Kapág sumápit ka sa pantalán ng mga pantalán, ang únang hakbáng—kung sakalì’t máyroón ka pang lakás—ay hakbáng sa kawalán. Ang ikálawáng hakbáng namán ay kahungkagán. Ang úna ang makikíta sa iyó ng mga tumátanáw mulâ sa malayò; at ang ikálawá’y madáramá sa kaloób-loóban, nang mápagniláyan mo kung itó ang kataúhan. Iíwan mo ang sasakyán mo, iíwan ang nagtátabóy na mga álon. Pagdáka’y susúngaw ang mga paá mong warìng hinirám sa zébra o kambíng, ngúnit walâng saysáy itó kung ang paglálandás ay pagtawíd sa bítag at kumunóy. Mahuhúlog ka sa pítak ng mga sibát, lálagós at lálagós sa katawán ang maháhabà’t matutúlis na kawáyan. Pilítin mong tumayô’y isáng pagbíbirô, sapagkát bíbigûín ka ng tadhanà na pumalág o kumislót ngúnit pahíhintulútang humiyáw o humikbî sa káma ng pútik. Karaníwan ang pagkábigô sa patútungúhan, kung ang patútungúhang ito ay pagháhanáp ng kahulugán. Ay, wakás na paláisipán! Itúturò sa iyó ng pantalán ang paghintô, káhit pánsamantalá, subálit itó rin ang simulâ ng pág-andár ng baít at kamalayán sa rítmikóng paghingá. Síno ang nág-isíp na ang pag-íral mo ay tránspormasyón mulâng kuból hanggáng gusalì, o pabalík? Umiíral ka dáhil sa taták, halimbawà, gáya ng lajî o ambáhan, ngúnit ang taták na itó ay pagpápakilála lámang sa ináasáhang anyô mo págharáp sa mámbabása, at ang kasunód ay isáng suntók sa buwán. Sa gabíng pumipíla warì ang mga planéta at máaliwálas ang hímpapawíd, may isáng kabatàang makákikíta sa iyó sa húkay. Mapápailíng siyá, púpukulín ka ng “Anák ka ng lintík!”at tútulúngan ka niyáng makaáhon. Mapápahagulgol ka, na tútumbasán ng halakhák ng sumaklólo sa iyó. Pápasanín ka niyá, dádalhín sa kung saáng ilihán úpang gamutín ng mga babaylán, at mulâ roón ay malilímot mo ang mga bagáhe na katumbás ng mga bulúngan at laksâng pakakák, hábang higít na masásabík sa hináharáp. Isúsumpâ mo ang karagatán sa iyóng pangárap—na naíwang pílat sa balíkat. Hanggáng máriníg mo kung saán ang mga babáe’t batàng nalíligò sa ílog. Máaákit ka, na tíla ngayón lámang maglálakád nang nakáyapák sa hubád na bambáng.
Alimbúkad: Epic blinding poetry revolution. Photo by Cristian Benavides on Pexels.com
Rekwerdo sa PintuanRoberto T. Aňonuevo
1
Isang gintong hiblang buhok ang napigtal
sa anit, at tumilî ang mga dalágang alálay.
Ngunit himbíng na himbíng ka.
2
Kung ikaw si Draupadi, ang panaginip
ay parang sawáng lumilipád, bumubugá
ng apoy— tinutupok
ang sinumang minalas masalubong.
Tatangayin ng hangin ang iyong hibla
na aakit sa kadena ng mga bagyo
at ibabalibag ang hiwaga ng bigat
hanggang mabiyak ang kagubatan.
3
Dadausdos sa dalóm ang hibla mo.
Dadapò sa dibdib ng kasingtikas
ni Vasuki Naga.
Malalanghap niya ang ibang halimuyak.
Mapupukaw ang hari ng mga ulupong,
babangon mula sa labindalawang taong
pananahimik. At didilaan niya
ang simoy
na katumbas ng pitong kaharian.
4
Sinong reyna ang hindi manínibughô?
Hindi sapat ang pitong silid
at pitong binibini sa labis kung umibig.
5
Isang gintong hiblang buhok sa dibdib
ang nagpabangon sa walang latoy
na pag-ibig. Isang gintong hiblang buhok
ang humamon sa hari upang sumakay
sa pinakamabilis na kabayo
upang hanapin ang may-ari ng buhok.
At tatangis ang mga babae ng laksang
Patala,
kung bakit hindi sapat ang kanilang ganda.
6
Ituturo ng lawa ang malinaw na agos tungo
sa Hastimapura.
7
Matatagpuan ka ng hari ng mga ahas
at masisilaw sa kislap ng iyong buhok.
Muli siyang didila sa simoy
upang hanapin ka.
Bakit hindi siya natatakot sa mga Pandava?
8
Sumasalubong ang matinis na huni
ng tigmamanukin.
Ang kabayong namamahinga
sa lilim ng huklubang punongkahoy
ay umiiwas ng tingin.
9
Mapapatag ang mga damo’t palumpong
sa bangis ng paninging humahabol sa iyo
sapagkat kahawig mo si Draupadi.
Mahuhubdan ng kahuyan ang bundok
sapagkat ikaw ang isang milyong Draupadi.
10
Sasagi sa guniguni ng kabiyak mo
ang paglapastangan sa iyo,
At kung siya’y si Arjuna, lalaban siya—
isusugal ang hininga’t dangal.
At hahagulgol nang ubos-lakas
kapag nabigkis ang mga kamay at paa
ng sariling buhok.
11
Magbabalik sa tahanan si Vasuki Naga,
at isusumpa niya kahit ang lahat ng asawa.
Hindi sila makakatumbas
sa isang hiblang gintong buhok
mula sa kamalayan mo.
O iyon ay guniguni lamang.
12
Ang bangungot ng kabiyak mo
ay sasahimpapawid,
na wari bang wawasak sa pinto ng langit.
13
Pagdilat mo’y hindi ka si Drapaudi.
Ngunit punit ang iyong mga damit,
at gusot na gusot ang kobrekama’t kumot.
14
“Isang gintong hiblang buhok sa dibdib,”
wika mo, “ang aking panaginip.”
At tumingin ako sa pintong nakaawang
sakâ tumitig sa duguang sundang.
Alimbúkad: Epic silent poetry in search of humanity. Photo by Mathew Thomas on Pexels.com
Sakalì’t isakáy ka sa BRP Ang Pangúlo at tíla humintô ang óras ng daigdíg, matátagtág ang iyóng loób, magtátangkâng limútin ang kinágisnáng lugód, at mabigô man sa gayóng pagdulóg ay babasáhin ang mga talampád at bulalákaw sa mga gabí ng paglalayág. Pagtingalâ’y pagkilála sa saríli, dáhil isá ka ring paralúman. Tuwîng nagtátaksíl sa mga salitâ ang makatà, maráhil ay úpang makáligtás pang mag-isíp nang malálim, pumánig sa pinakámadalî pinakámagaán pinakámabilís máunawàan; at ikáw bílang tulâ na ginagád kung saán ay párang napakahírap nang ngumitî, matiím tumítig na ánimo’y galít sa kabarò, sisisíhin nang taás-kamaó at taás-kílay ang lahát ng ugát sa mekánikong paraán, málagáy man sa péligro ang pagkatáo mo’t sángkataúhan. Ang katátawanán sa iyóng katawán ay ni hindî mabábakás sa alinsángan at asín at mabilís tangayín ng hángin; at kung umárte mang payáso ang taúhan mo sa panahón ng paglálakbáy ay sapagkát nangangárap din itó na bálang áraw ay mailúluklók na presidénte o representánte ng isáng báyan, handâng ipaglában ang kásarinlán sa pananákop ng dáyo, húhubarín ang bárbarong bíhis at magíging séryoso at híhimúkin ang mga táo at nasyón na makílahók sa sukdúlang pakikibáka túngo sa kalayàan. Bísyo ang katátawanán, pansín ngâ ni Platon, káhit itanóng mo pa kiná Kúntil Bútil at Anastasio Salagúbang. Gagamítin kang áparáto, na tíla ikáw ay sadyâng ipináglihî sa kubéta at lumakí sa bangkéta, nakádísenyo halímbawà sa pasawáy na método úpang pahagíngan ang isáng polítiko na ang kakatwâ’y galák na galák pa turíngan mang bóbo, tamád, at lutáng dáhil nagúguníguní niyáng siyá ang mataás mapalad makapangyarihan kompará sa milyón-milyóng sawîmpálad. Sa panahón mo, ang katátawanán ay nádupílas na paslít na ang katigásan ng úlo’y sinaló ng timbâ na umaápaw sa tsókoláte o táe. O isáng matabâ, hubád na dilág na íbig daigín ang timbáng ng dágat, sikát na sikát sa mabilís manudyô at bumilíb sa isinásahímpapawíd, at humáhagikgík kung bákit ang katabí’y patáy-gútom at payát na payát. Anó ang katátawanán díto kung itó ang nagkátaóng nórmatíbo at isá kang sirâúlo? Ang nakapágpapángitî o nakapágpapátawá ba ay nása hulagwáy o dî-ináasáhang píhit ng pangyayári? Kapág ang pagbíbirô, ang katawá-tawá, ang katátawanán ay nawalán ng hanggáhan, ang panlaláit kung hindî man panlílibák ay hulagwáy ng lángit na nabatíkan ng tínta o pútik. Ang ábstrakto ay kailángang magíng kóngkreto na síngkapál ng mukhâ pára sampalín o dunggulín malayò man sa tradisyón nina Pugò at Tugò, at kiníkilála ng ákadémyang pámpelíkula makáraáng mágtalumpatì ng ápolohíya. “Háy, kaawà-awàng áso,” súlat ngâ ni Charles Baudelaire, “kung binigyán kitá ng táe’y lugód na lugód na sininghót-singhót mo na iyón, at kináin pa maráhil. Sa gayóng paraán ay kawángis mo ang madlâ, na hindî dápat handugán ng pabangóng ikayáyamót nitó, bagkús pilîng basúra lamang.” Ang ábstrakto ay masíning na pukól sa matimtíman o marahás na paraán, hináhagíp ang mukhâ ng pinúpuntiryá sakâ sásapáwan, dinúdumihán nang padaplís ang isáng bahagì ng pagkatáo nitó úpang maípamálas ang kabulukán at kahayúpan sa sandalíng magálit at gumantí itó. Sapagkát ang kómiko, wikà ngâ ni Henri Bergson, ay isáng buháy na nilaláng, lumálagô o tumátangkád ngúnit sumásalungát sa iisáng pákahulugán, at káhit ikáw ay gagawíng éksperiménto pára sa kalugúran ng públiko. Walâng pusò ang katátawanán ngúnit may útak. Paúlit-úlit ang dápithápon, at walâng katawá-tawá sa paglubóg ng áraw; walâng katawá-tawá sa rítmikong pagsalpók ng álon sa pásigan; walâng katawá-tawá sa pagkátigáng ng lupàín sa dáting maláwak na kagubátan, malíban na lámang kung sadyâng sádista ang tumítingín. May lóhika ng éksentrísidád ang kómiko, sambít ni Bergson, at itó ang dápat tuklasín sa gáya mong may pinsalà na ang kaligayáhan ay matátagpûán lámang sa kaloób-loóban. “Ang katákatáyak, súkat/ makápagkáti ng dágat.”// Katumbás ng dágat ang isáng paták ng álak, at kung hindî itó makapágpangitî sa iyó ay sapagkát walâ kang pakíalám sa lipúnan, kóntento sa saríli at ni hindî nalasíng sa ilahás na kandúngan—isáng érmitanyong tinálikdán ang kaniyáng sánlibután.
Alimbúkad: Epic poetry tsunami challenging the world. Photo by Riccardo on Pexels.com
“Ang wikà mo ang kataúhan mo,” ang paskíl sa padér na makikíta mo, at kung may báhid man itó ng kátotohánan ay susubúkin mo na tíla sugò ka niná Vak at Fáma, na magbíbigáy sa iyó ng kapángyaríhan ng dilà, na pósibleng manganák o mabiyák at magsangá-sangá, na magháhatíd pára magíng dalawá o higít pa ang iyóng idéntidád. Sa loób mo, na panghihímasúkan ng lumikhâ sa iyó, ay hindî ímposíbleng magkároón ng dalawá o higít pang wikà na manánaíg ang isáng wikà sa paraáng sumúsunód ang ibá pang wikà sa grámatika, wísyo, at pagpapákahúlugán nitó—na ang paláugnáyan ay matálik at maúunawàan ng pinilì mong pérsona. Tutuláran mo si Fernando Bagongbanta: “Ycao ang oguit na matibay/ eres timon que no quiebra/ cahimat binabagyohan/ aunque haya tempestad recia/ sa iyo aco mananalig/ mi esperanza en ti esta puesta/ sa aquing paglalayagan/ en aquesta mi Carrera.”// Sa ganitóng pagkakátaón, walâng saysáy ang pagsasálin sapagkát ang téksto ay isá nang ehersísyo sa, at artefákto ng, pagsasálin. Ang dalawâng wikà—na nagmulâ man sa mágkabilàng pólo—ay nagsasánib úpang lumikhâ ng isáng bágong wikà, na turíngan mang tulâng ládino ay pagmámalábis sa daigdíg ng guníguní dáhil ang nasábing wikà ay makápagsásaríli at nakapágpapáalingawngáw ng saríli, na lampás sa kinagísnang parámetro ng Tagálog at sumúsuwáy sa sakláw ng Espaňol, sa kabilâ ng pangyayáring mukhâ itóng mestíso. Kung ipagpápalagáy na itó ay háybrid, ang henétikong urì nitó ay ebolusyón ng bakbákang páilalím, may diyaléktikong ágos na ang isang katutubòng wikà’y ekstensiyón ng ibá pang banyagàng wikà, sa layúning sumunód sa útos ng máylikhâ, at nang turùan ang mga Tagálog sa paggámit ng Espaňol o turùan ang Espaňol sa paggámit ng Tagálog. Sa kabilâ nitó, magpipílit ang dalawâng wikà na dumakò sa pantáy na éstado sa anyông suwábe at dî-halatâ, gumagálang sa kapuwâ úpang mapágbigyán káhit paáno ang pagkakákilanlán ng báwat isá. Sakâ lámang matútunugán sa bandáng hulí ng mga mámbabása na ang nasábing háybrid na wikà na ipínadrón warì sa prósodya ng dalawáng kúltura ay malínaw na larô ng kapángyaríhan, gáya sa maláwak na lipúnan, sa layúning pánaigín ang pananálig sa mayháwak ng ímprenta at podér. Maláy na maláy sa ganitóng larô si Rolando S. Tinio na lumikhâ ng kakatwâng pérsona úpang itampók ang dóble-kárang pérsonalidád nitó sa pásalitâng pamámaraán: “Sa poetry, you let things take shape,/ Para bang nagpapatulo ng isperma sa tubig./ You start siyempre with memories,/ ‘Yung medyo malagkit, kahit mais/ Na mais: love lost, dead dreams,/ Rotten silences, and all// Manner of mourning basta’t murder.”/ Bagamán dóble ang bílang ng salitâng Inglés sa salitâng Tagálog, sumúsunód ang Inglés sa éstruktúra ng Tagálog at dáhil díto’y nabúburá ang pagká-Inglés at nabúburá ang pagká-Tagálog úpang iluwál ang isá pang wikàng mukhâng mestíso. Ngúnit ang hímig ay banáyad at mapánlansí; nagháhayág ang pérsona ng saríli niyáng poétikang hinúgot man sa banyágang poók ay pumípiglás sa pagkábanyagà nang maípakíta ang báhid ng pinág-ugatáng báyan. Ang resúlta’y isáng háybrid na urì, na hábang nabíbiyák ang ísip ng pérsona sa dalawâng wikà ay nabíbiyák din ang kaniyáng diwà na katumbás ng kataúhang bípolár, na pagkakátaón úpang isílang ang sisté na kinásangkápan ng mga Tagálog noóng úna pa man. Wikà nga ng pérsona sa “Pelos en la lengua” ni Giannina Braschi: “El bilingüismo es una estética bound to double business. O, tis most sweet when in one line two crafts directly meet. To be and not to be. . . .” Hindî ba itó ang pamámangkâ sa dalawáng ílog, nakáaákit bukód sa nakabábalíw, kung warìin ay nagsásagútan nagsúsuhayán naghíhiwaláy, úrong-súlong nang maítanghál ang sariwàng kabatíran? Sa ganitóng pangyayári, tátanggí mísmo ang natúrang tulâng tulúyan úpang isálin sa púrong Inglés o púrong Espaňol, sapagkát kung magáganáp itó’y mawáwalân ng bisà ang anyô ng háybrid na wikà na may bukód na idéntidád. Sa káso na may dalawâng wikà na magkálahì at katutubò sa isáng bansâ, ang diyalétikong ugnáyan nitó’y nakásandál pa rin sa pérsona, gáya sa “Dugay na sa Manila” ni Teo T. Antonio. Sa nasábing tulâ, ang pérsona ay isáng nagtapós ng kúrso sa pagkágurò at sinúbok magtúngo sa Maynilà úpang makipágsapalarán. Nagbantulót siyáng magturò kung hindî man nanghinà ang loób dáhil mababà ang suwéldo na hindî káyang makápag-áhon sa hírap ng pamílya. Naísip niyáng mangibáng-báyan nang makilála ang rekrúter na nangakòng tutúlong úpang makápuntá ang pérsona sa Saudi Arabia. Ngúnit úpang matupád itó’y kailángan ang malakíng halagá. Sumúlat ang pérsona sa kaniyáng mga magúlang at humingî ng pérang pambáyad sa mga gastúsin sa paglálakád ng papéles. Naniwalà namán ang kaniyáng mga magúlang at isínanlâ pa ang arì-arìan. Tuwâng-tuwì ang pérsona at matútupád na ang kaniyáng pangárap. Hanggáng pumíhit sa masakláp na pangyayári: “Kaya ang papilis, nang naayos lahat/ Ako gid ay parang natuntong sa ulap./ Pinutos ang damit, sa tuwa’y maiyak/ Malalab-ot na gid ang akon pangarap./ Pero ang rekrutir na ahinsya’y palpak,/ Dinul-ong man ako sa Saudi Arayat.”// Naghahalò ang Bisayâ at Tagálog sa tulâ, sa paraáng nagsúsuháyan sa isá’t isá úpang maítanghál ang kataúhan ng probínsiyána—at maitutúring na halímbawà ng ebolusyón ng mga wikà. Ngúnit higít pa ríto, hindî masasábing dominánteng wikà ang Tagálog, sapagkát ang Tagálog ay kailángang gumanáp ng segundáryong papél at magíng panúhay na wikà túngo sa elaborasyón ng Bisayâ nang magíng kapaní-paníwalà ang páhiwátig na pagkálalawíganín ng pérsona. Kung edukáda man ngúnit muslák ang pérsona ay sapagkát nagkátaóng umiíral siyá sa isáng panahón at guníguníng lunán na mapágbalátkayô sa kabilâ ng pagigíng totoó sa saríli ng pérsona. Hindî siyá pásibo bagkús áktibo sa pagkamít ng pangárap, ngúnit nabigô pa rin siyá dáhil sa sindikáto (na ipinahíhiwátig din ng pamagát kung bíbigkasín nang malumì ang “Manilà” imbes na gamitin ang “Maynilà”). Kung itó man ay masakláp na birò ng kapaláran, ang biròng itó ay sumásapól sa pusò, na pumípigâ sa awà at hindík na makápagháhatíd ng katársis sa pánig ng mga mámbabása, dáhil mukhâ mang nagpápatawá ang hímig ng wikà ay sumásampál sa lipúnang tiwarík ang namámayáning kaisipán na ginagámit úpang manubà at manghámak sa dukhâ. Kung ikáw ang tulâ, huwág magtaká kung sakalì’t magkároón ng dalawá o higít pang dilà—at mangárap na mábiyayàan ka ng mga salitâ na ikátatáyog ng diwà, hindî ka man paláring mapabílang sa panteón ng mga dakilà.
Kailángan ba ng mga paá ang métro pára bilángin ang mga hakbáng bágo maibulálas na kay gandá ng palígid? Itó ang malímit mong máriníg hábang bumábagtás, ni walâng pakíalám, lumulútang kung mínsan, at kung iláng mílya man ang naratíng ay hindî máhalagá. May matútuklasáng kátotohánan ang mga talampákan, na umáangkóp sa rabáw ng lupà o sahíg ng realidád o íperrealidád, at ang gayóng pangyayári’y makaráratíng sa ibá mo pang pandamá, hanggáng maságap nitó kung anó ang mákabúluhán at kapakí-pakinábang, hindî pára sa iyó bagkús pára sa mga táo na kaharáp mo. Sa abót ng iyóng naratíng, ikáw bílang tulâ ay magkakároón ng saríling interpretasyón (na bukód sa inísip o binálak ng máylikhâ) paglapág na paglapág mo sa papél, na maráhil ay kublí o lantád, at ang pananáhan mo roón ay magkakároón ng ibá pang interpretasyón—o kung mínsan, interbensiyón ng krítiko—bágo tumakbó tumáog tumábon sa maláwak na públikong kumókonsúmo ng iyóng mga salitâ. Ikáw na inílimbág sa papél, na ipípirmí rin sa anyông elektróniko’t dihitál, ay paúlit-úlit kíkilatísin ang kariktán úpang pigâín ang iyóng materyál na silbí, na tíla bang ang kasaysáyan ay umáandár na aparáto, kálkuládo ang téstura at resúlta, at kung gayón, ay marápat gamítin hanggáng maupód at tulúyang maúbos. Sapagkát háhanápin ng mga babása sa iyó—o makíkiníg sa iyó—kung anó ang ikalúlugód nilá, kung anó ang matátamóng ginháwa, na káhit nag-iíngat ka ng mga katangìang kahindík-hindík túlad ng malulupit na digmâ ng pagsákop, paglípol, paglapastángan, paggahasà, at pagkulimbát ay sisílay na katanggáp-tanggáp sa mga saságap dáhil may bútil ng kapaní-paníwalà, at mapápawì ang kaniláng tákot at awà at magkakároón ng katwíran ang kaniláng tráhedya. May kátotohánan kang nakáhihígop at babalík-balikán, gáya ng kataúhan, kalayàan, katarúngan, na kagilá-gilalás o kung mínsan ay katawá-tawá, na maáarìng mga talâbabâ pára ikublí ang iyóng erudisyón, na masakláp man ang datíng at nag-iíwan ng paít ay sapát nang makapágtindíg ng pirámide o máwsoléo na áampón sa sarkópago ng sándosénang alagád ng síning. Ang kádakilàan mo ang maglíligtás sa balasúbas o bulók na pamumúhay ng iyóng máylikhâ. Lahát ng nabigô niyáng gawín nang matuwíd sa búhay ay himalâng náisálin sa kataúhan mo, na párang isáng anyô ng pagbawì, na isásatítik bílang matapát mabúti magandá, at kung yaón ay nápansín ng mga tagáhangà mo, tátawágin na lámang ito na parikalà, pasingáw, panagínip, pangáral, paúmanhín. Gumágandá ang impiyérno dáhil sa mga salitâ, na gamítin man sa pagsísinungáling ay isá ring kátotohánan ng désintéresádong kariktán. Ngúnit ganitó rin ba ang masaságap, kapág binalikán ang “Putól” ni Michael M. Coroza? “May kánang paáng/ putól/ sa tambákan/ ng basúra./ Naká–Nike.// Dinampót/ ng basuréro./ Kumatás/ ang dugô.// Umilíng-ilíng/ ang basuréro’t/ bumulóng, “Sáyang,/ walâ na namáng kapáres.”// Kung ipagpápalagáy na Filipínas ang kaligirán nitó, dáhil sa pangyayáring nakáugát sa wikàng Filipíno nang únang málathalà, pósibleng iugnáy ang óbra sa isáng káso ng salvaging—ang prékursor ng tokháng sa kasálukúyan—na pagliligpít sakâ pagkátay sa katawán ng kung sínong pinaghíhinalàang lumpén o kriminál, ang bíktima ng karahasáng kung hindî pinahíhintulútan o ginágatúngan ng éstado ay ginágawâng karaníwan sa mídya úpang lipúlin ang sinumáng sa tingín ng áwtoridád (o isáng sektór ng lipúnan) ay walâng karapatáng umíral. Ang pérsona ay isáng basuréro, na nasánay hindî lámang sa pamumúlot ng basúra bagkús sa manhíd na pagtanáw na isáng basúra rin ang kinátay na táo. Mahíhinuhàng walâng pakíalám ang pérsona kung síno ang may may-arì ng putól na paá. Higít na naítampók ang sápatos na Nike, na promosyón man o hindî sa natúrang brand ay tumátakám sa pérsona úpang magtagláy ng kagamitáng makapág-aangát ng kaniyáng pagkatáo káhit sa símbolíko’t panándalîang antás. Ngúnit sa ganitóng pagtanáw, ang paghámak sa bíktima ng pandárahás ay hindî lámang nagmúmulâ sa kung sínong salarín o ásesíno. Ang paghámak ay matútunghayán din sa pérsona bílang basuréro, at sa táo na pinatáy. Ang ganitóng ásal, bagamán hindi normatíbo ay isáng sikólohíkong paghámak sa bíktima ng karahasán, at kung iúugnáy sa hánay ng mga basuréro na marangál na nagtátrabáho sa tambákan ng basúra úpang maghánapbúhay ay maítutúring ding panghíhiyâ sa kolektibong hanay ng mga basurero—sabíhin mang wala siláng kólektíbong dangál— sapagkát ang isáng basuréro ay maáarìng magíng representasyón ng kalipunán ng mga basuréro bagamán hindî gayón ang túnay na nagáganáp sa pangkálahatán. Ang tambákan ng basúra ay libíngan sa pinakámataáas na pakáhulugán, gáya sa tulâ ni Rio Alma; gayunmán, walâng dignidád na maáarìng mahúgot sa kung sínong pinatáy, walâng dignidád sa paglilibíng, walâng dignidád káhit sa pánig ng sepúlturéro. Walâ ring dignidád sa pánig ng basuréro na walâng kónsepto ng malasákit o pagmámahál o karapatáng pantáo na pawàng karaníwang halagaháng nakábaón sa kúlturang Filipíno, káhit ipágpalagáy na ang mga itó’y umiíral sa guníguní lámang. Sa ganitóng pangyayári, ang ísip at pusò ng basuréro ay hindî na gáya ng sa táo bagkús malá-háyop at tíla mákina, bukód sa kinalákal na pinalálagánap ng lipúnan, at maiísip na ang tambákan ng basúra ay sosyólohíkong penómenang humuhúbog sa isáng nilaláng. Ang mapanghámak na pagtanáw ng pérsona ay hindî halatâ, bagamán nakarírindí, na mahíhiwatígan lámang sa pag-ilíng at panghíhináyang na may báhid ng dóbladong panghíhiyâ sa bíktima kung bákit hindî naisáma ang kaliwâng paá na suót ang kapáres na sápatos na puwédeng magámit sa isá pang pagkakátaón. Bagáhe kung gayón sa nasábing tulâ ang pagbawì sa úmanidád, ang pagkalás sa komódipikasyón at dés-umanisasyón ng táo, at ang pagkátiwalág ng táo sa relasyóng pánlipúnan at pángkasaysáyan, sapagkát ang tulâ ay hindî sumisílang nang mag-isá at walâng pakíalám kung anumán ang sabíhin ng mundó, bagkús itó rin ay matátanáw na pinagsásalúhan ng sángkataúhan na ipinágdiríwang ang pinagsásalúhan at kolektíbong dignidád. Isáng mabábaw na pagbása kung sísipátin lámang ang tulâ sa formálistikóng pagtanáw. Ang ipágpalít ang sápatos sa pagkatáo ng bíktima ay hindî makapagtátaás ng pagkatáo ng basuréro, ni makátutúlong úpang sipátin na may silbí ang bangkáy hanggáng wakás sapagkát ang gayóng pangyayári ay hindî normatíbo kung tútuusín, bagkús kasuklám-suklám at kahindík-hindík na ikaparíriwarà ng lahát, dáhil máhalagá ang karapatáng pantáo sa pagpápanatíli ng kaayúsan at katinûán. Káhit isáng taliwás na halímbawà ang ásal ng basuréro, ang ganitóng ásal ay dápat kiníkilátis nang maígi, úpang maíbalík sa tulâ na gáya mo ang báhid ng anumáng pagkatáo kung hindî man pagpapákatáo.
Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine. No to Wars! Yes to Humanity! Photo by u0410u043bu0435u0441u044c u0423u0441u0446u0456u043du0430u045e on Pexels.com
Sa óras na mákilála ka ng madlâ, magtatálo kung hindî man magsúsuntúkan ang mga mámbabása mo, na tíla nakikipág-agawán ng téritóryo, ang téritóryo sa loób ng mga téritóryo, ang téritóryo na magtátakdâ ng kapángyaríhan at sakláw, nang manaíg ang lóhika ng kaítaásan o kataás-taásan. Ikáw bílang tulâ na ipínirmí sa papél ay lalabás sa maláo’t madalî sa báyan mo, isasálin sa ibá’t ibáng dilà, at mabábatíd ng daigdíg na hindî ka bastá pag-áarì lámang ng makatà bagkús ng lahát ng maáarìng sumang-áyon sa iyóng pag-íral. Higít mo itóng maúunawàan kapág naságap sa malayò ang alingawngáw ng tínig na kahawíg warì ng kay Vladimir Putin, na biníbigkás ang mga taludtód ni Fyodor Tyutchev, pára palubágin ang loób ng mga bálo at ulilà: “Mga luhà, mga luhà ng táo’y/ Pumápaták nang maága’t kay tagál;/ Líhim kayó kung gumúlong sa pisngí./ Ulán kayó kung bumúhos sa mundó—/ Anong dami! Walâng hanggá ang bílang/ Sa madilím na taglagás ng gabí.”// Hindî nagkámalì ang butíhing diktadór nang sipìin niyá—sa paraán ng paglinsád ng démonyo sa mga ságradong salitâ—ang nasábing tulâ ng makatà noóng ipínagtátanggól ang katwíran ng pananákop sa kalapít-bansâ. Ang mga luhà ay hindî lámang pára sa mga nalípol na káwal at mersenáryong ipinádalá niyá sa Ukraína, bagkús pára din sa milyón-milyóng mamámayáng namatáy, náulilà, at napatápon kung saán-saán sanhî ng digmâ. Pinulbós ng diktadór ang mga tahímik na báyan kapalít ng ináakalà niyáng séguridád ng saríling bansâ; winásak ang anumáng gunitâ ng kádakilàan ng kasaysáyan at kúltura ng mga mamámayáng kung tútuusín ay kapatíd na lahì ng kaniyáng lahì; at ngayón, sa pamámagítan ng tulâ ng isáng bantóg na makatà ay tíla siyá pa ang kawawà at inapí, na humíhingî ng saklólo sa kaniyáng nasásakúpan úpang silá’y mániwalà at sa kaniyá kumampí dáhil kinúkuyóg umanó siyá ng mga batíkos at alipustâ mulâ sa ibá’t ibáng pánig ng daigdíg. Kung magagámit ng diktadór ang tulâ pára sa pánsaríling benepísyo—alínsúnod sa ídyoma ng gáya nina William Joyce at Iva Toguri— sa kabilâ ng pangyayáring walâng pakíalám ang tulâ sa anumáng sásapítin ng diktadór, ang tulâ ay may kakáyahán ding magbaón sa diktadór sa pamámagítan ng ibáng matatálas na mámbabásang ang sípat ay salungát sa kásinungálingán ng tiwalîng pamúmunò at tagapághasík ng lagím ng digmâan. Sapagkát ang digmâan ay waláng téritóryo, gáya sa tulâ ni Nizar Gabbani: “Hinánap ko ang ligtás na poók/ pára sa halimúyak ng áking iná/ at itínagò ang rósas sa áking dugô.// Tahímik na sumápit/ ang áking iná sa panagínip ko./ Hinagkán niyá ang áking noó/ at nag-íwan ng asín sa ilálim ng únan.// Sumágitsít sa lángit ang eléktrisidád./ At ang lupàín ay sumiból/ sa dugô ng isáng martír./ Nasiláyan ko ang mukhâ ni iná./ Nakíta ko iyón sa tren na dumaán/ kanína na sakáy ang mga bangkáy.”// Sa ganitóng urì ng tulâ, ang pagsipì ay hindî maáarì ang biglâan at walâng pakundángan, sapagkát máhalagá ang nagsásalitâng pérsona sa loób ng tulâ, na hindî bastá maáangkín ninúman kung hindi maláy sa mga nagáganáp sa Syria. Ang pérsonang náulilà ay nábulábog ng panagínip sa kaniyáng iná, ang iná na maráhil ay nágsakripísyo rin sa digmâan úpang ipágtanggól ang pamílya at kasárinlán ng kaniyáng báyan, at ang kaniyáng kádakilàan ay matútunghayán lámang sa mga matá ng pérsonang higít na nakakíkilála sa pagkatáo ng kaniyáng magúlang. Ang palígid ay párang guníguní—malagím, madilím—ngúnit ang mukhâ ng isáng iná ang nakapágdudúlot ng pag-ása at pag-íbig nang mátagpûán ng pérsona ang kádakilàan ng úmanidád. Ang tráhedya ng tulâ’y isá itóng kasangkápan, na magagámit ninúman, sa panahón ng tunggalîán at paglilíhim sa kátotohánan; ngúnit walâ ring damdámin ang tulâ, walâng budhî, ni walâng patáwad sa sinúmang panátag sa ipinalálagánap na kábulàánan o káhangalán.
Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine against invasion and war. Photo by Pixabay on Pexels.com
Nabúburá sa mga larángan ang alaála; at ang sampûng síglo ng pananálig at ang labíndalawáng síklo ng karabána ay katumbás warì ng isáng kimpál ng lúad, na mahuhúbog sa anyô ng diyós na ang pagkábanidóso’y hiníhirám sa anyô ng táo ang pagkapútik. Madalîng lumímot at makalímot, sapagkát sa mga larángan, matútulíg ka kung hindî man masawî sa pagsábog ng mga ipersónikong mísil, na magbábalík na bangúngot sa madlâ áraw-áraw hanggáng makásanáyan sa bisà ng balità, at magtúkop man ng mga taínga ay sadyâng nakalúlumpó nakalíligálig nakabábalíw. Higít mo itóng maúunawàan kapág maláy na maláy ka bílang tulâ, buháy ang mga pandamá káhit nása bíngit ng paghimbíng at paggísing, nása isáng súlok ng búnker, nakáhalúkipkíp, nanginginíg, at pumikít man ay nagsusulát ang ísip sa padér na warìng tángan ang Kalashnikov o kayâ’y pasán ang Javelin, hábang pinúpulbós ng mga dáyong éropláno at tangké ang iyóng lungsód alinsúnod sa grándeng bálak ng mga henerál at mahigpít na útos ng diktadór.
Nabúburá sa mga larángan ang alaála. Gáya ng hulà ng ályansa ng mga pithó, lulúsob nang palihím isáng áraw ang mga mananákop, magwáwasíwas ng mápa at trátado, magháhayág ng kaniláng mga katwíran ng pag-íral at séguridád, magbábantâ sa wikà at dískursong kábesádo nilá, úpang sa isáng igláp ay máangkín ang lupàíng kinatátayûán mo. Ang kinatátayûán mo, sabíhin nang bukál ng mga minerál, ay nagbabágo ang mga kúlay, na warìng hunyángo at íbong adárna, sa paglálabás ng mga opisyál na anúnsiyó at propagánda sa panahón ng bakbákan. Estándarisádo ang ibábanggâ sa iyong pahayág, may prósodya ng bansót na haráya, na ang tugmâ at súkat ay warìng kombinasyón sa lóteng na bagamán lantád ang bábaw at sakláw ay kay hírap hulàan ang bagsák ng mga número. “Sumunód ka!” ang singhál na sásapól sa taínga mo, at sa paúlit-úlit na útos ay manlíliít ka hanggáng mágdalawáng-ísip kung isá ka ngâng tulâ—tulâ ngúnit hindî!—ang tulâ na batíd ng nakáraán subálit ang tulâ ring malímit umíigkás patakás sa itínadhanàng bilanggûan sapagkát paláisipán sakalì’t magmukhâng prósa at inílilíngid kung hindî man ginígipít ng kasálukúyan.
Nabúburá sa mga larángan ang alaála. Lumabás ng báhay, maglakád nang maglakád, at mayáyapákan nang dî-sinásadyâ sa naukàng lansángan ang mga ípot at putól na dilà, na báwat isá’y may kasaysáyan ng kabayaníhan o kayâ’y pagtátaksíl. Masúsulások ka sa úsok mulâ sa mga guhông gusalì at buról; masásakál sa lansá at panghí ng mga sumambúlat na álkantarílya at plánta; masúsuká sa mga nilalángaw inuúod na bangkay at basúra na naghúnos na bundók o bárikáda sa abenída. Sa ganitóng pangyayári, ang mga táo—na daíg pa ang róbot—ay naúumíd o kayâ’y nabábaklá káhit maykáya at títuládo, may bayág ngúnit umúrong hanggáng lalagúkan kung hindî man kuyukót, sapagkát tinátangáy silá, tinátangáy ng ágos ng banyagàng náratíbo na namámayáni sa kaniláng éstado. Báwat pagtútol sa itínakdâng patákarán ay pagharáp sa hukúmang makáw. Báwat pagtindíg sa kátotohánan ay pagharáp sa bibitáyan. Walâng pinápatáwad sa mga larángan—pinagpápantáy ang mga kásarìán at urìng pánlipúnan sa lábis na gútom at úhaw, at kay dalîng pagulúngin ang úlo kapalít ng tinápay dáhil walâ itóng maísip na matinô kung hindî humílig sa dingdíng sa lábis na panlúlumò at pagsukò.
Sa mga larángan, sinísilabán ang mga aklátan at múseo samantálang pináaápaw ang láson sa mga kamálig at dam. Gayunmán, pinápayágan ang pornógrapíya ng kabúlastugán, pára mapángitî kung hindî man mapángiwî ang báyan káhit sandalî. Kung isá ka ngâng tulâ, maráhil hindî ipagtátaká kung isuplóng ka sa awtóridád dáhil sa parátang na promotór ng polusyón ng íngay bukód sa alagád ni Asiong Aksayá sa paggámit ng papél at tínta. Hindî mo masísikmurà ang gayóng tadhanà. Magsásawà ka sa pág-iisá. Magsásawà sa pagkámakásarilí. Magsásawà sa dántaóng pagsúpil sa kátotohánan at pag-íwas sa pakikísangkót. Hindî ka isinílang pára págsilbihán ng báyan. Kung tapát ka sa saríli, aáwit ka sa asimétrikong paraán sa panahón ng pagkákahón at panlílinláng, palúlutángin ang kóntrapúnto sa melodíya ng pagsunód, magpápakanà ng mga sagútan at polipónikong tínig na sugatán ngúnit anóng tíbay at tápang, sapagkát walâng íisáng tínig o hímig na dápat mámayáni sa mga larángan, bukód sa kúlang na kúlang ang alinmáng sikát o sínaúnang tugmâan na angkóp sa sariwàng karánasán. Kailángan mong magparámi, matúto ng kálkuládong réproduksiyón imbés na réplikasyón ng mga tulâ, magsílang nang magsílang ng mga talinghagà sa loób man o labás ng báyan mong sawî hanggáng máriníg ang matalísik at kólektíbong áwit na káyang pumawì sa pang-éstadong áparáto ng katángahán.
Sa mga larángan, makapángyaríhan ang éspada kung walâng panulát. Ngúnit walâ mang panulát, lílikhâ ang tadhanà ng mga hakbáng na maglúluwál sa iyó—sa alinmáng anyô at método— na makápagtátagúyod ng kapisánan, hahátak sa báwat isá úpang bumángon at magkáisá mulâ sa panawágan ng Súpremong Síning, na ang isáng tulâ’y nagíging sampû, ang sampû ay nagíging sanlaksâ, ang sanlaksâ ay nagíging yutà-yutà na káyang magíng tatlóng bilyóng tulâ mulâ sa sólidáridád ng ibá’t ibáng wikà na makatítigháw sa gútom na higít sa káyang sukátin ng písikong katawán. Malakás man ang propagánda ng líga ng mga diktadór, ikáw bílang tulâ ay makapagtítindíg ng saríling kasaysáyan, makasásabáy o makasásalungát sa nangíngibábaw na kasaysáyan ng lipúnan, handâng magpásikláb ng guníguní hanggáng mapigâ ang anumáng pinakámatáyog sa kaloóban ng táo, gáya ng kalayàan at katarúngan.
Binúburá sa mga larángan ang alaála, ngúnit tátanggíng makipágsabwátan o makipágkompromíso ang iyóng mga salitâ pára makáligtás sa henosídyong pakanà ng pásistang gahúm. Isákripísyo ka man ng makatà pára sa pánsaríling kapakínabangán niyá’y siyá ang únang maúutás at hindî ikáw. Sapagkát ikáw ay isá ring álaála sa loób ng mga álaála, ang tulâ na walâng panahón at walâng kamatáyan bagamán lumitáw sa isáng náyon, ang tulâ ng pag-íbig sa sángkataúhan sa sukdúlang pákahulugán.
Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine. No to Wars. No to Invasion! Yes to Freedom! Photo by Katie Godowski on Pexels.com
Ang ínog mo, ang ínog ng tulâ, ay ínog din ba ng kásaysáyan mulâ sa paningín ng sumúlat sa iyó at umápaw hanggáng sa wikà ng mga taúhan mo? Sapagkát ikáw ang tulâ, ikáw samákatwíd ay umiíral. Itátakdâ ng panahón ang mga hanggáhan mo, at itátakdâ ang mga pósibílidád mo—sukátin man ay kúlang ang timbángan o médida—úpang pagkáraán, magíng maláy na maláy ka sa pagkátulâ, walâng pásubalì at malínaw sa saríli túngo sa kabatíran ng wagás na pag-íral. Lílinlangín ni Balagtas ang paningín ng madlâ pagtítig nitó sa kúwadro istóriko ng sinaúnang ímperyo ng Gresya, ngúnit bábanggitín din ang gáya ng Albania, Etolia, at Persia samantálang ináanínaw ang kasaysáyang tíla naganáp sa totoóng búhay. Kakatwâng kasaysáyan, na hindî namán talagá púrong Gréko-Rómano kung mag-isíp ang mga taúhan bagkús Tagálog na Tagálog, nággigiít ng pósible at aktuwál na mundó, na kung nabása ni Umberto Eco ay magsasábing, “Brávo! Brávo!” Nása ísip ba ni Balagtas si Thucidides nang binuô ang tínig ni Florante na warìng hinúgot mulâ sa tínig na naghíhinagpís sa loób at labás ng báyang sawî? Bákit ang edád ni Florante’y warìng káedád ng Tagálog na binúbugbóg o gínagáróte sa bilíbid? Anó’t háhangàan ang gérerong Móro? Kung ganitó, ipágpalagáy na, ang mga tanóng na naglarô sa ísip ni L.K. Santos nang sulátin ang krítika sa natúrang áwit, ang retórikong ugnáyan ng kasaysáyan at ng tulâ ay nása masínop na balangkás at masíning na salaysáy ng akdâ. Ngúnit hindî itó madalîng mahagíp, at káy-iláp makíta, dáhil káhit anóng gawín ay mahírap ihánay, ihambíng, o itambís ang éstruktúra at náratíbo ng isáng kasaysáyan, sa isáng pánig, at ang éstruktúra at náratíbo ng tulâ, sa kabilâng pánig—yámang guníguní lámang ang sinasábing kasaysáyang Gréko-Rómano. Ang daigdíg ng tulâ, nang sumánib o dumampî sa daigdíg ng kasaysáyan, ay pumáilálim ang mga taúhan ng túnay na kasaysáyan doón sa kasaysáyang itinátampók ng kathâng-ísip. Kinákailángan ni Balagtas na lumundág sa mátalinghagàng paraán, sa paraáng ékstra-istóriko na ang répresentasyón ng lipúnan mulâ sa isáng pintúra ay maílilípat sa masíning at íntersemyótikong anyô, sabíhin mang namímighatî nanlulumò naghíhimagsík ang pangunáhing taúhan nang maíbulálas sa paraáng pátagulayláy ang samâ ng loób lában sa kaniyáng masakláp na kapaláran. Sinungáling si Balagtas, bukód sa ádelantádo at taksíl sa sékwensiyá ng kasaysáyan; subálit kung magsábi man siyá ng anumáng kábalintunàán ay may may báhid pa rin ng kátotohánan, sapagkát ang kaniyáng áwit ay kúsang lumikhâ ng saríling kasaysáyan sa pamámagítan ng wikà at dískursong Tagálog. Hangò umanó sa sinaúnang Gresya ang Florante at Laura, at pagsápit sa Filipinas ay hindî lámang magigíng páimbabáw ang anumáng téstura ng pagká-Gresya (káhit pa may talâbabâ na hindî ginawâ ng kaniyáng kápanahón), bagkús manánaíg ang tunóg at páhiwátig ng Kátagalúgan na banyagà sa hinágap ng sensúra ng góbyernong kolonyál. Ang kátotohánan na dumaán mulâ sa mga matá ng makatà ay hindî wíwikàin ng makatà, bagkús magdáraán pa sa paningín ng gáya ng mga dugông bugháw, na noóng nakalípas na panahón ay nag-áagawán ng podér o nag-úubusán ng lahì sa ngálan ng pananálig. Maáarìng náhulàan ni Balagtas, na hábang lúmaláon, ang pangahás na wikà ng kaniyáng áwit ang manánaíg sa sasápit na isináharáyang bansà na nagkátaóng sumálok at patúloy na sumasálok sa málig ng Tagálog. Ngúnit hindî itó máhalagá. Ang sékwensiyá ng mga pángyayári sa áwit ay pósibleng hindî naganáp sa materyál na kasaysáyan; gayunmán, kung paáno itó itátampók sa áwit bílang matulàing kasaysáyan ay ibá nang usápan. Ang nakíta ni Balagtas sa kúwadro istóriko ay kathâng-ísip na hindî nakápirmí bagkús máhimalâng tumítibók, kumíkislót, humáhagunót. Ínteresádo ang kasaysáyan sa ágos ng mga pangyayári sa mga káharìán; ínteresádo namán ang tulâ sa mga hindî binanggít ngúnit maáarìng kabílang sa ágos ng naganáp sa isáng takdâng panahón ng mga káharìán. Naikákahón ang kasaysáyan sa mga káhingîán ng kátotohánan; napalálayà namán ang tulâ sa mga pósibilidád ng kátotohánan. Anó’t anumán, nagsisíkap ang dalawá túngo sa isáng direksiyón bagamán hindî masasábing páreho ang kaniláng pagdulóg nang makamít ang mithî. Ang ínog mo, ang ínog ng tulâ, ay isá nang kasaysáyan. Mulîng titígan ang pintúrang nakíta ni Balagtas, at kung ipágkanuló ka man ng iyóng paningín, ang pusò’y magwíwikà ng isáng kátotohánan káhit pa ilagdâ iyón sa mga títik ng tunggalîán.
Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity in search of humanity. No to Wars. No to Genocide. Yes to Freedom! Photo by u2605ud835udc12ud835udc00ud835udc0cud835udc04ud835udc04ud835udc07u2605 on Pexels.com
Báwat poók na iyóng maratíng ay pílas ng kataúhan mo tawágin man itóng malayòng pláneta o Tinubùang Báyan. Napakáhalagá roón ang kiníkilúsan o kinalúluklukán—ang éspasyong malímit pagtalúhan ng ibá-ibáng púwersa—na maáarìng náyon o lungsód na binábakúran ng matátangkád na padér na may tóre ng asintádong ríple, o kayâ’y nalilígid ng mga tayábak at bagáwak na pawàng tagláy ang halimúyak ng dántaóng tág-aráw. Ngúnit saán ka man sumápit ay magbibíhis ng damít na íimbéntuhín ng ibáng táo pára sa iyó, halímbawà, “katútubò,” “hangál,” at “ilahás,” pára sa kalugúran ng mainíping gurò at peryódista. Báwat poók ay makápagtátagláy ng kataúhan mo, gáya ng tayúman at danáw; makabíbigkás ng mga wikà mo nang mapaláwig ang túlad ng mga épiko, búkid, at aghám. Kapág ganáp na napások ay isá ka ring pírata o kayâ’y mérsenáryo na nakikipágsapálarán sa larángan at ahédres; o kung hindî’y ménsahéro ng mga gamót, pagkáin, at damít pára sa mga ulilà, bakwét, at sugatán. Kung mínsan, pípilìin mo ang magíng bóluntáryo o balíkbáyan, tútuklás ng ábanseng bakúna o makinárya, at kapág tináwag maglingkód ay mulîng haháwak ng sandáta sa ngálan ng pámbansâng kalayàan. Ngúnit panándalî at pánsamántalá ang iyóng pananáhan. Patátalsikín ka, gáya ng mga hitáno at dinúdurâáng áso, nang maílihís ka sa ibáyo at makapágharì namán ang sabík at uháw sa kapángyaríhan—sabíhin mang mga gahámang négosyánte o sirâúlong diktadór. Sakâ itátanóng mo sa saríli kung bákit ganitó ang pamantáyang patákarán at kalákarán, na pináuúsong larô ang rúleta ng ínterkónektádong kamatáyan, walâng pakíalám kung malípol ang lahát ng résidénte sa dalawâng kóntinénte, bastá tumabò sa takílya. Kung ganitó ang kapaláran, na ang isá’y tulâ na ibinábanggâ sa ibáng tulâ, na nilalámon at nilulúsaw ang pinakámahinà, pagdúdudáhan mo kung itó ang úbod at katwíran ng ikapûng síning. Sapagkát ang lunán mo ay hindî rébulto ngúnit malímit pinág-aágawán, na kung turíngan mínsan ay bukál ng gas o líbong minerál, ikáw ay hindî rin makapípirmí sa iisáng himpílan o makapípilì ng libíngan. Hindî ka maáarìng magíng mirón, gáya sa tulâ ni Baudelaire o Batutè. Tutútol ka’t tátanggí kapág tináwag na refúhiyádo, dáhil isinílang ka rin gáya ng ibáng táo na isinálin sa akdâ, na lastág sa sukdúlang pákahúlugán at ni walâng útang o órihinál na bátik úpang humingî ng paúmanhín sa sangkálupàán. Ang isáng poók kung walâ ang gáya mo ay kasínglamíg ng désyerto ng yélo, bantulót kung sumílip ang áraw at nanunúlak ang hángin, bukód sa nagpapásidhî ng kimkím na pighatî na tíla paglálakád nang mag-isá sa diyoráma ng mga antígo ngúnit maríringál na báhay na bató. Sumísiglá ang poók dáhil sa iyó, káhit pa ang pagdatíng mo ay kasabáy ng mga taksíl, púta, sinungáling, at magnanákaw, sapagkát sa bandáng hulí, mapípigâ ang iyóng kátotohánan. Nagkakároón ng lárgabísta ang mga bundók at atómo dáhil sa iyó. Umáandár ang palígid, na warìng pagdúngaw sa bintanà ng pupugák-pugák na tren, dáhil sa iyó. Naitítindíg ang malaláwak na aklátan at solidáridád dáhil sa iyó. At dáhil sa iyó, aawítin ka nang buông álab at buông tapát hábang nangíngilíd ang luhà ng mga mándirigmâ, mábawì lámang, halímbawà, ang dangál o ang túnay na kasárinlán ng lupàíng nagugúnaw sa tanáw.
Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine. Photo by Katie Godowski on Pexels.com
Hábang lumaláon, ang poók na pamúmuháyan mo ay tíla isáng bansâng kúkubkubín sa ngálan ng Bágong Kaayúsang Pándaigdíg, at sásalakáyin nang palihím mulâ sa ápat na pánig, at uulán ng mga tagurî na tututúlan ng iyóng pag-íral. Pára kang mígranteng naípit sa bakbákan ng mga trópa na pawàng banyagà sa iyóng kinágisnán. Sumigáw ka man ng saklólo’y tíla itínadhanà ang kapaláran sa taíngang-kawalì at ni walâng saysáy kung ilahád pa ang iyóng kasaysáyan. Ang mápa ng poók mo ay pánsamántalá at mahírap mapasákamáy; na maidídiktá ng mga satéliteng tíla gáling sa ibáng pláneta, at ang kártograpíya ay maígugúhit lámang sa pagsaló ng gránada o pagsanggâ ng bayonéta. Ang mga hukbó ng mananákop ay magwáwagaywáy ng watáwat ng pagmámatwíd, gáya sa mga lupálop na minimína ang matáng-túbig na makapágdudúlot ng ínmortálidád sa dinastíya ng mga díktador at sabwátan ng mga mandárambóng. At ang mga sugatán, réfuhiyádong salitâ ay tátawíd ng dágat o iibíging maglakád sa mga búbog at bága, umaásang makakátagpô ng kákanlóng na díksiyonáryo ng mga míto o dírektóryo ng mga patáy na pangárap. Tumíngalâ ka’y tátamból ang dibdíb sa mga humáhaginít na éroplánong nagpapásagitsít ng mga pakáhulugán; samantálang matútunugán ng mga talampákan mo ang úsad ng mga sopístikádong tangké na nagpápasábog ng mga síngkahulugán káhit dalawámpûng daáng mílya ang layò mulâ sa iyó. Daraán ka, gáya ng ibá pang tulâ, sa tunggalîan ng mga tagurî: ang tagurî ng sindikáto sa gramátika at réperénsiyá; ang tagurî ng própagandísta sa retórika at esotérikong kábalbalán; ang tagurî ng mga pártidong ang lóhika ay ikinákahón ng mga mílisyang demagógo sa prósodya at ímported na poétika. Sa digmâan ng tagurî, ang urì ay kasímpayák ng pagháhatì ng mga urì sa lipúnan, na ang mahírap ay mayáman sa kamángmangán kung hindî man kahángalán sapagkát malímit tagaságap lámang ng ímpormasyón at préhuwisyó mulâ sa teóriko ng karáhasán; na ang mayáman ay mahírap sapagkát lumálagô sa útang o inumít na talíno at nágbabáyad sa pamámagítan ng pangakò at buwís na láway. Higít pa ríto, ang próduksiyón ng mga pakáhulugán ay maúugát— hindî sa mga manúnulát o karaníwang mamámayán—bagkús sa mga burát na burúkratang náis manatíli sa kaní-kaniláng púwesto hábambúhay at mag-ímprenta ng mga salapî nang walâng pagkapágod. Sa digmâan ng tagurî, ang kapaní-paníwalà at maráming kakampí ang nagwáwagî, gáya ng ang klásisísmo ay pósmodernísmo na tinipíl at pinábilís ang transisyón, at nagkakáibá lámang ng baybáy at diín, bukód sa malalágom sa isáng talatà, kung hindî man pirá-pirásong paríralà. Mag-íngat ka’y kakatwâ. Sa digmâan ng tagurî, ang paliwánag ay naikúkublí sa mga palámutîng pang-urì, sa mabábagsík na panagurî ng pag-aglahì o paghámak, at pinanánatíling nakábilíbid ang mga pakáhulugán sa Balón ng Karimlán. De-susì ang mga pandiwà doón, at kung umáandár man sa túlong ng pang-ábay ay párang róbotíkong pawíkan. Samantála, hindî mahalagá warì ang mga panghalíp, pangatníg o pang-úkol pára makálusót ang sabláy na panánaludtód, bágo ka mataúhan na panagínip lámang kung ikáw man ay páhalagahán. Madalîng hulàan ang mga susunód na hakbáng ng magkátunggalîng púwersa sa larángan ng mga tagurî, at mapanlágom ang lóhika ng mga íbig manaíg. Ang padrón ng pagsusurì, kumbagá, ay dápat alinsúnod sa íbig ng nagtátagurî, na tíla hindî na mababágo pa ang magíging pangwakás na pasiyá. Sa digmâan ng tagurî, ikáw bílang tulâ ay hindî makáiíwas na ipágkanuló at ipahámak ng pásimunò ng Pinágtubùang Wikà, hanggáng lahát ay masawî.
Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine. No to War! No to Invasion! Yes to Peace! Yes to People Power! Photo by Nana Lapushkina on Pexels.com
Alimbúkad 