tula

Ikaapatnapu’t limang Aralin: Ang Pagtatanghal

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikaápatnapû’t limáng Aralín: Ang Pagtátanghál

Roberto T. Añonuevo

Sápagkát laós na ang tulâ, sápagkát laós na ang makatà, sápagkát laós na ang tulâ ng makatà at ang makatà sa papél ng tulâ, sápagkát sukáng-suká na ang madlâ sa paúlit-úlit na tugmâ at walâng katórya-tórya o kung mínsan ay dî-máunawàang bóksing ng mga salitâ, ang pagtátanghál ang susì, ang pinakámadalîng paraán úpang itampók mulî ang talinghagà, himúkin ang sanlibután, at ipágmalakí ang ginintûáng lumípas na walâng kahulílip. “Ibalík ang tulâ sa pusò ng madlâ!” kóro ng mga lóro. “Ibalík!” Ikáw bílang tulâ—sa loób at labás ng sawîng Tralalá— ay magdudúda sa saríli at magdudúda sa iyóng panahón, itanghál ka man sa ibá’t ibáng paraán o anyô at pagpugáyan, gáya ng gawî ng dambuhalàng tínig na humíhiyáw nang walâng patíd at maaáwat lámang kung sakalì’t mapatíd ang lítid sa leég; o kayâ’y ng patpáting tínig na naghúhubád ng ágam-ágam, nagpápakanâ ng teátrikong kabuhungán o kalandîán, at bumíbigkás na warìng ginulpí at hindî pinakáin nang tatlóng áraw. Isásakáy ka sa pláka o kómpak disk at súsubaybayán sa rádyo; gágawíng ékstra sa pelíkula at gágawíng anúnsiyo sa bágong álak o sapátos; ipápaskíl sa mga póste ng koryénte at ipápalamutî sa trapál ng tráysikel; isisíngit pa sa koronasyón tuwíng Máyo o kapág nagpapádasál sa Mahál na Áraw; at gágayáhin ng alpabéto ng kasarìán habàng gumigíling nang patuwád at labás-dilà. No es noble ni es gentil el corazón que olvida./ No es mariposa el alma, que va de flor en flor./ ¡No hay nada que se pueda comparar en la vida,/ Al recuerdo que deja nuestro primer amor!// O Balmori! O Bernabé! Sápagkát laós ka na, marápat lang na imbéntuhín ang pagtátanghál, wikà ng matátapát na alagád ng síning, nang higít sa káyang isumpâ ng aklát at ípangakò ng Bágong Hukbóng Sumásampalatáya. Sápagkát laós ka na, isasáloób mo ang algorítmo ng palakpák o durâ na tíla kabílang ka na sa mga pinapílang haláng ang bitúka o kayâ’y kandidátong kalahók sa halálang pándaigdíg. Magsísimulâ kang tumáwa nang tumáwa, pálakás nang pálakás, hindî alintána ang pútik at múra, at pigílin man ang saríli’y lalòng maúupós sa galák. Mabalíw man ay likás lámang itó sa mundóng natátakám sa papúri’t salapî at ang pasénsiyá’y paiklî nang paiklî. Isusúlat kang mulî sa ibáng móda at ibáng panlása, bákit hindî, maráhil sa padér ng palásyo o sa sahíg ng basíliká, púpusùan sa mga basúrahán, bukirín, pantalán, paléngke, bilanggùan, at pábrika sa tumpák na panahón, babángon mulâ sa mga dugûáng larángan, at maglálakád nang walâng tákot, walâng taták, walâng útang na loób, walâng hanggán. . . .

Alimbúkad: Epic silent poetry challenging the world. Photo by cottonbro studio on Pexels.com

Ikaapatnapu’t tatlong Aralin: Ang Mekaniko

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikaápatnapû’t tatlóng Aralín: Ang Mekániko

Roberto T. Añonuevo

Namámahingá ang mga déstorniyadór sa malangís na sahíg, subálit ang mekániko sa talyér ng mga gastádo’t paláboy ay hindî mapákalí. Nakatítig siyá sa isáng kakatwâng motorsíklo, na maráhil ay nakaratíng mínsan sa Moróng o kung hindî’y nagliwalíw sa Berlín, ngúnit ngayón ay lungayngáy sa tabí at tanggál ang mga gulóng. Natutúlog ang de-númerong liyábe; walâng nagpépresintá sa pagtátanggál ng palyádong buhíya. Ináantók ang káliper at téster, ni áyaw makíalám kung anó ang súkat na angkóp sa pagpapágal. Hinínang ng mekániko sa kaniyáng guníguní ang natítiráng lakás; gayunmán, párang maluwág na róskas ang nása kaniyáng kasúkasuán. Magbábantulót na ánimo’y bagíto ang tringkéte sa támang píhit sa tornílyo; at ikáw na nagsilbíng katuwáng sa talyér na itó nang magdamág ay napálingón nang biglâng pumukpók ang de-gómang malyéte at tangkâíng baklasín ang mga kupîng piyésang nagháhanáp ng kahalíli. Umáandár ang motorsíklo (at párang bágong-bágo) hindî pa man itó sinúsusìan sápagkát itó ang katotohánang nása isípan ng mekániko at itó ang iyóng paníniwalà. Umáandár ang mákina ng motorsíklo sápagkát itó ang naríriníg din ng kung sínong manlálakbáy at lahát ng íbig sumaksí sa kaniyáng paglálakbáy. Háharurót ang sasakyán, hanggá’t may kalsáda túngo sa kalawákan. Tumulò ang pangwakás na krúdo sa sahíg, hakà mo, at sumagád sa ilóng ang amóy-upós na palígid. Baság na hélmet at lagót na kadéna ang alaála ng humáhagibís na paglipád. Kinusót mulî ng mekániko ang kaniyáng paningín sakâ tumítig sa iyó. Pakíwarì mo, makikíangkás siyá sa King Cobras[1] túngo sa ibáng daigdíg.

[1] King Cobras png. [Ing.]—Tumutúkoy sa tanyág na motorcycle gang na ipinundár ng mga Samoan noóng dekáda 1950 sa New Zealand.

Alimbúkad: Epic poetry adventure beyond your expectation. Motorcycle by Nicholas Garofalo is licensed under CC-CC0 1.0

Ikaapatnapu’t dalawang Aralin: Ang Kolaborasyon, ni Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikaápatnapû’t dalawáng Aralín: Ang Kolaborasyón

Roberto T. Añonuevo

Túlad ng ibáng manlálakbáy, malíligáw ka rin sa sámot na palíhang pámpanitikán nang matuklás ang saríling tínig na laán sa iyóng músa at minámahál. Makíkiníg ka sa báwat ipukól na salitâ ng mga panelísta, at aápaw sa iyóng dibdíb ang paghangà at panánabík. “Himúkin ang lahát sa proyéktong unibersál,” sambít ng lawreádong manunulát sa isáng intérnasyonál na talakayán, “ang últimong hakbáng ng panulâan!” Sásambúlat ang palakpákan at hiyáwan sa buông bulwágan, at ikáw na matamáng nagmámasíd sa isáng tabí ay mapapáigtád, sakâ sásapól sa pusò ang gayóng paníniwalà—na warìng úrong-súlong na paglunók sa katotohánan kung hindî man kabulastugán—samantálang inaágaw ka ng guníguní mo pabalík sa Daigdíg ng Tralalá.

“Mabúbuô ang pinakáabánseng tulâ,” maángas na pahayág ng kalbóng tagapágsalitâ, “alinsúnod sa álfanumérikong átas at hulà ng Karunúngang Artipisyál, sa kolaborasyón ng ibá’t ibáng sektór, na ang sektór A ay mag-áambág ng másalimuót na bangháy sa sektór B; ang sektór B ay magháhandóg ng serbísyong mekániká, gáya ng pámbihiràng talâsalitâan at ékstra-terestriyál na páhiwátig, sa sektór C; ang sektór C ay magsusúlong ng kumbénsiyonál na intrumentasyón at kómikong ilustrasyón sa sektór D; ang sektór D magpápanukalà ng mga hakbáng na makábubúti umanóng sundín, gáya ng arkitektónikóng balangkás ng ideolohíya at sikodélikong hímig na hindî lámang pakíkinabángan ng sektór E, bagkús ng ibá pang sektór; ang sektór E ay magbúbukás ng sopístikádong nétwork ng produksiyón, pálimbágan at merkádo, na hindî lámang ikasísiyá ng sektór F, bagkús áalingawngáw hanggáng umabót sa pagpigâ ng pinakámaínam na kalidád ng X, Y, Z na pawàng maglúluwál ng eksótikong tulâ, na katanggáp-tanggáp sa alpabéto ng kasarìán, at kapaná-panabík hulàan ang resúlta gáya sa lótto at iskór sa básketbol. . . . Ang makatà, sa hangád nitóng pakinabángan ang tulâ na magíng legál at hánapbúhay, ay dî-makátatákas sumúlat nang may bisyón ng direktór, iskripráyter, potógrapo, at aktór, bukód sa láging nakátuón ang ísip bílang promotór, manédyer, at ahénteng magpapátabò sa takílya. Ang tagumpáy ng tulâ, kung gayón ay hindî na lámang pag-áarì ng makatà, sápagkát nakátakdâ ang sanlíbo’t isáng rebisyón alinsúnod sa panghíhimások ng mga dalúbhasà, publisísta, panátiko, anunsiyánte, at mirón. Itó ay pag-áarì din ni Síri at ng bodéga ng mga míto at kasaysáyan, at konstelasyón ng maramiháng úlo at salimbáyang naratíbo, tawágin man itóng bayaniháng selestiyál. Ang makatà ay hindî na bastá makatà bagkús pinághalòng alkimísta, konduktór, at barísta ng mga talinghagà, ánimo’y alagád ni Mídas na úpang patúloy na manaíg at magkamál ng salapî at manatíli ang gahúm ay kinákailángang magtagláy ng pihíkang panlása kung hindî man paghipò at pagtanáw na walâng kapáris bílang pábriká ng Alfapoétika. Ang tulâ sa bandáng hulí ay hindî na rin magkákasiyá sa orihinál nitóng puwésto at pagkakákilála, gáya ng sonéto at ghazál, sápagkát itó ay may eléktrisidád at tumátanggí sa tagurî na kung bábasáhin mo nang malakás ay kúkuryénte sa iyóng ísip at bayág!”

Kúkusutín mo ang iyóng paningín, sakâ itátanóng sa saríli kung ikáw ngâ ay buháy pa o patáy.

Alimbúkad: Epic raging poetry in search of humanity. Photo by Krivec Ales on Pexels.com

Ikaapatnapu’t isang aralin: Ang Galaw, ni Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikaápatnapû’t isáng Aralín: Ang Galáw

Roberto T. Añonuevo

1

Ang Salitâ ay hindî pa ganáp na tulâ hanggá’t hindî gumágaláw sa dilà o diwà.

Ang salitâ, sa ámpitéatro ng mga palayán, ay nagíging tulâ sa paggaláw—paikót man o paikíd, mulâ man kánan hanggáng pákaliwâ at pabalík, mulâ itaás hanggáng páibabâ. Sa paggálaw nitô ay nagháhanáp ito ng ugnáyan sa ápat na pánig na lungtîan o ginintûán, nakikíniíg sa úlop at talón, sumásaló ng bulalákaw at kidlát, nagháhanáp ng makákaúsap sa anyô ng húni, lawiswís, alingawngáw, o kaluskós bago magbalík sa saríli sakâ pilíting ipirmí ng kung anong puwersa sa bató o papél o inabél.

Hayàang lumáwak ang láwas ng salitâ; huwág matákot kung huminà ang puwérsang nakagisnán mong tumitínag díto. Tíla nariníg mo na itó mulâ sa iyóng mga ninunò hindî man silá dalúbwikà o dalúb-aghám, at maiísip na walâng sagrádong salitâ, magsibák man ng mga káhoy o kumátay ng báboy-damó.

Kumislót—at mawalâ sa orihinál nitóng posisyón—saanmáng éspasyo at panahón ay kailángan ng salitâ kung íbig nitóng manatíli sa dilà o diwà, bágo magíng tulâ.

2

Ang pagkaúsap sa saríli ay isá nang éngkuwéntro, at kung híhiramín ang winikà ni Roland Barthes, “may súgat sápagkát may palasó na tumutúsok sa pusò.” Maiísip mo rin kung bákit kailángan pa ang búsog at túnod; at naturál lámang itó dáhil may tinutúgis na warì’y anóng iláp at bangís. Kung walâ ngâ ang hinahágad ay anó pa ang silbí ng pag-íral kundî magíng antígong palamutîng isinasábit sa dingdíng?

Ang pumirmí sa tabí ay súgat ng talinghagà at péklat sa harayà, na sa sandalîng itó ay hindî maikákailâ ng sabwátan ng mga wikà.

3

Sa ámpitéatro ng mga palayán, ang pagaspás ng mga máya at tiklíng ay palakpák ng kamatáyan, ang dî-maláy na pagbúbunyî sa tátamuhíng tagsalát ng ilihán, walâ mang sumápit na bagyó o hukbó ng mga bálang. Kung tumindíg man ang mga balyán at kumalansíng ang úyog o mapúkaw ang sapyáw ay úpang yakápin ang liwánag at yakápin ang símoy, sakâ isadulâ ang iníwang tungkúlin ng magbúbukíd— magbantâ sa laksâng tukâ na íbig unáhan ang mga bibíg na umaása sa áni ng lupà.

4

Ang salitâ ay balyán.

Ang salitâ ay úyog.

Ang salitâ ay túnod.

Ang salitâ ay pálay.

Ang salitâ ay lusóng.

Anumán ang pilìin

ay íling magníningníng.

5

Ang isáng sáko ng pálay na bumabà mulâ sa bundók ay língid na pagsisíkap, na malínaw na tulâ, walâ mang ayúda mulâ sa gobyérno o usuréro, at hindî man tinumbasán ng modérnong teknólohíya. Ang isáng sáko ng pálay ay magíging sandaáng sáko ng pálay, na magíging sanlíbong sáko ng pálay, na magíging isáng milyóng sáko ng pálay, at magbíbinhî nang magbíbinhî ng mga mithî.

Batíd ito ng ilihán, at saksí ang sálinlahì ng mga balyán, bumílang man ng yutà-yutàng tág-aráw.

6

Nagsilúyang bakás ng mga talampákan ang tulâ. Malalápad ding balíkat ang tulâ, bagamán nalílinsád kung mínsan. Matiyagâng lusóng at sumusúkang kamálig pa ang tulâ. Samantála, umaáwit ang bukirín at nanánaghilì ang panganórin, sápagkát náis nitó ang ibá pang sisílang na tulâ. Mahírap itóng mabatíd kung patúloy na ikúkulóng lámang sa díksiyonáryo ang mga salitâ.

Kailángan ang paggaláw. Kailángan ang galáw, sa alinmáng anyô at paraán. Kailángang galawín at panghimasúkan káhit ang sinaúnang galáw at pagtínag kung itó ang hiníhingìng kamalayán. Gumágaláw ang lahát at itó ang hindî maitátatwâ ng salitâ na sa saríli nitó’y hindî mápakalí kapág iníwan sa isáng tabí.

7

Ang balikatán sa palayán ay tulâ, gáya ng milényo ng mga payëw, sápagkát gumágaláw ang salitâ at itó ang hindî matátawáran. Ang balikatán ay walâng kasarìán at waláng edád ngúnit patúloy na gumágaláw sápagkát may silbí at katwíran. Ang balikatán ay pagpasán sa ímposíble at nagbábanyúhay na posíble na makápagpapágaán sa loôb ng lahát ng kasáli.

Magtátaká ka pa ba kung gamítin itó bílang bayanihán sa ehersísyo at simulasyón ng mga digmâan?

8

Suklób na lungayngáy sa tarundón ang salitâ. Ngúnit káhit ang suklób ay magsisíkap na patúloy gumaláw, gáya sa pelíkulá. Pulútin itó at áalpás sa kamáy nang panindigán ang pagkátulâ sa dilà o diwà.

Manatíling takíp sa úlo’y karaníwan; magíng pamaypáy ay tadhanà rin ng suklób na isinásabúhay ang paggaláw. Sápagkát hindî itó bastá pananggâ sa síkat ng áraw o búhos ng ulán. Ang suklób ay tulâ at káyang bilúgin káhit ang iyóng pananáw.

9

Ang paslít na nakáupô sa bangkô,

anó’t gumágaláw, gumágaláw ang ísip,

ang paslít na nakápirmí

ay hindî nakápakò sa isáng tabí

sápagkát gumágaláw ang guníguní

sa loób ng ámpitéatro ng mga palayán.

10

Kusàng gágaláw ang mga salitâ, kapós man sa hiwagà, kung íbig nitóng magíng tulâ at hamákin sa wakás ang kaniyáng Maylikhâ.

Alimbúkad: Epic motion poetry across the world. Photo by John Renzo Aledia on Pexels.com

Ang Ritmo, bilang Ikatatlumpu’t walong Aralin, Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ang Rítmo, bílang Ikátatlúmpû’t walóng Aralín

Roberto T. Añonuevo

Paglabás mo sa daigdíg ng Tralalá, ikáw bílang tulâ ay hindî bastá tulâ, o tulâng de-número at may etikéta, gáya ng diyónang nakábilanggô sa papél o elektrónikong magásin, bagkús warìng tínig ni Nusrat Fateh Alih Khan na humihímig sa mga talinghagà ni Rumi o  Muhammad Iqbal sa sáliw ng pinághalòng rondálya, qawwali, at metáliká, sumásakáy sa dayaráy, naglálarô sa pag-íral, nagtátanóng ng pag-íbig sa kápuwâ, pumupúri sa Maykapál, dumádakilà sa sánlibután, bumúbuô ng lipúnan, bumúbuô ng káakuhán sa binágong estádo ng kamalayán, sa kabilâ ng pándurustâ at kaalipnán, sa kabilâ ng karukhâán at bundók ng kalansáy, sa kabilâ ng pátuluyáng digmâan at dogmátikong pananálig, tumátalón-talón sa ibá’t ibáng dimensiyón o kasaysáyan, umúusisà sa mga salaysáy, sápagkát kailángang mabúhay, kailángang mamatáy upang sumílang, umaása sa mga búnga ng katarúngan, nananálig sa talíno ng kagubátan at karunúngan ng karagatán, nakaáarók sa síklo ng mga planéta at bituín, handâng ipágpatúloy ang kamalayán sa yutà-yutàng laláng, wikà, o sagísag, sálinlahì káda sálinlahì, marúnong gumálang sa sinápupúnang naglúluwál ng mga pakikibáka at walâng kúpas na bayanihán, hindî magbábantulót bumuô ng bágong díksiyonáryo ng pakikipágsapalarán, mabigô man ay hindî sumúsukò, babángong wagás, itátalâ ang mga guníguní at krókis sa sahíg pára sa pórmulá ng tagumpáy, gugúhit ng mga anínong umíindák, umiíkot, pumípiglás, humíhiyáw gayóng nároón ka o nása loób silá, sápagkát ikáw ang tulâ, may lóhiká sa gitnâ ng kabaliwán, hindî kailángang ipágtanggól ang saríli sa lahát ng kahinàang hindî mo namán kasalánan, bagkús karupukán ng iyong Maylikhâ, na kung totoó’y hindî siyá ínmortál, at magíging ínmortál lámang kung ikáw ay umaápaw sa galíng, walâng hanggá, walâng katúlad, isáng pagdiríwang ng pámbihiràng tunóg at poétika, paglabás na paglabás sa daigdíg ng Tralalá.

Alimbúkad: Epic rhythmic poetry imagination across the world. Photo by Aa Dil on Pexels.com

Isang Tagpo sa Tayuman, ni Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Isáng Tagpô sa Tayúman

Roberto T. Añonuevo

Nakaáwang na bintanà ang anghél; ang hángin ay kasínglamíg ng mga pilósopóng humahámak sa láson. Dumadálaw ang pangitàín ng karunúngang itím sa maligamgám na tsaáng naghíhintáy sa kung sínong nauúhaw, nabíbingí. Nakábuyangyáng sa sahíg ang mga esotérikóng papéles na nginángatâ ng bubuwít at ípis. Tinakpán ng ípuípo ng mga gamúgamó ang bombílya doón sa lumálayláy na kísamé. May kumákaluskós sa iyóng guníguní. Nang lumingón ka, mag-ináng magkayákap nang walâng imík ang umampiyás sa silíd.

10 Enero 2023

Alimbúkad: Epic unstoppable poetry in search of humanity. Photo by Nicolas Postiglioni on Pexels.com

Talinghaga ng Sabang, bilang Ikatatlumpu’t limang Aralin, ni Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Talinghagà ng Sabáng, bílang Ikátatlúmpû’t limáng Aralín

Roberto T. Añonuevo

Tabilí na ambisyósong yumayákap sa toóg ang bisyón ng manlalakbáy, ngúnit ang punòngkáhoy ay ékstensiyón lámang ng katawán at ang mithî ay makípigíng sa últimóng bandehádo ng mga úod, gagambá, at paruparó. Maúunawàan mo itó sa rúrok ng iyóng kasibúlan; at ang epidóta mong balát o talukì ang páses nang makapások sa esklusíbong klub at makásalamuhà ang kung sínong magnanákaw—ang magnanákaw na kilalá ka simulâ’t sapúl sapagkát ninakáwan ka rin niyá noóng kamuslakán mo—at nagtátaglay ng tatlóng kílong ópalong may labímpitóng líbong kilátes. Sasabíhin niyá sa iyó, “Walâng halagá ang bató kung mabíbigông makíta ang unibérso. . . .” Ibúbunyág niyá sa rúrok ng kalasingán ang ugát ng kadakilàan o máalamát na kapangahasán pagsápit sa sabángan ng mga tulisán, halimbawà, kung paáno pumúga sakalì’t bihágin ng mga awtoridád; at walâ man sa loób ay pápaloób ka roón nang may paghangà at pagkámanghâ, mananaghilì sa sáko-sákong salapî at palá-palapág na papúring matátamo sakali’t mapásakamáy ninúman ang bató, at walâ mang dugông maharlikâ’y íisípin ang mga planétang ikinákabít sa iyóng pagsílang at hantúngan ng kapaláran. Malayà mong isáhinágap, habàng tumatágay o lumulútang sa halakhákan, na itó rin ang ákwaryong laán sa mga bahágsúbay na isdâ, o kayâ’y mulâ sa bitúka ng dinosáwrong inililíhim ng pisngí ng tagaytáy, o kung hindî man ay tropéong úlo ng kambíng mulâ sa yungíb ng paláisipán, ngúnit anumán ang pilìin ay máilalágak sa isáng estánte pára pagpugáyan ng henerasyón ng mga tunggák at alípin. Paglálawáyan mo ang ináakalàng kaluwalhatìan, gáya ng pagnánasà sa granáte at hadeíta mulâ sa pulséras ng kaíbig-íbig na dalága. Sa loób-loób mo, hindî ka káilanmán magsasawà sa pagtingín, tag-aráw man o tag-ulán, sapagkát pára bang kúsang binabágo ng sínag ang lahát tuwíng bumabánda itó sa rabáw ng hiyás. Wíwikàin mo, “Hindí ko itó ipagpápalít sa diyamánte o ungguwénto!” Mapápangísi ang magnanákaw, warìng nang-úuyám kung bákit tíla ngayón ka lámang nakátuklás ng táeng-bituín o taktítang kristál.  Pagdáka’y tahímik siyáng lálayô nang dî-lumílingón, at iíwan sa mésa ang pámbihiràng ópalo kapalít ng iyóng dangál. Mapápatdâ ka, at sa mga malá-háspeng súgat ng iyóng guníguní, warìng may obsidiyánang bisturí na ekspértong kumakáyod sa iyóng budhî at baít—tawágin man itóng paglapastángan sa mapágkandilìng kriminál o paghuhúgas ng kamáy.

Alimbúkad: Epic poetry gems challenging the world. Photo by axecop on Pexels.com

Púlaw, ni Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Púlaw

Roberto T. Añonuevo

Nakasulat sa likód ng retratong ito:

Ang lalaking hinihintay sa bintana
ng kung sinong anino
ay marahil ang sinaunang bangâ;
ngunit ngayong gabi
ay isang baso ang pananabik
at nakahigang bote ng wiski
ang humahatak na wakas
na hindi aapaw pa sa isang pusod.

Dang-dáng-ay ang upuang antigo;
nalimot ko ang aking pangalan 
sa mesa.
Waring lilipad ang mga dahon.
Anong sulok ang bagay sa daigdig?

Nanghihimasok ang simoy sa inip.

Tagapamagitan, ni Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna 
Tagápamagítan

Roberto T. Añonuevo

Nakahápay ang estátwa, warìng sumísigáw
doón sa kabilâng pampáng.
	        Ngúnit mulâ sa kinatátayûán mo,
ang estátwa ay hindî estátwa bagkús
talísay—tagilíd na lumulútang sa lamíg at úlap,
warìng sísingháp-singháp ang mga dáhon—
o itó ang paníniwalà mo 
sa kabilâ ng ágam-ágam na yapós-yapós ka.

Náriníg sa isáng latîán ang alingawngáw 
ng paghingî ng salbabída 
at pahimakás.
Maragsâng tinangáy ng mga álon
ang ináasáhang katagâ 
at bangás na batóng luklúkan.
Lumíkas kung saán ang mga háyop at táo,
ni hindî lumílingón at hindî mapígil,
úpang unáhan ang nabubûang na bagyó
at hamákin ang libíngan.

Pinílit mong tumindíg díto sa iyóng pampáng;
umiíkot ang palígid na kung hindî sumásayáw
ay lasíng na lasíng 
                                     sa tikatík ng ulán.
Lilipád iláng sandalî pa ang mga yéro at halígi
habàng kumákatál
ang bundók sa hagunót at sípol ng buhawì.
Walâ kang bangkâ o sinaúnang taytáy.
Ang pagítan mo
sa daigdíg ay napakaláwak ngúnit hanggitnâ
pára isáhimpapawíd sa rádyo;
pára ka ngayóng rébultong pinágpalàng 
gumaláw ang mithî
dáhil sa pangárap na túlong mulâ sa ibáyo

na mahírap bagáng máunawàan dáhil naligáw
kung saán ang mga sugò at anúnsiyó
sa kung anóng katwíran—
ang ekídistánsiyá ng sukdól at mga tanóng
pára sa kahulugáng laán sa sapantahàng
madlâ na wikà mo’y iyó 
                                               at áarók sa iyó. 

Higít kailanmán ang silbí ng tagápamagítan:
ang tagápamagitán sa estátwa at talísay,
ang tagápamagítan sa magkabilâng pampáng,
ang tagápamagítan sa pagsagíp,
ang tagápamagítan sa pagságap ng tingín,
ang paningín mong íbig iparatíng sa ákin.

Walâ akóng pakíalám kung itó ang marmól, 
salapî, kartón, pelíkulá, sex, líham 
o kung itó ang Potemkin ng isáng Putin,
bastá humíhingá at ang kapangyaríhan
ay nása iyóng pálad at pasiyá. 
Ang makíta mo’y maáarìng másalát din
ng bulág—
ang nilaláng mong kay hírap mang sakyán
ay kusàng lumílikhâ ng kahulugán
o sabíhin nang páhiwátig 
na hindî man totoó’y sadyâng paníniwalâan,
túlad ng umuúrong na hukbó
                                    sa kung saáng larángan.
Alimbúkad: Epic poetry meditation beyond Filipinas. Photo by Sami Aksu on Pexels.com

Ang Diwa, bilang Ikatatlumpu’t tatlong Aralin, ni Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ang Diwà, bílang Ikátatlúmpû’t tatlóng Aralín

Roberto T. Añonuevo

Ang éngkuwéntro sa pag-íral ay nagsísimulâ sa loób, kung hindî man kamalayán, at itó ay malayà mong íugnáy sa “damdámin,” “kaisipán,” at “panimdím,” gáya sa winikà ni Iñigo Ed. Regalado, ngúnit sa pagkakátaóng itó ay makápagsísimulâ sa “bálak” na mapapáilálim sa dalúmat ng “diwà.” Ang diwà úpang magíng diwà ay nagsisíkap na magíng tiyák at materyál, samantálang napápanatíli nitó ang puwésto sa isípan at antás na eksístensiyál. Madalî itóng makíta sa pintúra o árkitektúra o pelikúla; ngúnit pagsápit sa músiká at tulâ, ang diwà ay hiníhingîng sumakáy sa gáya ng indáyog, untól, pagtítipíl, kóntrapúnto, hímig, tínis, at ibá pang pamámaraáng matútunghayán lámang sa mga notasyón o prósodyang maáarók ng pandiníg. Tingnán, halimbawà, ang tagâ-sa-panahóng magasinô, na ang kahangà-hangàng halimúyak at yamungmóng ay hindî akalàing dumaán sa pinakámalupít na panahón. Ang punòngkáhoy sa dalisdís, anó’t kay ínam hulíhin ang hulagwáy na nakápahilís kapág takípsílim! Párang hinahábol ang natítiráng liwánag at bumíbigát ang mga dáhon sa malamíg na símoy! Kailángang mágwakás ang ganitóng anyô kapág nakásawâan ng madlâ, kayâ pinabúbuwál ang punôngkáhoy kapalít ng ibá pang punòngkáhoy o éstruktúra bágo ilípat sa ibáng poók. Ang magasinô, kapág tinumbasán ng huklúbang kalantás, ay nagíging balangáy sa guníguní at balangáy sa materyál na mundó, at ang ganitóng pagtátagpô sa diwà ay warìng hinirám mulâ sa isáng Manóbo. Ang ákto at próseso ng tránspormasyón ang mísmong sasakyán mo paláot, at magháhatíd sa iyó sa ibáng lupálop at dimensiyón. Máhalagá kung gayón na bátid ang urì ng punòngkáhoy, na makatátagál sa tubigán, álat, tamílok, ánay, at taliptíp ngúnit hindî ríto nagwáwakás kayâ dápat isaálang-álang kung anó ang íbig mong gawín sa bágay na itó. Pagkaraán, ang punòngkáhoy ay mapípilítang íwan ang pagíging punòngkáhoy—lílimútin ang saríli—úpang gampanán ang ibáng papél o mithî o hunâhunâ, halimbawà, bílang halígi ng báhay o leég ng gitára, ngúnit alinmán ang pilìin ay makáaásang makátútugón nang higít sa dápat asáhan. Hindî mo káyang yapusín nang mag-isá dáhil sa limitasyóng pisikál ang bungéd ng punòngkáhoy na magíging sasakyán mo. Gayunmán, káyang-káya ng diwà mo na ídisényo ang katawán ng káhoy pára sa bágong pakikipágsapalarán. Kapág pinabuwál ang magasinô sa dalisdís, magpápalít itó ng silbí at pangálan, sa áyaw mo’t sa gustó. Ang posíbilidád ng káhoy ay masusúbok sa tistísan at masusúbok sa kamáy ng artesáno. Hindî pa man itó nagbábanyúhay na muwébles ay nagíng muwébles na itó doón sa diwà, káhit ibá pa ang nagsákatupáran túngo sa kaganápan ng kamalayán. Ang kakatwâ ay tátanggihán kung mínsan káhit ang tagurîng muwébles nang máigiít ang kataúhan ng pagíging síning ng éskultúra o karpinteríya. Kung ipagpápalagáy na may katangìang líkidó ang diwà, na máipapáloób sa ibá’t ibáng húgis ng sisidlán, manánatíli ang pagkádiwà nitó alínsúnod sa panlabás na anyô na maáarìng makapágbigáy ng ibá-ibáng pagságap at pagtanáw. Walâng hanggá ang maáabót kung mágsayélo itó o mágsahángin. “Tiningalâ ko ang máyang/ naglálandás sa himpapawíd;/ mulâ noón, pumandáy na akó/ ng metálikóng pakpák/ na káyang humawì ng úlap.”// Ang diwà ay diwà; nagkakátaló lámang kung alíng ésklusíbong damít ang ipasúsuót díto. Sa ganitóng pangyayári, ang nagsúsuót ng damít—na may kapangyaríhang magpátaw at maggiít ng panlása, pamantáyan, at kung anó ang katanggáp-tanggáp—ang nagtátangkâng pangíbabáwan ang diwà. Maáarìng mágtagumpáy ang ganitóng pakanâ sa isáng poók at panahón, ngúnit sasápit at sasápit ang sandalî na magbábalík ang lahát sa pagíging payák—walâng tugmâ at súkat ngúnit may rítmo, dulás, lálim, láwak na pagkilála sa hiwagà ng Salitâ.

Alimbúkad: Epic poetry ideas rocking the world. Photo by The Lazy Artist Gallery on Pexels.com