Sinásadyâ ang lihís na pagbása kay Celia ni Balagtás, gáya ng kalkuládong pagháging na pagbása sa iyóng músa, tawágin man siyáng katunóg at tokáya ni Santa Cecilia. Itó ang itúturò sa iyo ng kalungkútan at pananabík, habàng nilúlustáy ang natítiráng sandalî sa paglilínis ng aklátan, sápagkát hindî kailanmán magkakároón ng katwíran ang pag-íbig:
“Sa pagninílay mo’y dáratíng siyá nang dî-nakikíta at palihím, at kung makíta man ay túlad ng babáeng nagbábalátkayô sa barakán, nakatápis ng bahágsúbay, pulá ang sapín sa paá at may bitík sa búkong-búkong, ngúnit ang mga matá’y kasímbugháw ng kambál na karagatán. Nakabítin sa kaniyáng mga pilík ang antimónyo; at may koloréte ang mga kílay, bukód sa bumíbigát ang úlo sa ginintûáng pútong at kumákalansíng na gintông híkaw. Búbulóng warì ang kaniyáng títig, na sásagutín mo ng títig. Ang kaloóban niyá’y dalawándaáng talampákan ang dalóm, tíla pinághálong Morzuk at Melghra, na títighaw sa úhaw ng sálinlahì ng mga karabána. Súsubúkin mong uminóm. Imúmuwéstra niyá ang limánlíbong bíhag at alípin, ang pag-áaklás at pagtákas. Ilálahád ng kumpás at sayáw ng mga dalirì kung paáno winásak at dinambóng ng mga estranghéro ang kaniláng bahayán at pamilíhan, kung paáno pinugútan ang kanilang pinunò at ginahasà ang mga babáe, at kung paáno sinigâán sa digmâan ang kaniláng kamálig at aklátan. Matútupî ka sa kaniyáng karunúngan; at mauúhaw sa kaniyáng alindóg, ngúnit iáabót lámang niyá sa iyó ang gerbás o kayá’y ang pilîng térfas. May nakátagò pa siyáng gátas ng kamélyo at kalahatìng sáko ng kúrma at maís para sa panaúhin. Pakiramdám mo, nása libíngan ka ng Marábut na binábantayán ng mga alakdán. Nalálangháp mo ang halimúyak ng óleo at azafrín, at mámabutíhing manahímik sápagkát mínsan pa, magúgunitâ mo ang sérye ng mga pintúra ni Picasso na lábis-lábis kung mámulaklák ang dibdib.”
Alimbúkad: Epic rock poetry across the world. Photo by Abhinav Sharma on Pexels.com
“Isáng sísiw, isáng tulâ!” Hindî maráhil silá makápaniwalà, siláng namímingwít ng mga talinghagà nang únang máriníg itó sa bibíg ng makatà. Ang míto ng sísiw na ibinábaligyâ nang makábuô ng tulâ ang sísiw na susì nang máipágpatúloy ang pagtulâ. Sápagkát ang sísiw ay títis ng pagninílay at manipestasyón ng harayà, itó ang pagmúmulán ng sustánsiyá ng katawán at pag-ásang may makakáin bálang áraw. Sísiw ang maángas na magtátakdâ sa pag-abót sa pagkasíning o kasiníngan; hindî lahát ng bágay ay líbre. Sa bisyón ni Huséng Sísiw, ang tulâ ay espesyálisádong gawâin—párang siyentípikóng pagdulóg sa áwit at korído—at kinákailángan ang dibdíbang pag-aáral at paglálaán ng panahón, sampû ng sigásig sa panánaliksík at pagpápakúmbabâ habàng nása yugtô ng apréndisáhe ang nangangárap na kabatàan, gáya ni Balagtás. Kung walâng sísiw, at makákamít sa kisápmatá ang lahát, hindî ba malilímot ng kung sínong bagíto ang pagsisíkap o ang masidhîng pagnanasàng matamó ang pagkátulâ ng kaniyâng tulâ, kung karápat-dápat ngâng itúring itóng síning? Sa únang málas, ang pakikipágpalít ng sísiw pára sa isáng tulâ, o kayâ’y nang matútong tumulâ, o nang makáriníg ng tulâ, ay kakatwâ at pagmámalabís na kabuntót ng patutsádang “walâng kuwéntang bágay.” Ngúnit ang ganitóng pananáw ay pagtátampók din ng halagá at pagpapáhalagá sa síning. Kapuwâ may halagá at halagahán ang tulâ sápagkát may guníguní itó at gunitâ na may kákayaháng lumampás sa isáng panahón at espásyo. Kung maáarìng magíng negósyo ang bundók at dágat, anó’t hindî maáarìng magíng negósyo o serbísyo ang tulâ? Hindî túlad ng likás na kaligirán, ang tulâ ay sumisílang mulâ sa walâ at nagsísimulâ sa mga salitâ.
Nakátindíg sa isáng tiyák na lupâín ang tulâ, alinsúnod sa wikâ at diskúrso nitó, na alám ni Platon noóng úna pa man. Gáya mo, háhanápan itó ng silbí, na kung sadyâ ngâng may halagá sa búhay ay marápat tuusín, halímbawà, kung nakagágamót itó ng lumbáy káhit pa panandalî at nakapágpapásiglá sa kidlát-sa-tág-aráw na pakikípagtálik. Habàng tumátagál, ang tulâ ay sásalungát máhanggahán sa abstráktong ídea at makalángit na pananálig sa músa; háharapín nitó ang literál na kátumbás ng isáng prodúkto o serbísyo, lalò’t nása kagipítan. Hindî importánte kung ang tulâ ay kátumbás ng limáng kusíng o kápalít ng pagtátayô ng báhay; higít na dápat pagtuúnan na itó ay máipápalít sa pangángailángan ng mga táo dáhil likhâ ng táo at hindî ng kung sínong aníto. Kung humíhingî man ng báyad ang makatà sa pagtátanghál ng kaniyáng tulâ, itó ay sápagkát ang tulâ na may kapuwâ intrínsikó at instrumentál na halagá ay lumálampás na sa sakláw ng páhiná at pagigíng personál at dumádakò sa maláwak na lipúnan. Ang tulâ ay hindî bastá tulâ na maáarìng angkinín ng buông lalawígan o kontinénte, bagamán malayàng isípin ang kabaligtarán nitó. Ang tulâ ay pag-áarì ng makatà na may karapatáng-ísip at karapatáng-kalákal sa natúrang likhâ, sabíhin mang orihinál o adaptasyón o varyasyón ang pagkakágawâ, áyon na rin sa patakarán ng modérnong lipúnan; at kung gayón ay pagkalás sa dáti nang nakágawîáng pagtutúring díto na ang tulâ o épikó ay pag-áarì ng isáng komunidád, gáya ng Manóbo o Sáma Laút na nagpapáhalagá sa kultúra at kasaysáyan nitó. Isinásangkót ng tulâ ang ibá pa, gáya ng pábliser at anunsiyánte dáhil sa ekonómikóng karapatán nilá, kayâ hindî na itó talagá magíging líbre sa habàng panahón.
Abánseng mag-isíp si Huséng Sísiw kung totoó ang máalamát na salaysáy ni Hermenegildo Cruz. Nakiní-kinitá niyá sa hináharáp ang magíging lagáy ng tulâ sa pánig ng ekonómikóng usapín, bukód sa ináasáhang gágampanáng papél ng wikàng Tagálog sa panulâán. Hindî lahát ng táo ay makásusúlat ng tulâ, gáya ng hindî lahát ng táo ay may talénto at kasanayáng lumikhâ ng súbmaríno o makapágtaním ng ektá-ektáryang maísan o makapágtistís ng pusò. Habàng nagíging espesyalísta ang makatà sa pagkathâ ng tulâ, ang tulâ ay hindî makáiíwas magíng esklusíbo—sanhî man ng paglikhâ ng mga personál na talinghagà o talinghagàng másalimúot ang disényo—na mahírap ulítin ng artipisyál na karunúngan. Kumikítid ang mga tumbásan sa isáng salitâ pagsápit sa tiyák na lárang, gáya sa krítiká o písiká, at higít na nagíging tiyák ang pákahulugán o páhiwátig, na siyá namáng paúlit-úlit nilálabág o sinúsuwáy ng makatà. Sa ganitóng pangyayári, lalòng masásabík ang mga táo sápagkát tíla dumádakò sa pagkáelitísta ang tulâ, alinsúnod sa pakanâ ng makatà at ináasáhan ng mga pihíkan at matalísik na konsumidór.
Hindî makáiíwas hanápin ng madlâ ang kabutíhang máidudúlot ng tulâ sa pánig nitó, sápagkát itó ang konsumidór ng mga talinghagà. Ang tulâ ay may masíning na pamámaraán nang matamó ang isáng bágay, gáya sa estruktúra ng igláp na kalugúran sa isáng háyku o walâng hanggáng pag-íbig sa isang épikó; gayundín, may ináasáhang búnga itó na makapágdudúlot ng kabutíhan sa pánig ng makatà at ng madlâ, gáya ng wagás na kamalayán. Ang ipágpalít ang sísiw sa isáng tulâ ay pagtátangkâ nang máangkín ang kung anóng kátotohánan, “ang bokasyón ng pagbúbunyág ng kátotohánan sa anyô ng artístikóng húgis,” kung híhiramín ang dilà ni Hegel. Ang tulâ, bílang síning, “ay nagtátagláy ng kapangyaríhan sa paglikhâ, o ng kapasidád o gámit na hindî maáarìng tipilín sa anyông-salapî,” wíwikàin ng mga alagád ni Marx, “samantálang iginígiít nitó ang pangyayáring prodúkto itó ng túnay na táo.”
Maáarìng ang isáng sísiw ay hindî makapápantáy sa halagá ng tulâ; o hindî makapápantáy ang tulâ sa kapuwâ intrínsikó at instrumentál na halagá ng sísiw. Sa kabilâ nitó, dápat pa ring kilalánin si Huséng Sísiw sa kaniyáng pilosopíya. Ang pagsílang ng sísiw na nagmulâ sa itlóg ay pagtanggáp sa masíning na tránspormasyón ng isáng bágay, na masisípat na panánalinghagà. Ang sísiw bílang katotohánan ay hindî lámang ang pangwakás na kátumbás ng tulâ, bagkús itó rin ang tuláy sa pagtátamó ng kátotohánan. Ikáw bílang tulâ ay makíkilála ni Huséng Sísiw, o makíkilála mo siyá bílang batikáng makatà at maútak na mangángalakál. At sa inyóng pagtátagpô, ikáw ay títindíg sa isáng kamalayán, na bagamán hindî káyang sagápin ng limáng pandamá ay magíging kasíngtigás ng bákal, seménto o yakál; sápagkát kailángan ang kátotohánan o ang kathâng-ísip nitó sa kapaní-paniwalàng yugtô at katanggáp-tanggáp na paraán.
Sísiw ka mang turíngan ay tulâ pa ring bábagtás nang walâng hanggán.
Alimbúkad: Epic poetry revolution across the world. Photo by Gabriel Frank on Pexels.com
Kapág tumawíd sa bálag-ng-alangánin ang balangkás ng pananámpalatáya, gáya sa krísis na katumbás ng pag-aágaw-búhay ni Magallanes sa dugûáng baybáyin, at ikáw namán sa isáng pánig ay sumúbok makípagsápalarán sa daigdíg ng panitikán sa pagnanáis na makáligtás sa gusót, kailángang baklasín at mulîng ikabít ang diwà sa mga salitâ, paglarûán ang espásyo at panahón, angkupán ng pagbábanyúhay ang mga dalúmat, hamúnin nang paúlit-úlit ang salígan ng mga pahayág, úpang ang diyós, sa bandáng hulí, ay magíng tulâ. Itó ang tínig na áalingawngáw sa pandiníg mo, samantálang kaúsap ang uhúging kámukhâ ni Slavoj Žižek at tíla ka bagítong naglálayág sa maunós na karagatán—ni hindî marúnong bumása ng dalawámpû’t ápat na talampád at gumámit ng mápa o paralúman—at kung tawágin man ang saríli na makatà’y umaása sa Diyós at tinítingalâng Talàng Maliwánag. Itó rin kayâ ang nása útak ni Juan de Padilla habàng nagsúsunóg ng kílay sa paghálaw sa mga sagrádong aklát, at úulítin nang higít na maluwág at may elaborasyón ni Gaspar Aquino de Belen sa pasyóng Tagálog na gumámit din ng apókripa’t tradisyón? Wináwakasán ng mga hulà ng mga propéta ang posibilidád ng diyós na nágkatawáng-táo bílang tagapágligtás, at hindî lámang kumpirmasyón ng kababâáng-loób ng kalangitán; ikáw, túlad ng ibá pang mortál na manlálakbáy, ay lúlunukín nang nakápikít ang tadhanàng nakáugát ka sa orihinál na bátik ng kataúhan, o sabíhin nang may pinsalà o kakulangán noóng úna pa man, ngúnit hindî ba ang pag-íral ay isá nang kaganápan, kung ang pag-íral ay katumbás ng paghingá, paglakí, at pagpáparámi? Nag-íisíp ka dáhil umiíral, at baligtarín man ang pahayág ay isáng ehersísyo na nagháhanáp ng tuldók sa paradígma ng pananálig. Hindî sólong áangkinín ni Aquino de Belen ang karangálang malalágom ang kasaysáyan ng paglíligtás sa sángkataúhan sa hálos sanlíbong saknóng; ngúnit ang kaniyáng mga áral na hindî man kasímbigát ng krus at korónang tiník ay pagtátangkâng gawíng mortál ang diyós sa anyô ng alpabéto at gramátika ng pagsunód—“ang pangínoón náting tulâ.” Ang tulâ ay hindî tulâ kung walâng pagtátaksíl, pagpápahírap, at pagpatáy na panghíhimások sa panulâáng Español at pagdambanà sa panulâáng Tagálog; at ang bangkáy na nakíta ng isáng Románong káwal ay tátalám ang hiwagà kung hindî mabubúhay mulî sa anyô man ng páhimíg na pagsámpalatáya sa mga salitâ. Itó ang itúturò sa iyó ng libíngan; itó ang sásagáping hiwátig ng panángis na inilílipád ng hángin túngo sa dinustâng báyan; itó ang pagmúmunìng bábalík-balikán sa mga dî-ináasáhang daráting, nakíkiníg ka man ng músika mulâ sa Basílika ng Sta. Cecilia, o nagsúsulát sa sahíg ng Témplo ni Namagíri.
Alimbúkad: Epic poetry meditation across the world. Photo by Julia Volk on Pexels.com
Ikaápatnapû’t pitóng Aralín: Ang Pábula ng Manlálakbáy
Roberto T. Añonuevo
Inilibíng ng húni ng kilíng ang dagâ noóng úna pa man; at ang dagâng naniwalà sa salitâng matatarlíng ang hímig ay tinúhog ang saríling leég sa matúlis na patpát, naubúsan ng dugô, dumilà warì nang wagás sa hángin, at namatáy nang dilát na maáarìng sa balintatáw nitó ay naroón ang isá pang kilíng, na tagláy ang eskarlátang bátik sa leég, umaáwit ng saríling áwit pára sa tag-aráw o tag-ulán. Nalímot maráhil ng dagâ na ito ay dagâ o sadyâng muslák lámang ang kamalayán nitó; at nang mangárap ng pakpák at tukâ ay maáarìng nainís sa tínig na umíik-ík at búhay na basúra at basúrang ang totoó’y kátumbás ng walâng hanggáng pigíng at ginháwa. Samantála’y hindî nalímot ng kilíng na itó ay kilíng, túlad ng ibá pang íbon: Humuhúni sápagkát nilikhâ úpang humúni, at humúni na tíla umaáwit ng laksâng pag-íbig o kayâ’y párang iyón ang pangwakás na pagsílay sa daigdíg. Anó ang nása áwit ng kilíng, gáya sa isáng pábulang Ibalóy, at dápat kainggitán ng namumúhay sa lunggâ? Mga palayáng konséntriko maráhil ni Kabunyîán, may úlap sa ibabáw at may hamóg sa ibabâ, at mga magbúbukíd na nakátanáw sa lungtî o buláwan, o ilihán ng yumayákap sa hudhúd ng katahimíkan. Íbig mo ring máriníg mínsan pa ang áwit ng kilíng sa isáng alamát, káhit sabíhing paglúlustáy ng panahón. Ang húni ng kilíng na bumúbulábog sa pag-íral ng dagâ ay maúunawàan sa pagpapátiwakál, alinsúnod sa pananáw at mákamandág na páyo ng íbon; o kung hindî’y itó ang pagyápak nang walâng pag-áatubilî sa bítag ng matátamís na melodíya nang malagót ang panánaghilì sa pánsamantalá’t sentimentál subálit hindî makákamít kailanmán.
Alimbúkad: Epic love poetry against war and occupation. Photo by Amit Talwar on Pexels.com
Hindî ka isinílang pára maniwalà; isinílang ka pára mag-usisà. Itó ang wíwikàin sa iyó ng pinágtambál na líryo-at-liwaywáy paglabás sa Tralalá, matápos magsawà sa kakúkutingtíng sa talyér ng mga gastádong salitâ’t talinghagà. Pakíramdám mo’y tinubûan ka ng mga súngay, bumigát ang katawán túlad ng damúlag, at káyang-káyang mag-aráro ng ektá-ektáryang bukirín. Hindî ka konténto sa iyóng saríli; at lálong hindî mapanátag ang iyóng kuwadérno. Bílang panimulâ, bábalikán mo mínsan pa ang náriníg sa gusgúsing pundúhan, bábaklasín ang pulútan sa mga huntáhan—ang talinghagàng náriníg din ng ibá at pílit ginagáya ni Síri at ng Karunungáng Artipisyál, ang naságap din ng iyóng impó at siyáng ipapása sa iyó bágo pa malíkom ni Damiana Eugenio:
Hampás sa anuwáng,
Sa pálad ang látay.
Sápagkát kailángang pasunurín at paamûin ang anuwáng, matútutúhan mong gumámit ng lakás. Ang únang pilantík kung hindî man hablíg na sinúsundán ng sitsít ay masisípat na mapanggúlat na humahátak ng pansín sa tinamàan; at ang mga kasunód nitó ay maáarìng hindî na makatínag, kayâ kinákailángan ang higít na malakás na hampás—ang hagupít—na sa maláo’t madalî ay makakásanáyan ng háyop. Ang hampás ay maáarì ding tumúkoy sa malakás na bagsák ng pálad sa likurán o tagilíran ng anuwáng, at kung gánitó ngâ, ang látay ay hindî ang karaníwang pagkakáunawà sa látay, na maáarìng pagkágasgás ng balát mulâ sa matítigás, nakátinghás na balahíbo at makapál, magaspáng na balát ng háyop. Sa isáng pánig, maghúhudyát pa ang “hampás” ng ugnáyang maglíligtás sa háyop mulâ sa kagutúman o pinsalà o sakít sápagkát may tagapág-alagà. At sa kabilâng pánig, natítiyák ang katumbás na episyénte’t mabilís na pagbúbungkál ng lupà sa túlong ng alagàng háyop. Ang makapál na balát ng anuwáng, na binagáyan ng mga balahíbong ánimo’y makasásalubsób o makatítiník, ay hindî máiháhambíng sa iyóng balát na manipís at manipís ding pálad. Hagupitín ng lúbid nang paúlit-úlit ang anuwáng, at ang lúbid na iyóng háwak ang gágasgás sa iyóng balát, mag-iíwan ng paltós sa kamáy, at pagkáraán ay magíging mápuláng gúhit sa pálad. Uulítin mo pa ang káwikàán:
Hampás sa anuwáng,
Sa pálad ang látay.
Sa pagkakátaóng itó, ang anuwáng ay hindî na ang karaníwang anuwáng o kinatawán ng lahát ng kaurì nitó. Masaságap mo ang pananáw ng anuwáng, halimbawà, kung bákit nakatítiís itó sa hampás na paraán ng komunikasyón ng tagapág-alagà nitó at siyáng nagbubúnga ng relasyóng tagapág-alagà at ináalagàan; o kayâ’y sa relasyóng tinátanáw din bílang pagsasálin sa anyô ng kapuwâ máykapangyaríhan at alípin. Máisasáloób mo pa ang pananáw ng nagpapásunód sa anuwáng—na hindî man banggitín ay maáarìng ang táo na kápuwâ nagsasáka ng búkid at nagpapahíla ng parágos. Ang ikatlóng pananáw ang pinakámadalî: ang nakamámasíd sa háyop at táo—na makapápansín din sa mga pangyayári, gáya ng ákto ng paghampás sa anuwáng at paglitáw ng látay sa pálad ng nagpapásunód sa anuwáng.
Pinakálantád ang “hampás,” na mag-úugnáy sa “anuwáng” at sa “pálad” na walâng pasubalìng metonímya ng táo, o sabíhin nang tadhanà [kapaláran] ng táo at resúlta ng aksiyón nitó. Ang “látay” ay hindî bastá paglálaráwan sa tandâ ng kirót at pahírap na tinamó ng pinasúsunód; itó rin ay pagkábulábog sa dápat sánang napakádalîng pagkakáunawà kung bákit may “látay” ang “anuwáng” na hindî malálayô sa “pílat” o “marká” sa balát ng “máykapangyaríhan.” Dáhil sa gayóng pagkakátaón, ang “hampás” ay gumáganáp ng isáng anyô ng pagsasálin mulâng lúbid o látigó o pamatpát o kamáy túngong anuwáng hanggáng pábalík sa táo na ináarì yaóng kasangkápan; at sa kalaúnan, ang pagsasáling itó ay nagíging pagbábanyúhay hindî ng anyô, bagkús ng posíbleng tamuhíng diwàin mulâ sa gayóng anyô. Itó ay sápagkát ang kódigo ay nása anyô ng galáw ng kamáy o kasangkápan nitó sa pananákop, na hindî lámang paglálaráwan bagkús isáng adelantádong pagtanáw sa magíging resúlta ng hampás. Másalimúot kung gayón ang operasyón ng paradóha ng anuwáng.
Kung ang pálad ay metonímya ng táo, itó ay posíbleng magíng bukás din bílang metonímya ng kapangyaríhan, ang pagsasánib ng literál at metapórikong anyô (eksistensiyál+ materyál) úpang magsílang ng talinghagà. Sa ganitóng pangyayári, ang “anuwáng,” “hampás,” “pálad,” at “látay” ay hindî puwédeng manatíli sa orihinál at transendénteng hiwátig; malálantád itó káhit sa paramdám at pahatíd na may báhid ng polítika o ideolohíya, lalò kung isasaálang-álang kung paáno tinátanáw ng isáng lumàng pámayanán ang “anuwáng” [katatagán, katuwáng, alípin], “hampás” [kapangyaríhan, útos, parúsa], “pálad” [tadhanà, táo, kataúhan, hulà], at “látay” [marká, resúlta, pagkábusábos, hináharáp]. Kailángan ng mga itóng umigpáw sa mga dáti nitóng tagláy na pákahulugán nang makápagsílang ng sariwàng kabatíran.
Ang nasábing kawikàán ay posíbleng gumanáp sa isáng urì ng hula at babalâ, sápagkát ang humáhampás ang makáraránas sa bandáng hulí ng pasákit. Bagamán sa únang málas ay hinampás ang anuwáng, ang negatíbong resúlta nitó ay hindî pára sa anuwáng. Posíbleng hindî rin itó tuwírang darámdamín ng nasábing háyop dahil maáarìng namanhíd na yaón o makapál lámang ang balát; o sadyâng napáamò at napálapít sa kaniyáng tagapág-alagà. Ang hampás ay tumátamà sa may háwak ng kapangyaríhan sa malígoy na paraán, na kung hindî man sa pisikál na antás ay maáarìng sa antás na sikolóhiko at espiritwál. Sa kabilâ ng lahát, may mga puwáng pa rin sa nasábing taludtúran. Úna, hindî malínaw kung ang humampás ay ang tagapág-alagà, at kung sakalì’t ibáng táo ang humampás, maáarìng hindî siyá sanáy sa gawâing pambúkid. Ikálawá, kung ang humampás ay ang tagapág-alagà, masisípat na káhit dáti nang nagtátrabáho sa búkid ang humampás ay apektádo pa rin siyá sakalì’t masugátan o mapinsalà ang kaniyáng alagà. Sa gayóng pangyayári, ang “pálad” ay hindî máikákahón sa literál na “pálad” na bahagì ng kamáy bagkús ang maipápalagáy na “kapaláran” o “tadhanà” na búnga ng pasiyá, kung hindî man silakbó ng damdámin. Ang kapaláran ng kápuwâ humampás at hinampás samakatwíd ang apektádo pagláon, sa ugnáyang gantíhang pagtugón na hálos maglarô sa sádomasokístang paraán.
Ang ganitóng eksótikong talinghagà ay hindî káyang maisáhinágap ni Siri, sampû ng Karunúngang Artipisyál, ni makakáyang higtán. Ang magágawâ lámang ni Siri ay tumbasán itó at gagarín sa ibáng anyô, makaraáng lunukín ang lahát ng nilálamán ng málig ng iyóng báyan.
Masisípat sa isáng bandá na laós na ang sinaúnang tulâ dáhil sa pagpapákilála ng modérnong teknolóhiya at makinárya. Hálos maburá na sa gunitâ ng madlâ ang “anuwáng,” na náiligtás lámang sa bisà ng mga díksiyonáryo at tesáwro, at higít na makíkilála ang “kalabáw” o “karabáw” o “carabao.” Ngúnit gaáno man kasigásig ang panánaliksík, ang ugát ay posíbleng kasingkúlay ng paglálaráwan: ka+labáw, na kasámang tagápamahalà; ka+rabáw, kasámang nakatátaás. Ang “carabao” na tanawín mang hispanisádong Binisayâ at pumások sakâ inangkín sa kórpus ng Inglés ay áagáwin ang kápuwâ “kalabáw” at “karabáw” sa pinág-ugatán nitó, hanggáng ganáp na mapawì sa bokábuláryo ng madlâ ang “anuwáng.” Maglahò man sa balát ng lupà ang anuwáng, at ipagbáwal ang panánakít sa natúrang háyop, hindî pa rin ganáp na maisásantabí ang nasábing káwikàán dáhil itó ay nilikhâ sa isáng takdâng panahón sa loób ng tiyák na pámayanáng matálik sa gayóng mga salitâ at pagpápahiwátig. Patáy na ang anuwáng bágo pa man itó isúlat at bigkasín bílang tulâ.
Ang pagbábalík sa natúrang káwikàán ay tíla paghúhukáy ng mga arkeólogo ng mga artefákto’t butó, at pagkáraán nitó’y ang rékonstruksiyón ng paradóha sa ísip at guníguní nang mabatíd ang nakalípas. Kaugnáy ng rékonstruksiyón ang patúloy na tránspormasyón at pagbalì sa nasábing tulâ, kayâ huwág magtaká kung maglarô sa noó ang sumúsunód na ehersísyo:
Mga Varyasyón sa Téma ng “Hampás sa anuwáng. . .”
1
Hampás sa anuwáng
Sa pálad ang látay.
Hampás sa kabáyo
Anuwáng ang nakbó!
Hampás sa kalabáw,
Hampás sa anuwáng.
Látay sa kabáyo,
Látay sa pálad mo.
2
Lumátay sa anuwáng
Ang hampás-kapaláran.
3
Látay ng hampás
Sa áking pálad:
Mukhâng anuwáng.
4
Súngay ng anuwáng
Ang pálad mo’t látay.
5
Hampás sa anuwáng ang daigdíg
Sa pálad ang látay ng pag-íbig.
6
Hampás sa anuwáng ang daigdíg; lumapág
Sa pálad ang látay ng pag-íbig at lakás.
7
Hampás sa anuwáng ang daigdíg; lumapág, tumíning
Sa pálad ang látay ng pag-íbig at lakás—kay ningníng!
8
Hampás sa anuwáng ang daigdíg—
lumapág, tumíning sa noó.
Sa pálad ang látay ng pag-íbig
at lakás—kay ningníng na bató!
9
Hampás sa anuwáng ang daigdig;
lumapag, tumining sa noo ang poot.
Sa pálad ang látay ng pag-ibig
at lakas—kay ningning na bato sa loob.
10
Hampás sa pálad
Háyop na hampás.
11
Hampás sa anuwáng
Hampás din sa báyan.
Látay sa kabáyo,
Látay ng pangúlo.
12
Hampasín ang anuwáng
At pálad ay himásin.
13
Hinampás ng hángin ang anuwáng ngúnit walâ ni látay. Umambâ ang mga súngay, sumingasíng ng alikabók ang pastól. Sa mga matá ng suwaíl, pumaskíl ang dugûáng pálad at malagkít na látigó ng asendéro. . . .
Alimbúkad: Epic raging poetry in search of humanity. Photo by Bapi Kundu on Pexels.com
Sápagkát laós na ang tulâ, sápagkát laós na ang makatà, sápagkát laós na ang tulâ ng makatà at ang makatà sa papél ng tulâ, sápagkát sukáng-suká na ang madlâ sa paúlit-úlit na tugmâ at walâng katórya-tórya o kung mínsan ay dî-máunawàang bóksing ng mga salitâ, ang pagtátanghál ang susì, ang pinakámadalîng paraán úpang itampók mulî ang talinghagà, himúkin ang sanlibután, at ipágmalakí ang ginintûáng lumípas na walâng kahulílip. “Ibalík ang tulâ sa pusò ng madlâ!” kóro ng mga lóro. “Ibalík!” Ikáw bílang tulâ—sa loób at labás ng sawîng Tralalá— ay magdudúda sa saríli at magdudúda sa iyóng panahón, itanghál ka man sa ibá’t ibáng paraán o anyô at pagpugáyan, gáya ng gawî ng dambuhalàng tínig na humíhiyáw nang walâng patíd at maaáwat lámang kung sakalì’t mapatíd ang lítid sa leég; o kayâ’y ng patpáting tínig na naghúhubád ng ágam-ágam, nagpápakanâ ng teátrikong kabuhungán o kalandîán, at bumíbigkás na warìng ginulpí at hindî pinakáin nang tatlóng áraw. Isásakáy ka sa pláka o kómpak disk at súsubaybayán sa rádyo; gágawíng ékstra sa pelíkula at gágawíng anúnsiyo sa bágong álak o sapátos; ipápaskíl sa mga póste ng koryénte at ipápalamutî sa trapál ng tráysikel; isisíngit pa sa koronasyón tuwíng Máyo o kapág nagpapádasál sa Mahál na Áraw; at gágayáhin ng alpabéto ng kasarìán habàng gumigíling nang patuwád at labás-dilà. No es noble ni es gentil el corazón que olvida./ No es mariposa el alma, que va de flor en flor./ ¡No hay nada que se pueda comparar en la vida,/ Al recuerdo que deja nuestro primer amor!// O Balmori! O Bernabé! Sápagkát laós ka na, marápat lang na imbéntuhín ang pagtátanghál, wikà ng matátapát na alagád ng síning, nang higít sa káyang isumpâ ng aklát at ípangakò ng Bágong Hukbóng Sumásampalatáya. Sápagkát laós ka na, isasáloób mo ang algorítmo ng palakpák o durâ na tíla kabílang ka na sa mga pinapílang haláng ang bitúka o kayâ’y kandidátong kalahók sa halálang pándaigdíg. Magsísimulâ kang tumáwa nang tumáwa, pálakás nang pálakás, hindî alintána ang pútik at múra, at pigílin man ang saríli’y lalòng maúupós sa galák. Mabalíw man ay likás lámang itó sa mundóng natátakám sa papúri’t salapî at ang pasénsiyá’y paiklî nang paiklî. Isusúlat kang mulî sa ibáng móda at ibáng panlása, bákit hindî, maráhil sa padér ng palásyo o sa sahíg ng basíliká, púpusùan sa mga basúrahán, bukirín, pantalán, paléngke, bilanggùan, at pábrika sa tumpák na panahón, babángon mulâ sa mga dugûáng larángan, at maglálakád nang walâng tákot, walâng taták, walâng útang na loób, walâng hanggán. . . .
Alimbúkad: Epic silent poetry challenging the world. Photo by cottonbro studio on Pexels.com
Namámahingá ang mga déstorniyadór sa malangís na sahíg, subálit ang mekániko sa talyér ng mga gastádo’t paláboy ay hindî mapákalí. Nakatítig siyá sa isáng kakatwâng motorsíklo, na maráhil ay nakaratíng mínsan sa Moróng o kung hindî’y nagliwalíw sa Berlín, ngúnit ngayón ay lungayngáy sa tabí at tanggál ang mga gulóng. Natutúlog ang de-númerong liyábe; walâng nagpépresintá sa pagtátanggál ng palyádong buhíya. Ináantók ang káliper at téster, ni áyaw makíalám kung anó ang súkat na angkóp sa pagpapágal. Hinínang ng mekániko sa kaniyáng guníguní ang natítiráng lakás; gayunmán, párang maluwág na róskas ang nása kaniyáng kasúkasuán. Magbábantulót na ánimo’y bagíto ang tringkéte sa támang píhit sa tornílyo; at ikáw na nagsilbíng katuwáng sa talyér na itó nang magdamág ay napálingón nang biglâng pumukpók ang de-gómang malyéte at tangkâíng baklasín ang mga kupîng piyésang nagháhanáp ng kahalíli. Umáandár ang motorsíklo (at párang bágong-bágo) hindî pa man itó sinúsusìan sápagkát itó ang katotohánang nása isípan ng mekániko at itó ang iyóng paníniwalà. Umáandár ang mákina ng motorsíklo sápagkát itó ang naríriníg din ng kung sínong manlálakbáy at lahát ng íbig sumaksí sa kaniyáng paglálakbáy. Háharurót ang sasakyán, hanggá’t may kalsáda túngo sa kalawákan. Tumulò ang pangwakás na krúdo sa sahíg, hakà mo, at sumagád sa ilóng ang amóy-upós na palígid. Baság na hélmet at lagót na kadéna ang alaála ng humáhagibís na paglipád. Kinusót mulî ng mekániko ang kaniyáng paningín sakâ tumítig sa iyó. Pakíwarì mo, makikíangkás siyá sa King Cobras[1] túngo sa ibáng daigdíg.
[1]King Cobraspng. [Ing.]—Tumutúkoy sa tanyág na motorcycle gang na ipinundár ng mga Samoan noóng dekáda 1950 sa New Zealand.
Túlad ng ibáng manlálakbáy, malíligáw ka rin sa sámot na palíhang pámpanitikán nang matuklás ang saríling tínig na laán sa iyóng músa at minámahál. Makíkiníg ka sa báwat ipukól na salitâ ng mga panelísta, at aápaw sa iyóng dibdíb ang paghangà at panánabík. “Himúkin ang lahát sa proyéktong unibersál,” sambít ng lawreádong manunulát sa isáng intérnasyonál na talakayán, “ang últimong hakbáng ng panulâan!” Sásambúlat ang palakpákan at hiyáwan sa buông bulwágan, at ikáw na matamáng nagmámasíd sa isáng tabí ay mapapáigtád, sakâ sásapól sa pusò ang gayóng paníniwalà—na warìng úrong-súlong na paglunók sa katotohánan kung hindî man kabulastugán—samantálang inaágaw ka ng guníguní mo pabalík sa Daigdíg ng Tralalá.
“Mabúbuô ang pinakáabánseng tulâ,” maángas na pahayág ng kalbóng tagapágsalitâ, “alinsúnod sa álfanumérikong átas at hulà ng Karunúngang Artipisyál, sa kolaborasyón ng ibá’t ibáng sektór, na ang sektór A ay mag-áambág ng másalimuót na bangháy sa sektór B; ang sektór B ay magháhandóg ng serbísyong mekániká, gáya ng pámbihiràng talâsalitâan at ékstra-terestriyál na páhiwátig, sa sektór C; ang sektór C ay magsusúlong ng kumbénsiyonál na intrumentasyón at kómikong ilustrasyón sa sektór D; ang sektór D ay magpápanukalà ng mga hakbáng na makábubúti umanóng sundín, gáya ng arkitektónikóng balangkás ng ideolohíya at sikodélikong hímig na hindî lámang pakíkinabángan ng sektór E, bagkús ng ibá pang sektór; ang sektór E ay magbúbukás ng sopístikádong nétwork ng produksiyón, pálimbágan at merkádo, na hindî lámang ikasísiyá ng sektór F, bagkús áalingawngáw hanggáng umabót sa pagpigâ ng pinakámaínam na kalidád ng X, Y, Z na pawàng maglúluwál ng eksótikong tulâ, na katanggáp-tanggáp sa alpabéto ng kasarìán, at kapaná-panabík hulàan ang resúlta gáya sa lótto at iskór sa básketbol. . . . Ang makatà, sa hangád nitóng pakinabángan ang tulâ na magíng legál at hánapbúhay, ay dî-makátatákas sumúlat nang may bisyón ng direktór, iskripráyter, potógrapo, at aktór, bukód sa láging nakátuón ang ísip bílang promotór, manédyer, at ahénteng magpapátabò sa takílya. Ang tagumpáy ng tulâ, kung gayón ay hindî na lámang pag-áarì ng makatà, sápagkát nakátakdâ ang sanlíbo’t isáng rebisyón alinsúnod sa panghíhimások ng mga dalúbhasà, publisísta, panátiko, anunsiyánte, at mirón. Itó ay pag-áarì din ni Síri at ng bodéga ng mga míto at kasaysáyan, at konstelasyón ng maramiháng úlo at salimbáyang naratíbo, tawágin man itóng bayaniháng selestiyál. Ang makatà ay hindî na bastá makatà bagkús pinághalòng alkimísta, konduktór, at barísta ng mga talinghagà, ánimo’y alagád ni Mídas na úpang patúloy na manaíg at magkamál ng salapî at manatíli ang gahúm ay kinákailángang magtagláy ng pihíkang panlása kung hindî man paghipò at pagtanáw na walâng kapáris bílang pábriká ng Alfapoétika. Ang tulâ sa bandáng hulí ay hindî na rin magkákasiyá sa orihinál nitóng puwésto at pagkakákilála, gáya ng sonéto at ghazál, sápagkát itó ay may eléktrisidád at tumátanggí sa tagurî na kung bábasáhin mo nang malakás ay kúkuryénte sa iyóng ísip at bayág!”
Kúkusutín mo ang iyóng paningín, sakâ itátanóng sa saríli kung ikáw ngâ ay buháy pa o patáy.
Alimbúkad: Epic raging poetry in search of humanity. Photo by Krivec Ales on Pexels.com
Ang álak, ang úlap, anó ang silbí kundî maghatíd ng galák? Itó ang sásalúbong sa iyó isáng takípsílim doón sa abándonádong lungsód, at maúunawàan lámang maráhil kapág may sabwátan at puwérsa mulâ sa talampád ng mga bituín. Túlad ng pagbúbukás ng pintông nakapínid nang napakátagál, itó ang hiníhintáy na pagkakátaón, o ang pinangángambahán warì sápagkát may sumpâ o láson. Ang pintô—yarì man sa bató, yakál o tansô— ay maáarìng makapagpákabá o makapágpaúrong ng bayág úpang harángin ang sínumang pangahás na íbig tumulóy. Ngúnit ang paghágod ng tingín o pagsalát sa rabáw nitó, o ang pagdúkot ng susì sa bulsá at pagsuót nito sa kandádo o seradúra ay katumbás din ng realidád sa ináakalàng líhim sa pinilìng silìd: inaágiw na muwébles, bisaklát na maléta at kahón, máalikabók na sahíg, nakábalándrang kandelábra at mesíta, nagpúpulásang alupíhan o áhas, kalát-kalát na barò, kóbrekáma, at sápatos, ihì ng kabág, ípot ng pusà, pángil ng tígre. Itó ang pagtikím sa dî-ináasáhan, gáya ng walâng pagkaínip na tása ng umáasóng tsaá na sadyâng ipinátong sa pasamáno ng bintanà; ang pagtanggáp sa yugtông nakápirmí, gáya ng mosáyko ng mga búbog at bála nang mágunitâ ang sagrádong mukhâ ng dinádakilà; ang pagtuntóng sa kaluwálhatìan, na tíla pagtuklás sa ayawáska túngo sa sariwàng kamalayán makáraáng sumúka ng salapî, papéles, hinánakít. Maráming katwíran pára sa selebrasyón ng mga salitâ, wíwikàin mo, mga salitâng nakalálasíng na kakatwâng ni hindî máipintá ng mga laráwan o gráfiti sa dingdíng. Magámit ang kaliwàng kamáy sa pagsúsulát; magámit ang kánang kamáy sa pagsapó ng mundó. May kung anóng símoy ang maglálandás sa harapán mo, na maráhil ay magpápatindíg ng mga balahíbo; at ang mga talampákan, mínsan pa, ay magdamág mag-iíwan ng halimúyak ng ílang-ílang sa iyó, habàng tumítikatík papálayô ang mga sitsít at salamísim.
Alimbúkad: Epic contemplative poetry in search of humanity. Photo by RODNAE Productions on Pexels.com
Sa simulâ ay hindî salitâ bagkús alunigníg[1]; at ang alunigníg ay isá ring tulâ, na sa maláo’t madalî ay lílikhâ ng iyóng pagkábathalà. Ang simulâ ay magháhanáp ng padrón at baít, káwsa at panahón, tóre at hantúngan. Banáyad itó kompará sa alingawngáw ng lagunlóng, kumbagá’y may subsónikong álon-álon, papáupós ang datíng at walâng pasintabí sa anúmang humahálang sa paglálakbáy na pákilapsáw. Itó rin ang súrang[2] at paláisipán, ínterkonektádo sa ibá pang súrang na pasíkot-síkot at ang úbod ay kakatwâng patibóng, na kung payák man ay nagpápakanâ ng píhit o dî-inaasahan, tíla pagsúsuót ng paréhong damít sa magkáibáng okasyón nang makaratíng sa kabilâng pólo, o sabíhin nang kabilâng palásyo, halímbawà na, tuwíng umúulán ng láson at palasó at lumulúsob ang mga kaáway na dáyo. Úpang makaíwas maligáw, hiníhingîng sumanggunì ka sa ánimo’y mahabàng bagtíng na lumalárga paloób sa sikmurà ng dilím, ang bagtíng na nagháhatíd ng panginginíg at telepónikong mensáhe áyon sa káyang sagápin ng pandiníg at dápat máriníg. Sa simulâ ay alunigníg; alunigníg ang simulâ. Pagkáraán, magkakároón ng antás ang tunóg na may eskála ng mga tínig at eskála ng mga hímig, kalkuládo ang mga patláng at kung isatítik ay isang ilusyón ng mga hagdán at nakátayákad na kamálig ng alamís, may katangìang mapánlansí at hipnótiko pára ipáwalâng-saysáy ang kahungkagán o kabigatán ng tagpô o pangyayári. Itó ang sasagì sa noó mo, ang súsundín ng loób káhit ka nakápikít gayóng kinahíhindikán ang súsunód na magáganáp dáhil hiníhingîng máunawàan itó, pag-aarálan gáya sa harána o halinghíng o hábal-hábal, nang makatawíd sa pangánib ng mga hiwátig. Ang simulâ ay alunigníg, ang paníniwalàan mong karápat-dápat na tunóg sa hánay ng ibá pang tunóg, at siyáng kawíli-wíli o kalunós-lunós, kapaní-paníwalà sabíhin mang kagilá-gilalás (malíban kung tagláy ninúman ang taíngang-kawalì at kung anong pinsalà), bukód sa kimkím nitóng préhuwisyó at akalà—ang realidád na kung tagurîán sa apókripa ay Markáng Ékis. Ang simulâ ay alunigníg, handâng gumanáp sa tíning ng kumákatál na tása o mangkók na hungkág na hungkág at kay kínis ng rabáw, at sakalì’t magútom ka ay ni walâng sópas na máidudúlot bagkús dî-maípaliwánag na lugód o kayâ’y dinalísay na awà at hindík. Ang simulâ ay hindî salitâ. Ang simulâ ay pitlág, na magbúbukás sa pakikíramdám-pangángapâ-panínimbáng at walâng pakíalám sa hanggáhan ng tamà-at-malî. Ang simulâ ay paglalátag ng baníg bágo matúlog o ibaón ka sa límot. Ang simulâ ay wakás din, kumbagá sa pagsisísi at kumpisál. Ang simulâ ay hindî na simulâ matápos isílang ang mga salitâ. Tumátalikód itó sa mapanggúlat na dagundóng o malilíbog na úngol, tumátanggíng ikahón bílang bulyáw o kantiyáw, at kusàng nagpapáilálim sa panúto at pamantáyan sápagkát kailángang máunawàan kákabít ng sényas ng mga kamáy o kislót ng ngusò at kílay o lápad ng súkat ng páhiná. Simulâ ang makikíta mong saríli, walâng hanggá, sukdol ang kaganapan, ang matútuklasáng Maykapál na disimuládong lumalákad kung saán-saán sa kabilâ ng nagsásalimbáyan, nagsásalungatáng taltálan at opinyón. Ang tulâ ay alunigníg, ang ultimong kamalayán, na manggáling man sa iyó ay hindîng-hindî kailanmán magwáwakás sa iyó, sápagkát uulít-ulítin ng líbo-líbo mong aníno.
[1]Alunigníg—png. [Tag] 1: dulong buntot ng alingawngaw. 2: subsonikong alon ng tunog.
[2]Súrang—png. [Hin, Tam]: sopistikadong tunel sa ilalim ng lupa, gaya sa sinaunang templong Hindu.
Alimbúkad: Epic rumbling poetry across the world. Photo by Johannes Plenio on Pexels.com
Alimbúkad 