapagdúdudáhan ang pagtatágis ng tulâ ni Nasimi at ng tulâ ni Abadilla, sapagkát kung akó ang tulâ, hindî ba akó rin ang kumákalában sa saríli, ang pérsonang hinahábol ng saríling aníno? Ang tagísan ng dalawá o higít pang tulâ ay hindî nagmúmulâ sa ákin bílang tulâ, bagkús pára sa kapákanán ng sinuwérteng benépisyádo sa gayóng pag-úurì, káhit sabíhin pang pataásan ng úri at ihì. Ang tagísan ay hindî rin bastá mabábalahò sa usapín ng anyô o nilalamán. Ang tagísan ay mahíhinuhàng nagbubúhat sa mga matáng kumíkilátis kung anó akó bílang tulâ, malayò man ang katangìan sa makatà, at kung gayón ngâ, ang tagísan ay magpápanúkalà ng káisipán, sabíhin mang itó ay nása baúl ni Regalado.

4

Kung akó ang tulâ, iisípin ko ba ang tradisyón pára mápahintulútang umíral nang mapánatíli o yugyugín ang status quo? Ang ganiyáng pag-iisip ay trábaho ng makatà o kayâ’y ng áking mga mámbabása. Sa pinakámahigpít na pagtanáw, pinakámadalîng sagót ang “Óo!” Ngúnit kapág inurì nang maígi, akó bílang tulâ ay maáarìng uyamín káhit ang tradisyónal na pagkákaságap sa “tulâ,” káhit ni hindî pinakíkislót ang hínliliít, at kung gayón, akó ay tíla nása bíngit ng pangánib na maíbasúra o kayâ’y mailágak sa madídilím na bódega bágo iresíklo o gawíng pambálot ng tinapá ng sinúmang kinayáyamután ang tulâ. Kung akó ang tulâ, akó ay maáarìng magíng sunód-sunúran sa anúmang náis ng lumikhâ sa ákin, subálit hanggáng hindî ako naipípirmíng téksto sa papél, sabíhin mang siyá’y nagkúkunwâng makatà na umákyát sa éntabládo o lumabás sa pelíkula. Hindî rin akó magtátaká kung akó bílang tulâ ay magíng karaníwan, bagamán tanyág o masatsát, at madalîng máunawàan ng malaláwak na mámbabása káhit límitádo ang kaaláman nitó’t panlása hinggíl sa tulâ, o sabíhin nang “panítikán.” Kung akó ang tulâ, na hanggá ngayón ay may pasúbalì ang pahayág káhit hindî nararápat, naturál na isaálang-álang ko ang tradisyón, úpang pagkáraán ay magkároón akó ng katwíran kung paáno wawasákin ang itínatág na kúmbensiyón, gáya sa éhersísyong itó.

Alimbúkad: Epic raging poetry beyond space and time. Photo by Porapak Apichodilok on Pexels.com

Pangaral sa Isang Sisiw, ni Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pangáral sa Isáng Sísiw

Roberto T. Añonuevo

Matútuklasán mo, isáng áraw, kung paáno magíng ítik na iníwan ng kaniyáng káwan, ang ítik na ánimo’y iikâ-ikâ, ngawâ nang ngawâ ngúnit hindî makákampáy ni makagápang, sapagkát palapít nang palapít ang wakás ng pananáhan sa Ílog ng Malabánan. Ang kánang kamáy mo’y nagkusà nang gawín ang mga pángseremónyang tungkúlin: makipagpúlong sa matátapát, natítiráng kawaní, o kayâ’y dumaló sa mga pigíng úpang mag-íwan ng hulíng habílin o pangitàín sa mga trópang bantáy-salákay. Nagpulásan kung saán-saán ang mga dáti mong kabalíkat, na ang karamíhan ay nangibáng-báyan at nagbágo ng pangálan kung hindî man nagpalít ng kúlay ng pananálig pagkáraáng mangúmpisál at magtíka sa kinasangkútang eskándalo. Kung maglálakád ka nang mag-isá sa abenída, maráhil púpukulín ka ng matatálas na tingín, na ikáwawásak ng maringál mong damít at sápatos, at tatagós ang talím hanggáng kaloób-loóbang banyagà sa anumáng bakás ng budhî, bágo mo mamaláyang may isáng támbay na dáting ipinátokháng mo ngúnit máhimalâng nakáligtás ang sasapák sa iyó, pasabúnot kang hihiláhin doon sa damuhán at itátalì sa likód ng tráysikel, sakâ kakaládkarín paikót nang siyám na úlit sa baranggáy pára tunghayán ng táumbáyang sinindák mo sa baríl at batás. Pumikít ka man ay warìng nakátakdâ ang ulán ng mga káso na magbíbigáy ng sakít ng úlo sa mga hinírang mong mahístrado. Naniníwalà ka, na dáhil sa útang na loób, pósibleng hindî ka salingín ng hukúman, na utúsan man ang púlisya úpang dakpín ka’y hindî rin tátalimà sa batás, at lahát ng hátol ay papánig sa iyóng palusót at kasínungalíngan. Maráhang sasagì sa iyóng útak ang tagpông naligáw ka sa paléngke at inúusisà ng isáng matadéro na kung tawágin ay si Horatio: “Alám mo ba kung anó ang Tóro at ang Óso at ang Piláy na Páto?” Ngúnit bágo pa man makapágsalitâ’y sasálubúngin ka agád ng laksâng plákard ng mga anákpáwis—ipamúmukhâ sa iyó ang kulimbát ng iyóng mga kasáma’t kaibígan may bagyó ma’t may sálot, ang pámbihiràng digmâan sa pamámagítan ng própagánda’t káutusán, ang pamímigáy sa dáyo ng pamánang lupâín at karágatán, ang plátapórmang ang tangìng katupáran ay paggantí sa iyóng mga kóntrapélo o krítiko, ang saíd na kabáng-yáman na kung may líhim man ay listáhan ng útang at umáalingásaw mong kábulukán. Maráramdamán mo kung paáno pahagíngan ng mga bála o bóla, at ang madlâ’y pára bang nanónoód sa hardín ng mga bangkáy, nagsisípalakpák at háyop kung manlibák, na warìng íbig gumantí makáraáng magoyò silá ng isáng butangérong polítiko. Magréretíro ka sa kung saáng liblíb na bundók, hihingî ng isá pang pabór mulâ sa itínalagáng Anák ng Maykúpal kung hindî man Anák ng Maykapál, pára págalingín ka at mulîng manumbálik ang lakás, nang makáupô mínsan pa, sa ginintûáng inidóro. Ngúnit dáhil isá ka nang baldádo, wikà ngâ, na walâng saysáy káhit itím ang balahíbo at itím ang butó, mangangárap ka na ang isáng anák o apó mo ay pápalít sa iyóng tróno, úpang hindî ka na hántingín pa ng mga ásintádong gérero, naníniráhan man silá doón sa métabérso. Ngayón pa lámang, mágsimulâ nang magpákapál ng mukhâ, na warìng ni hindî makabásag-pinggán.

Alimbúkad: Epic poetry upheaval sings the impossible. Photo by Lisa Fotios on Pexels.com

Alak, ni Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna 
Alak
 
Roberto T. Añonuevo
 
Malalanghap ang mansanas, peras, at ubas,
ang pambihirang sebada na magluluwal
ng malta,
ang salamangka ng tubig sa lihim na batis
mula sa islang malayo sa paningin—
gaya sa pawis ng mga obrero’t trobador.
 
Pinahinog sa bariles ng pinong robledo,
ito ngayon ang ipinasusubasta sa madla
para tikman ng mga pribilehiyado o lasenggo
at pag-imbutan sa negosyo at elegansiya.
 
Maisasalin sa baso ang komunidad
ngunit mabubura ang karukhaan,
at liligwak sa isip ang langit, ang koleksiyon
ng pulang alak na edad pitumpu’t apat.
 
Isang milyong dolyar marahil ang katumbas,
matanda pa sa akin ngunit buháy na buháy,
magpapasulak ng dugo,
magpapatigas ng uten,
magpapaputok ng bátok,
ngunit makapapasá sa dila ng mga konosedor.
 
Paano ito nakaligtas sa digma, salot, tagsalat?
 
Sasagutin iyan ng espiritung maglalandas
sa lalamunan at maiiwan sa hininga,
palalawigin ng mga kuwento
at pakikipagsapalaran kahit kabulaanan,
ngunit kung ano man ang kasaysayan nito
ay hayaan para sa naghuhukay ng kalansay.
 
Nalilikha ang alak para malasing ang mga diyos
at sila’y minsan pang magbalik na mortal
o ito’y hakang marapat na ipawalang-saysay.
 
Kapag iniharap ang matandang wisking ito
sa aking lambanog na hinog na hinog,
ang suwabe ay sagradong niyugan at palaspas,
ang nunal na hindi mabura-bura ng mababangis
na bagyo, sakit, at pananakop
bagkus ay patuloy na bumabangon, tumatatag——
mula sa liblib na baybay o dalisdis ng bundok,
mula sa mga bisig na kumakarit ng mga bituin,
mula sa mga binting nanunulay sa alanganin,
mula sa mga himig na sumasayaw sa guniguni,
mula sa pag-asang subók sa iba’t ibang simoy.
 
Nakapapasò ang guhit at sumisipa
nang marahan,
ang lambanog na ito pagkalipas ng isang siglo
ay epiko ng komunidad na babalik-balikan ko.
Alimbúkad: Unspoken poetry imagination. Photo by Elina Sazonova on Pexels.com

Ang Konstitusyong 1987 at ang kaso ng Filipinas

/ Roberto Añonuevo

“This constitution shall be promulgated in Filipino and English and shall be translated into major regional languages, Arabic, and Spanish,” saad ng Artikulo XIV ng Konstitusyong 1987. Ngunit hindi ito nasunod nang mahigpit; at ang salin sa Filipino ay malalathala lamang noong 1991, limang taon pagkaraang balangkasin ng Komisyong Konstitusyonal ang panukalang konstitusyon noong 1986.

Dahil pangunahing instrumento ng batas ang Konstitusyon, ang bersiyong Filipino at Ingles ay ideal na iharap nang magkasabay sa plebisito upang kagyat na umiral (Artikulo XVIII, Seksiyon 27). Hindi dapat tumbasan ng “salin” sa Filipino ang konstitusyon; bagkus ito’y nararapat na maisulat muna sa Filipino saka isalin sa mga wikang panrehiyon, bukod sa Arabe at Espanyol. Dahil ang Konstitusyon ay isinulat sa Ingles, ang katumbas nito sa Filipino ay sumusunod lamang sa balangkas at anyo ng Ingles.

Ang bersiyong Filipino ay malalathala lamang sa elektronikong anyo noong 2012 sa Official Gazette na maituturing na isang anomalya. Ang ginamit sa bersiyon doon ay ang “salin” sa Filipino ng Linangan ng mga Wika sa Pilipinas (LWP) na pinamumunuan noon ni Direktor Ponciano B.P. Pineda. Mapapansin sa introduksiyon ni Pineda na hindi dumaan sa plebisito ang bersiyong Filipino:

Ipinalimbag namin ang Konstitusyon ng Republika ng Pilipinas sa layuning maitanghal sa bayan ang muhon ng paglilingkod sa paglikha ng isang dakilang kasulatan sa kasaysayan ng bansa.

Hindi layunin ng Linangan ng mga Wika sa Pilipinas na gampanan ang malawakang pamamahagi ng mga sipi ng Saligang-Batas sa masa ng sambayanan. Manapa’y upang makapaglabas lamang, sa limitadong edisyon, ng mapanghahahawakang teksto sa Wikang Filipino na maaaring maging sanggunian unang-una ng mga tanggapan, institusyon o ng mga interesadong indibidwal.

Ang Konstitusyong 1987 ay nananatiling nasa Ingles; at ang bersiyong Filipino nito, na dapat ay may sipi ang COMELEC (Commission on Elections), at siyang ginamit sa plebisito, ay hindi matagpuan.

Kaya walang makapagsasabing ang pangalan ng bansa natin ay “Republika ng Pilipinas.” Ang tumpak ay “Republic of the Philippines” dahil iyon lamang ang pinagtibay ng sambayanan.

Inihayag pa ni Pineda na sumunod sa makabagong ortograpiya ang bersiyong Filipino ng Konstitusyong 1987. Aniya,

Tinatawagan namin ng pansin ang mga gagamit, pati ang mga gumagamit na, ng tekstong Filipino ng Karta na sinunod sa ispeling ang bagong kalakarang kakambal ng isinamodernong palatitikan at palabaybayan ng wikang pambansa. Bukod dito’y mapapansin din ang liberalisado ngunit masinop na panghihiram at mabisang domestikasyon ng mga banyagang salita at parirala.

Dahil sa kakapusan sa pondo, hindi na namin inilakip dito ang tungkol sa mga distritong lehislatibo na pinag-ayaw-ayaw sa mga lalawigan, mga lungsod at sa Metropolitan Manila Area.

Ang tinutukoy na modernisadong ortograpiya ni Pineda ay malaki ang kiling sa nakamihasnang “Pilipino.” Mapapansin na kahit sa Diksyunaryo ng Wikang Filipino (1989) ng LWP ay wala ni isang lahok na salitang nagsisimula sa titik /f/ o gumagamit ng /f/ mula man sa hiram sa Espanyol, Ingles, o kaya’y sa mga wikang panrehiyong gaya sa Cordillera o sa Zamboanga Peninsula. Ang “Pilipinas” at “Pilipino” (tao) na ginamit ng LWP noong panahong iyon, gaya ng nasasaad sa pangalan ng institusyon, ay nakabatay sa Tagalog, at siyang umiiral sa “Pilipino” na pinalaganap noong 1959 ni Kalihim Jose Romero ng Kagawaran ng Edukasyon.

Sumusunod ang bersiyong “Filipino” ng Konstitusyong 1987 sa bersiyong “Pilipino” na ginamit sa katumbas na salin ng Konstitusyong 1973. Ipinaliwanag ko na ito sa aking naunang artikulo.

Kung babalikan ang Official Gazette, lumitaw doon ang isang sertipikasyon, o “katunayan” hinggil umano sa “wastong salin sa Filipino ng Saligang Batas ng 1987 na pinagtibay ng Komisyon sa Wikang Filipino at unang ipinalimbag ng Linangan ng mga Wika sa Pilipinas noong 1991.” Isinaad pa sa nasabing dokumento na “ipinalabas ang gayon sa ika-3 ng Agosto 2012 para sa anumang legal at opisyal na pangangailangan.”

May kasinungalingan ang ipinalabas ni Jose Laderas Santos na dating Tagapangulong Komisyoner ng KWF , at siyang lumagda sa nasabing dokumento. Una, walang pagpapatibay na ginawa ang KWF hinggil sa “salin” sa Filipino ng Konstitusyong 1987, bagkus personal na sertipikasyon lamang iyon ni Santos. Kahit halungkatin ang buong Yunit ng Kasulatan at aklatan ng KWF ay walang matatagpuan doon ni isang resolusyon na nagmula sa Kalupunan ng mga Komisyoner na ang bersiyong Filipino ng Konstitusyong 1987 ay pinagtibay at nilagdaan ng lahat ng komisyoner o kaya’y kinikilala nila iyon bilang “opisyal na salin” o “opisyal na bersiyong Filipino.” Ikalawa, ang bersiyong nalathala sa Official Gazette ay sa “limitadong edisyon” lamang, at kung gayon ay maipapalagay na hindi lumaganap sa buong kapuluan at nasuri ng sambayanan o ng mga komisyoner ng Kumbensiyong Konstitusyonal. Ikatlo, ang bersiyong Filipino ay hindi sumailalim sa plebisito, o kaya’y nasuri ng Komisyong Konstitusyonal, o pinagtibay ng Kongreso. At ikaapat, walang Kalupunan ng mga Direktor (Board of Directors) ang LWP na siyang magpapatibay ng resolusyon hinggil sa katumpakan ng bersiyong Filipino ng Konstitusyong 1987.  Ang LWP noong panahong iyon ay kadikit na ahensiya ng Department of Education, Culture, and Sports (DECS). Kung gayon, masasabing walang opisyal na bersiyong Filipino ang Konstitusyong 1987.

Pansinin na ang isinumiteng bersiyon sa Filipino ni Santos, at siyang ipinalimbag ng LWP, ay nagbago ang sukat at anyo ng font pagsapit sa dulo ng teksto. Mahihinuha rito na isiningit lamang ang isang talata, bago inilista ang mga pangalan ng mga komisyoner ng Komisyong Konstitusyonal.

Nang isailalim sa referendum ang Konstitusyong 1987, ang bersiyong Filipino at Ingles ang dapat magkasabay na iniharap sa sambayanan upang pagtibayin. Ngunit lumilitaw ngayon na Ingles lamang ang napagtibay, at hindi nakasunod ang bersiyong Filipino. Ang inilathala ng LWP na “salin” (o bersiyong Filipino) ng Konstitusyong 1987 ay isang anomalya, sapagkat tapos na noon ang plebisito at hindi na napagtibay pa ng mga kasapi ng Komisyong Konstitusyonal ang bersiyong Filipino ng Konstitusyong 1987.

Sa bisa ng ating Konstitusyong 1987, “Republic of the Philippines” ang iisa’t tanging opisyal na pangalan ng ating bansa. Ang “Republika ng Pilipinas” ay kathang legal na malaki ang posibilidad na mapalitan ng “Republika ng Filipinas” sapagkat walang opisyal na bersiyon sa Filipino na ginawa at pinagtibay ng Kalupunan ng mga Komisyoner ng KWF noon at magpahanggang ngayon. Malaki rin ang posibilidad na mapalitan ang Batas Republika Blg. 8491, na nagtatakda na gamitin ang “Republika ng Pilipinas” sa mga eskudo, logo, at sagisag ng bansa. Kung ang pinagbatayan ng naturang batas ay ang Konstitusyong 1987, isang malaking pagkakamali iyon sapagkat wala namang opisyal na bersiyon sa Filipino, o sabihin nang katumbas na “salin” sa Filipino, ang bersiyong Ingles ng Konstitusyong 1987.

Inaasahan kong maglalabas ng bagong salin ng Konstitusyong 1987 ang kasalukuyang administrasyon ng KWF , at siyang kolektibong pagtitibayin ng Kalupunan ng mga Komisyoner, nang may masinop na pagsasaalang-alang sa modernong ortograpiyang pambansa para sa bagong henerasyon ng mga Filipino.

Hinihintay ng sambayanan ang Filipinas para sa lahat ng Filipino.