agham

Walang hanggahang posibilidad ng pagtula, ni Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Mahirap mang paniwalaan, ang tula ang pinakamatayog na imbensiyon ng tao, na makaraang likhain ay naggigiit ng sariling kalayaan mula sa maylikha nito nang patuloy na makairal sa isang panahon o iba’t ibang panahon. Kailangan ang teknolohikong pagdulog upang mabuo ito—humuhugot ngunit nanghihimasok sa nakaraan, nagbabantayog bagaman waring humahamak sa kasalukuyan, humahamig gayong sumusugal sa hinaharap—na ang mga piyesa ay piling-pili, kalkulado bukod sa kargado ang hiwatig, at paglabas sa talyer ng mga wika at sining ay magiging ehemplo sa bakbakan ng mga kamalayan, damdamin, at kaisipan pagsapit sa papel o pag-imbulog sa himpapawid. Sa ganitong pagtanaw, ang tula ay kailangang magsuot ng isanlibo’t isang pagbabalatkayo, na magsisimula sa anyo hanggang tinig hanggang kislot, titig, at pananalig, na malaos man sa isang yugto ng kasaysayan ay muli’t muling isisilang sa ibang panulat, bibig, at kilusan, magpapahilom ng sariling sugat saka magpapahaba ng angking mga ugat. Kailangan ang malikhaing pagsisinungaling, na lumalampas sa pagsandig sa pagiging totoo ng isang pangyayari o bagay upang itampok ang posibilidad ng pagiging makatotohanan nito na maituturing na kapani-paniwala kahit sabihin pang kathang-isip lamang na sininop sa kung saang bodega ng mga karanasan. Maaaring ganito rin ang maging pagsusuri sa álattalà (2020) ni Phillip Yerro Kimpo at Mulligan (2016) ni Marchiesal Bustamante. Ang una’y nagbubunyag ng walang hanggang posibilidad ng iba’t ibang damit na mapagsisidlan ng pananalinghaga; at ang ikalawa’y waring nagkukubli ng hulagway sa kasinupan ng pananaludtod na matalas ang taglay na talinghaga. Ang dalawang koleksiyon ay patunay kung bakit hindi maikakahon ang tula sa sinaunang pakahulugan o pagkilala, at kung paano nagsasanib ang sining at agham sa pagtula na lumilikha ng bagong wika at pag-iral. Totoo, kulang ang isang tagay para sa dalawang makata.

álattalà (2020) Koleksiyon ng mga tula ni Philipp Yerro Kimpo.

Mulligan (2016) Koleksiyon ng mga tula ni Marchiesal Bustamante.

Ikadalawampung Aralin, ni Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikadalawampung Aralin

Roberto T. Añonuevo

“Warìng bantulót lumipád ang mga tiguláng na íbon, at kung úmimbulóg man ay hindî kalayùan, lálapág pagdáka sa lupà at matúling tátakbó kung saán. . . .” Makalípas mong pasadáhan ang talâ sa mánwal ay párang kumatók sa iyóng gunitâ ang tabón mulâ Romblón—abuhíng-bugháw ang tuktók, nakásuót bagá ng manipís na abuhíng kuwintás, kayumanggî ang mga balahíbo sa itaás na bahagì ng katawán samantálang matingkád na abuhíng-bugháw ang páng-ilálim, matigás ang diláw na tukâ, at kung tumítig ba’y kayumanggîng balakbák. “Ang maiitím nitóng paá at kukó,” isusúlat mo pa na pára bang pagsalungát kiná Bourns at Worcester, “ang humúkay ng lupà at umusóg sa bató na magbúbunyág ng matarík na yungíb na tíla nása sukdól ng paghikáb paharáp sa nilúlubugán ng áraw; at ang loób—na paborítong kubéta ng mga panikì sa napakáhabàng panahón—ay may batóng dúlang, mga palayók, abrám, galáng, sibát, at sangkatérbang maliliít na kalansáy. . . .” Anó kung itó ay nakíta rin sa Bantáyan o Basílan o Fúga o Marinduque o Sámar, at ni walâng pagkakáibá sa habà ng pakpák o lápad ng buntót na dumaán sa siyentípikóng pagsúsurì?  Itátalâ mo pa ang húgis o komposisyón ng púgad, na kung nagkátaóng may mga itlóg at sísiw, ay súsukátin ang lakí o timbáng, at títiyakín kung iyón ay malinamnám, gáya ng náriníg mo sa huntáhan ng mga lasénggo sa pundúhan. “Ang íbong mababà ang lipád ay humáhagibís kung tumakbó!” at ang nása ísip mo, bagamán walâng pinasásaringán, ay gágamítin ng sinúmang barúbal kung mangúsap, palálawígin sa institusyón at pápatáwan ng kapangyaríhan, na magíging lehítimóng tsísmis ng sinaúnang kabihasnán, ngúnit pagkaraán ay súsuháyan ng nagsúsuwágang saliksík at patúnay, úpang magbalík sa iyó pagkathâ mulî ng isáng Lupàng Hinírang.

Alimbúkad: Epic silent poetry challenging the world. Photo by Artem Mizyuk on Pexels.com

Ikatlong Aralin, ni Roberto T. Aňonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikatlóng Aralín

Roberto T. Aňonuevo

Ang tulâ, ang tulâ mulâ sa báyan, sabíhin mang nilikhâ ng anónimong makatà, ay maítutúring na ipinálagánap sa báyan pára págsilbihán ang báyan, at pára angkinín ng báyan sa bandáng hulí. “Lundáy kong aánod-ánod,/ piniháw ng bálakláot/ kayâ lámang napanólot/ nang humíhip yaríng tímog.// Hindî maísusúlat ang ganitóng katalísik at sopístikádong dalít kung hindî lagalág at mapágmasíd ang nagsásalitâ sa loób ng tulâ, na marúnong ilugár ng taúhan ang kaniyáng saríli sa isáng ánggulo, kung saán nadáramá niyá ang hilagà-kanlúrang símoy na maáarìng bumúbugá gáya sa Zambales, La Union, Pangasinan, Ilocos Norte at Sur, at siyáng maitátangì sa hilagà-silángang símoy na higít na kilalá bílang “amíhan.” Ang tímog ay hindî lámang katumbás ng “south” sa Inglés, bagkús tumutúkoy din sa “habágat” na humihíhip sa tímog-kanlúrang bahagì ng Filipínas—na simulâ ng tag-ulán. Samantála, ang bálakláot ay mahíhinuhàng nása mga buwán kung kailán patapós ang tag-aráw, ang malakás na hánging nagpapasúlak ng álon at panakâ-nakâng ulán, bumúbugsô pasulóng ng tímog-kanlúran ng kapulûán, at lumálampás pagkáraán sa teritóryo ng Filipínas. Ang pérsona ng tulâ ay warìng tumítindíg bílang meteorólogo, batíd ang padrón ng ágos-hángin sa buông Tímog Ásya, ang halúmigmíg ng lupâíng nakapágdudúlot ng ulán, na nakaáapékto sa ágrikúltura, at kábesádo ang mápa ng paglálakbáy sa tubigán. Ang tinutúkoy na lundáy, na isáng urì ng maliít na sasakyáng pandágat, ay maiísip na séntro ng tunggalîán, dáhil bagamán bumunsód o tinangáy itó ng kung anóng púwersa noóng panahón ng amíhan ay nakádaóng lámang noóng panahón ng habágat, at pósibleng may bagyó pa! Ang pérsonang nagsásalitâ, kung gayón, ay hindî órdináryong mamámayán. Pára siyáng kapitán ng barkó o manduyápit ng balangáy, maláon nang nakapáglayág mulâng tímog hanggáng hilagà ng kapulûán at pabalík, nakátawíd sa mga karágatán, at dúlot nitó’y nakahúbog sa kaniyáng pananáw nang máunawàan ang klíma, ang tubigán, ang hángin, at ang talampád ng mga bituín. Ang kawalán ng direksiyón ng mátalinghagàng lundáy ay tútumbasán ng patnúbay ng mátalinghagàng unós, úpang sa wakás ay mápadpád ang magdáragát at makálunsád sa kung saáng ligtás, místeryóso, o mápayapàng pampáng. Sapagkát ang tulâ, noóng úna pa man, ay tagláy ang kaísipán ng báyan. Giít ngâ sa tulâ ni Jesus Manuel Santiago: “Kung ang tulâ ay ísa lámang/ pumpón ng mga salitâ,/ nanaísin ko pang akó’y bigyán/ ng isáng talìng kangkóng/ dilî kayâ’y isáng bungkós/ ng mga talbós ng kamóte/ na pinupól sa kung alíng pusalìán/ o inumít sa biláo/ ng kung sínong maggugúlay,/ pagkát akó’y nagugútom/ at ang bitúka’y walâng ilóng,/ walâng matá/. . . .” Sapagkát nagmulâ sa báyan, ang tulâ ay kailángang magsilbí sa báyan, sa ibá’t ibáng anyô at ibá’t ibáng paraán, hindî lámang pára sa layúning pámpolítika o pangkúltura, bagkús káhit sa paghúbog ng kamalayán na makapágpapálayà ng ísip ng mga mamámayán. Ang ídyoma ng pérsona sa tulâ ay lumálampás sa písiko at mekánikong pagdulóg sa “tulâ” bílang síning, at kung gayón ay dápat itóng pakínabángan ng nakárarámi. Sa kabilâng dáko, maitátanóng: Dápat bang magsilbí ang báyan pára sa kápakinábangán ng tulâ? May katwíran ang ganitóng tanóng, sa pánig ng usapíng estétika at panlásang pansíning, at naturál na isípin ang akdâ bílang akdâ lámang na bukód sa makatà at hindî dápat sangkután ng anumáng bágay na labás sa éspero nitó. Ngúnit kung isásaálang-álang na káhit noóng panahón ng díktadúrang Marcos, ang mga épiko niná Cesar T. Mella at Guillermo C. de Vega ay nagsilbí pára sa banidád at kalugúran ng mag-asáwang Marcos, na káhit saáng ánggulo sipátin ay hindî makáiíwas ni makálulusót sa parátang na nakisíping sa grándeng lunggatî ng pásistang rehimén. Ang madlâ, bílang áktibo o kayâ’y pásibong mámbabása na pápaloób sa guníguníng daigdíg ng mga nasábing makatá, ay masisípat na kailángang magsilbí sa tulâ, sa paraáng sa maníwalà’t sa hindî maníwalà sa gayóng kátotohánan ay kailángang magíng matatág kung hindî man magíng másokísta sa ibinábandilàng kaísipán ng Bágong Lipúnan. Ang mga tulâ nina Mella at de Vega ay másisípat na hindî makáiíwas na isangkót ang báyan (lalò’t isinálin sa pámbansâng wikà) bagamán nagsisíkap na panátilíhin ang ánggulong “pérsonal” ng mga tulâ, dáhil humuhúgot ng mga pahiwátig sa mga imahén ng mag-asáwa at kaniláng kalígirán at pananáw—na may tahásan o dî-tahásang láyong ipálunók sa báyan. Kapág sumápit sa ganitóng yugtô, ang tulâ ay umíigkás bílang pérsonal at dumadáko sa lokál at globál na mga antás, at kung gayón ang dískurso at ideólohíya ay maúurì hindî lámang bílang pánsaríling estétika bagkús pambáyan, kung hindî man pantáyong pananáw. Kung noóng sinaúnang panahón, ang tulâ ay ginagámit na kasangkápan pára iangát ang kamalayán ng báyan, ngayón namán ay sumásalungá ang tulâ na magíng kasangkápan ng sinumáng makapángyaríhang magtátaksíl sa gunitâ at haráya ng báyan. Ang tulâ, sa dákong hulí, ay hindî pásibong tagásunód sa anumáng náis ng makatà at ng kaniyáng mga patrón sa óras na mág-usisà ang báyan. Nagkakároón ng saríling búhay ang tulâ úpang tumákas palayô sa mga kamáy ng makatà, at mághimagsík. Ang diyaléktikong ágos ng silbí at pagsísilbí sa pánig ng tulâ pára sa báyan at pára sa saríli ay pósibleng urìin pa kung hanggáng saán nagsísimulâ at nagwáwakás. Ngúnit trabáho na itó ng mga mínero ng kasaysáyan at panitikán pára sa bágong digmâng pámpanítikán.

Alimbúkad: Epic poetry rampage beyond Filipinas. Photo by Du01b0u01a1ng Nhu00e2n on Pexels.com

Wika ng Bantay-Gubat sa Manlalakbay, ni Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Wikà ng Bantáy-Gúbat sa Manlálakbáy

Roberto T. Añonuevo

Magsásawà ka sa mahabàng páliwánag isáng áraw, panínindigán ang semántika ng punòngbáyan, at ang mga katótohánan ng bundók, gáya ng topógrapíya at paraán ng pagbagtas nito, ay isasálin mo sa wikà at dískurso ng nunò sa punsó. Séryoso ka man o nagbíbirô, kung gaáno katatás ang wikà (at kung gaáno kabúlas ang dískurso) sa pagítan ng mga tagaytáy at lambák na pinagdúrugtóng ng sopístikádong taytáy o túnel ay káyang punggukín ng pagkálagót ng pásensíya at pagmámadalî. Ang punsó ang úbod ng páliwánag sa mabúbuông túmbasang alamát at aghám mulâ sa dambúhalàng hulagwáy ng gúbat, na ang kalíwanágan at ang pagkáhinóg ay sukát na sukát. Maráhil nakíta mo rin na ang pananáw pápasók at pálabás sa bundók—mulâng itaás hanggang ibabâ, o kayâ’y páikót sa ápat na pánig nitó—ay hinangò kung hindî man hinálaw lámang sa isáng umbók ng lúad na ang nilálamán ay malíliksíng ánay at hantík. Lahát ng tinátanáw mo’t sinúsubáybayán hinggíl sa bundók ay inákalà mong kasímpayák kung paáno búbungkalín o pápatágin ang punsó, kung ipagpápalagáy na walâ nang hiníhingîng páliwánag pa sa húsay ng minímalístang pagdulóg. Mag-íimbénto ka ng mga tagurî, halímbawà, “plántita de cásino,” o kaya’y “heodésikong intérbensiyón,” pára higít na magíng kapaní-paníwalà ang lénte ng pangángapâ.  Maráhil, ang túlin ng paglágom ay likás sa iyó nang maílahók ang lahát sa réseta o téksbuk ng pagsákop. Hiníhingî ng daigdíg mo ang madalî at payák; at dáhil sawâng-sawâ ka na sa kílométrikong talákay, o sa mahabâng pórmula sa matématíka at ebólusyón, ng iyóng mga tagapáyo ay nanaísin mong manahímik sa hindík at mágtiwalà ang públiko sa iyó,  kapág may kung sínong dinádampót, binúbugbóg, tinótokháng sa ngálan ng séguridád at kapáyapàán—walâ man siyáng kamuwáng-muwáng sa iyó.

Alimbúkad: Epic subterranean poetry beyond borders. Photo by Ian Beckley on Pexels.com

Pakpak ng Balita, ni Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pakpák ng Balità

Roberto T. Añonuevo

Nása dúlo ng lápis ang túlin ng liwánag, at nang habúlin itó ng talangkâ kung mag-isíp, nabuô maráhil ang sabwátan ng mga sényas sa Pétra, ang súbmarínong óptika ng nalúnod na Atlantis, ang umáasóng tsaá para sa éspiya ng émperadór, ang halimúyak ng alindóg at pagtátaksíl sa kórtesána, ang aritmétika ng mga diyamánteng puslít, at umáatíkabóng huntáhan ng mga pilîng kasapì ng kapatíran sa landás ng hablón at tulisán. Nása dúlo ng lápis ang liwánag ng bilís, na pósibleng winikà ng kung sínong ulól pára magkábagwís, sakâ pumáloób sa kaliwàng taingá at tumákas pagkáraán sa kánang taingá. Kalabisán kung ihambíng ang hakbáng ng pagóng sa lundág ng kángguro: magkáibá ang kani-kaniyáng sandalî at pag-íral, itúring man ito na lástikong kaganápan. Ang lápis, upód man o matúlis, ang panahón na iníwan mo at kisápmatáng binalikán, hábang umúulán ng mga táeng-bituín at natítigmák sa hamóg ang mga dáhon. Ngúnit ang panahón ay hindî magkákasunód na blóke ng tisà, o napakáhabàng taytáy o rilés, bagkús isáng tuyót na balón, ang éspasyong panahón, sinasálok ngúnit ikáw ang nilalámon, sinisílip ngúnit nagkakaít ng lángit.  Ang makúpad mag-ísip, gáya ng kaharáp mo, ay tíla iníwang lápis sa mésa—nagninílay na nagkúkunwâng tumútulâ, tumútulâ na nagkúkunwâng nagninílay, bágo saksakín ang dáting poón, o kalagín ang paláisipán sa pangínginíg ng kamáy.   

Alimbúkad: Epic raging poetry without warning. Photo by Mike on Pexels.com

Sagop

/ Roberto Añonuevo / 3 mga puna

Alapaap

Ito ang panahon ng kaniyang muling pagsilang. Marahil isa siyang iginagalang na pitho na ibinilanggo sa matibay na abram, pinabaunan ng dalangin at bulong ng kaniyang lipi, bago inilagak sa singit ng yungib. (Ibinabalik ang kaniyang binurong loob ngayon upang ipaloob sa kristal na kahon.) At ang kaniyang kalansay na dumanas ng ritwal ng paglilinis noon ay marahang hinugot na gaya ng sanggol sa puwerta ng sagradong karimlan. Nasilaw ang buo niyang katauhan sa lente, sinag, at kislap ng kung anong aparato. Nang ilapag siya sa hapag-tistisan, bahagyang bumuka ang kaniyang bibig na waring sumisigaw; sumungaw na luha sa kaniyang hungkag na mata ang bulawang kulisap; lumundag ang dagitab sa kaniyang maputing noo; saka biglang umihip ang simoy na waring nagbabadya ng siyam-siyam.

(14 Mayo 2005)

Mahiwagang gamot sa “Pusong May Sugat”

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Lapnos na mukha, durog na kalooban, at magkatunggaling angkan ang pinaghihilom ng bagong tuklas sa medisinang nakasaad sa nobelang Pusong May Sugat (1949) ni Iñigo Ed. Regalado. Maibibilang ang nobela sa mga kathang-agham (science fiction), ngunit ang pinakapuso ay paglilitis sa pagmamahalan ng magkasintahang pinaghiwalay ng kani-kaniyang propesyon at tadhana.

Pamumukadkad ng pagmamahal

Pamumukadkad ng pagmamahal

Umiinog ang istorya kina Bienvenida Medrano at Tirso San Luis na pawang nagbuhat sa mayayamang angkang may malalawak na lupain sa bayan ng Pinaghiluman. Bago pa man nagkakilala ang dalawa’y namuo na ang poot sa hanay ng kani-kaniyang mga magulang. Napatay  si Kabisang Gustin na pinagmulan ng mga Medrano, at ang nakapatay ay si Kapitang Ramon na siyang namang nuno ng mga San Luis. Hanggahan ng lupain ang pinagtalunan ng dalawang angkan, at ang gayong pagtatalo ay mauuwi sa poot na abot-langit.

Nagkakilala sina Nida (palayaw ni Bienvenida) at Tirso nang kapuwa sila mag-aral sa isang esklusibong paaralan sa Maynila. Nahulog ang loob nila sa bawat isa, ngunit hindi magtatagal ay paglalayuin sila ng tadhana. Ipadadala si Tirso sa Amerika upang doon mag-aral at pagkaraan ay magpakadalubhasa sa medisina sa Alemanya at maglilibot sa Europa. Samantala’y ipinagpatuloy naman ni Nida ang kurso hinggil sa kimika. Isang araw, maaaksidente si Nida habang gumagawa ng eksperimento sa laboratoryo. Sumabog ang kimika sa di-inaasahang pagkakataon, namatay ang dalawa niyang kasama, at nalapnos ang kaniyang mukha at katawan. Makaliligtas si Nida, ngunit mag-iiwan ng masagwang pilat sa kaniyang katauhan ang karanasan

Bagaman binigyan ng maluluhong pista at aliwan si Nida ng kaniyang mga magulang, lalo lamang nanlumo ang dalaga. Pumangit ang kaniyang pananaw at kalooban, at isang iniisip niya ang mga pintas ng kaniyang mga kakilala at kaibigan. Namuo sa puso ni Nida na hindi na siya karapat-dapat kay Tirso. Samantala, si Tirso ay naging bihasang mediko, at umimbento ng gamot mula sa katas ng katutubong halamang makapagpapahilom kahit sa malalalim na pilat sa balát. Naputol ang ugnayan ng dalawa, dahil ayaw nang ipabatid ni Nida kay Tirso ang nangyaring sakuna. Inakala naman ng lalaking pinagtaksilan siya ng dalaga, at gaya sa telenobela’y mamumuo ang pananaghili ng bawat isa.

Magbabalik sa Filipinas si Tirso, at mababalitaan ni Nida. Magkukunwa si Nida na maralita, magtutungo sa klinika at pilit magpapagamot kay Tirso, upang subukin ang bagong imbentong pormula ng doktor. Binago ni Nida ang pangalan at nagkunwang si Ana Beltran. Magpapaalila si Ana kay Tirso magamot lamang ang kaniyang sakit—na naging palaisipan sa doktor. May sandaling ibig nang patayin ni Nida si Tirso dahil sa paninibugho, ngunit napigil niya ang sarili. Hanggang sumapit ang sandaling gagamutin ni Tirso ang dalaga, at ipaiinom dito ang bagong pormulang gamot. Gagaling si Nida at lalayo sa tahanan ni Tirso. Sa bandang huli’y matutuklasan ni Tirso na si Ana ay ang nagbabalatkayong si Nida. Gagawa ng paraan si Tirso na mapalapit sa dalaga, at magkukunwang naaksidente habang kasapakat si Salud na matalik na kaibigan ni Nida. Mabubunyag sa wakas na walang pagtataksil na naganap sa magkasintahan. Magkakabati ang kanilang mga magulang, at ipipinid ang nobela sa pagpapakasal ng dalawa.

Ang pagtingki sa usapin ng siyensiya sa nobelang Tagalog ay lalaganap pagkaraan ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Maraming sugat ang digmaan, at lumingon noon ang mga manunulat sa talinghaga ng “gamot” “sugat,” “paghihilom,” at “paggaling” na pawang mauugat sa mga epikong bayan. Sa nobela ni Regalado, ang bagong tuklas sa medisina ay hindi lamang napaghilom ang pisikal na sakit ng dalaga. Napaghilom din ang sugat ng panibugho sa magkasintahan. At napaglaho ang dating malalim na sugat ng dalawang angkang nag-away hinggil sa saklaw nilang mga lupain.

Hindi seryosong nobela ang Pusong May Sugat. Ipinasok ni Regalado rito ang katatawanan, ang mga tagpong kapana-panabik, ang paglalaro sa romanse, at kinasangkapan ang mga elemento ng komunikasyon ng mga Filipino. May pihit ng mga tagpo ang di-inaasahan, at ito ang hahatak sa mambabasa upang ipagpatuloy ang pagbabasa.

Bagaman sa unang malas ay mahina ang paglalarawan kay Nida, ang Nida na nagbalatkayong si Ana ay maghuhunos sa pagiging mapagsapalaran, at itataya ang buhay upang makamit ang pagbabago sa sarili at kalooban. Samantala, si Tirso na sa unang malas ay matatag, ay masusugatan din at hahabulin ang kaniyang minamahal na kasintahan. Animo’y istorya ito mula sa Hudhud ng mga Ifugaw o sa Romeo and Juliet ni William Shakespeare, at ang paghihiwalay at muling pagbabalikan ng magkasintahan ay hindi na iaatas sa kapalaran bagkus sa pagsisikap na malutas ang sigalot sa kakatwang paraan. Ang pagkakatuklas na hindi “nagtaksil” sa isa’t isa ang isinusulong ng nobela, at mauugat ang ganitong konsepto na kaugnay sa “puri” at “dalisay na pagmamahal.”

Nakapagtatakang hangga ngayon ay ginagaya ang ganitong pormula ng kuwentong pinauso ni Regalado kahit sa mga telenobela, at walang kasalanan dito si Regalado bagkus ang mga iskriprayter na nagkakasiya na lamang sa mga banghay na inaakala nilang papatok sa mga manonood. Nang sulatin ni Regalado ang Pusong May Sugat ay iba ang kondisyon sa Filipinas, ang bansang naghahanap noon ng lunas sa samot-saring sakit na dulot ng digmaan, tagsalat, at kahirapan. Naiiba ang kay Regalado dahil ipinapasok nito ang usapin sa agham, kahit pa taguriang “aghamistika” iyon, na pinaghahalo ang “agham” at ang “mistika” sa malikhaing paraan. Ang dekada nang ilathala ang nasabing nobela’y hitik din sa sari-saring imbensiyon, gaya ng antibiyotiko, nuklear pisika, kompiyuter, misil, at transistor. Ang ganitong mga pagbabago ang maaaring nasagap ni Regalado, at nakaimpluwensiya sa pagsulat niya ng nobela.

Payak ang nais ipaabot ni Regalado. Ang tunay na pag-ibig ay hindi lamang makikita sa pisikal na antas, bagkus umaabot hanggang espiritwal na antas. At may magagawa ang tao upang gamutin nang ganap ang sugat sa pusong naghihintay.

Science fiction at Panitikang Tagalog

/ Roberto Añonuevo / 1 Puna

Kathang agham (science fiction) ang nauuso ngayong uri ng kuwento at nobelang kinakagat ng kabataan. Ang nasabing uri ng akda ay hindi totoong pinasimulan ng ilang kabataang manunulat sa Unibersidad ng Pilipinas o Ateneo de Manila University. May pinag-ugatan iyon sa Tagalog, at ugat na marapat lingunin ng sinumang nagtatangkang pumalaot sa gayong pagkatha.

Maaaring magsimula sa koridong Ibong Adarna na ang awit ng mahiwagang ibon ay kayang makapagpagaling ng sakit na pisikal. May ipot din ang Adarna na kapag sumayad sa sinumang tao ay nagiging bato ito. At mapanunumbalik lamang ang dating anyo ng tao kapag binuhusan ito ng mahiwagang tubig na mula sa ermitanyong nag-aangkin ng lihim na karunungang gaya ng siyentipiko.

Lilipas ang mahabang panahon bago maghunos ang uri ng kathang agham sa Filipinas. Nang malathala ang Doktor Satan ni Mateo Cruz Cornelio noong 1945, hahatak sa mga mambabasa ang bagong uri ng katha. Ito ang kathang hango sa daigdig ng agham, ang agham na bagaman hinaluan ng guniguni ay halos maging kapani-paniwala sa mga tao na naghahanap ng lunas sa kanilang sakit at kahinaan.

Umiinog ang Doktor Satan sa buhay ni Dr. Alberto Estrella. Binagabag si Alberto ng pangyayaring ang kaniyang ina ay dinapuan ng malubhang sakit, at kailangan niyang tumuklas ng bagong gamot na makapagpapagaling sa ina. Nagsaliksik nang nagsaliksik ang doktor. Hanggang isang araw, napanumbalik ni Alberto ang buhay ng Rusong si Igor na nagpatiwakal, kaya lalong lumakas ang kutob ng naturang doktor na nakamit niya ang gamot na magbibigay ng inmortalidad sa sinumang tao.

Tinungga ni Alberto ang gamot na kaniyang inimbento, ngunit sa kasamaang-palad ay nakaranas siya ng di-inaasahang epekto. Naghunos ang kaniyang pagkatao na animo’y satanas na may mabalasik na kalooban. Dumating ang sandaling pinatay ni Alberto ang kaniyang kasintahan dahil sa hindi mapigil na panloob na puwersa. Naghasik ng lagim si Alberto hanggang mapatay ito ng kaniyang kapatid na si Pepe na isa ring alagad ng batas. Samantala, gumaling mula sa pagkakasakit ang ina ni Alberto matapos inumin ang gamot na ibinigay ng kaniyang anak.

Madaling sabihin na naanggihan si Cornelio ng mga akdang gaya ng Frankenstein  (1818; 1831) ni Mary Wollstonecraft Shelley o kaya ng Dr. Jekyll and Mr. Hyde (1886) ni Robert Louis Stevenson, gaya ng haka ng kritikong si Soledad S. Reyes. Ngunit ang akda ni Cornelio ay hindi sadyang panggagagad, dahil ang pagnanais na humanap ng gamot sa sakit ng tao ay hindi lamang esklusibo at nagmumula sa kanluran bagkus malaganap na tema sa mga alamat at mito dito sa Asya.

Kung babalikan naman ang mga pangyayari noong dekada 1930-1940, lilitaw ang mga pambihirang tuklas sa larangan ng agham. Kabilang dito ang tuklas ni Ernest O. Lawrence hinggil sa pagpapangkat ng mga dugo ng tao; ang bakunang pinaunlad ni Max Theiler laban sa yellow fever; at ang saliksik ni Otto Warburg ukol sa enzyme. Mulang biyolohiya hanggang kemistri, mulang pisika hanggang medisina, napakaraming tuklas na ang pinakarurok ay ang pagkakaimbento ng bomba atomikang pupuksa sa laksa-laksang tao sa Nagasaki at Hiroshima. Ang panahon nang sulatin ni Cornelio ang kaniyang nobela’y panahon ng lagim, at hindi kataka-taka kung maghanap ang tao ng mga bagay na lulunas sa sakit o bagabag nito.

Hindi nagwawakas sa nobela ni Cornelio ang mga kathang agham. Noong 1959, ilalathala sa magasing Aliwan ang nobelang Ang Puso ni Matilde ni Nemesio E. Caravana. Naiiba sa lahat ang akdang ito ni Caravana dahil sumusugal ito nang malaki sa paksang hindi lubos maisip ng masa.

Ang “Matilde” na tinutukoy ay hindi tao bagkus babaeng buldog. Si Matilde ang matapat na aso ni Dr. Lino Romasanta. Ang nobela ay pumapaksa sa transplantasyon ng puso ng isang aso sa katawan ni Angela, ang kasintahan ni Lino. Ginahasa si Angela ni Dr. Razul, at pagkaraan ay nasiraan ng bait, saka inatake sa puso. Isinumpa ni Lino na bubuhayin ang kaniyang katipan, at pakakasalan. Dahil matinik na siruhano, tinistis ni Lino ang puso ni Angela at pinalitan ng puso ni Matilde. Nabuhay si Angela, subalit nagpapabago-bago ang kaniyang asal, na kung minsan ay sa tao at kung minsan ay sinusumpong na mabangis na aso. Dito nagsimula ang pagpapanday kay Lino bilang matapat na asawa at alagad ng medisina.

Kung babalikan ang kasaysayan, naganap ang unang matagumpay na operasyon na ginawa sa puso ng aso noong 1914, at mababanggit si Dr. Alexis Carrel. Samantala, ang unang transplantasyon ng puso ng tao ay isasagawa ni Dr. Christiaan N. Barnard noong 1967 sa Groote Schuur Hospital, Cape Town, South Africa. Nangangahulugan ito na nahulaan na ni Caravana ang posibilidad ng transplantasyon ng puso ng tao; gayunman, ang kaniyang nobela ay pumapaksa sa paglilipat ng puso ng buldog sa katawan ng tao.

Kinakailangang tuklasin muli ng bagong henerasyon ng mga kabataan ang akdang ito ni Caravana. Pulido ang wika ni Caravana, at bukod dito’y pambihira ang kaniyang paglinang sa mga tauhan upang maging kapani-paniwala. Ginamit din ng awtor ang paglalatag ng mga kapana-panabik na tagpo, at kahanga-hanga ang pukol ng mga salita ng mga tauhan na kumbaga sa pelikula’y makapagil-hininga. Heto ang isang halimbawa makaraan ang seremonya ng kasal nina Lino at Angela:

Hindi matingkala ang kagalakang nag-uumapaw sa puso ni Dr. Romasanta nang matapos na kasal. Masigla at halos pasagsag na inilabas niya ng simbahan ang kanyang magandang asawa.

Gayunman, nang sila’y magkasama na sa awto ay hindi pa rin lubusang mapawi sa isipan ni Lino ang pag-aalaala. Baka sumpungin ng pagkaaso si Angela. Hindi nakaila kay Angela ang pag-iisip ni Lino.

—Bakit ba tila may inaalala ka?—pansin ni Angela.
—A, walang anuman,—pakli ng manggagamot. —Naisip ko lamang na tutuksuhin tayo ng ating mga kaibigan.
—Maano kung manukso sila,—ani Angela.—Bakit, ikahihiya mo ba ako kaninuman?
—Hindi sa ikahihiya. Ang totoo’y ikinararangal kita, Angela. Para sa akin ay ikaw na ang lahat: ang langit, kaligayahan at lahat-lahat na!

Gayon na lamang ang pagbabatian nang dumating na ang bagong kasal sa tahanan ng lalaki. Gaya ng sinabi ni Lino, gayon na lamang ang panunukso sa kanila ng mga dinatnan.

At dumating ang oras ng salu-salo. Sabay-sabay na nagsiluksok ang lahat sa isang mahabang mesa. May biruan at may tawanan. Madalas nilang pasaringan ng biro ang mga bagong kasal. Nguni’t napuna ni Dr. Romasanta na walang imik si Angela. Napansin din niyang nananalim ang mga mata nitong nakatitig sa buto ng hita ng litson.

Kinabahan si Lino. Sinapantaha niyang hindi malayong sumpungin si Angela. Nakita niyang gumalaw-galaw ang mga labi nitong walang iniwan sa asong si Matilde. (Ika-21 labas, Ang Puso ni Matilde ni Nemesio E. Caravana, Aliwan, 7 Oktubre 1959).

Makabubuting magbalik sa nakalipas na panitikan bago maghayag ng kung ano-anong kabaguhan kuno sa panitikang Ingles o Filipino dito sa Filipinas. Ang paglingon sa nakaraan ay pagharap din sa maaliwalas na bukas ng ating pambansang panitikan.