balita

Linggo, ni Werner Aspenström

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng “Söndagen,” ni Werner Aspenström ng Sweden
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Linggo

Sapagkat hindi na ito maibabalik,
hindi ko malilimot ang araw na ito.
Umahon ang araw sa silangan at lumubog sa kanluran,
at inihabilin sa mga bituin ang kalangitan
at sa sasakyang pangkalawakang mag-isang lumulutang.
Nagwika ang radyo, at umawit palagós sa bukás na bintana,
mula sa likuran ng walang kamatayang mapupulang santan.
Sa pamamagitan ng gunting, hinamig ng isang babae
ang ilang kumpol ng duhat
at dinala sa loob ng kusina.
Doon sa bakuran, sa ganap na oras ng panggabing balita,
isang bata ang nakaluhod sa tabi ng kaniyang iskuter
at lugod na lugod sa pagpapasiklab na isparkplag.

 

Mito, ni José Antonio Ramos Sucre

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng “Mito,” ni José Antonio Ramos Sucre ng Venezuela
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Mito

Batid ng hari ang mga pag-aaklas at kaguluhang ginatungan ng pagkadismaya sa buong kabisera. Sa bawat hakbang niya’y sumasalubong ang mensahero ng madidilim na pangitain. Nagpasimuno siya ng nakagugulat na diyalogo hinggil sa isang malabong balita.
. . . . . . .Pumasok sa guniguni ng soberano ang pagkawasak ng sonang mataba ang lupain at ang pagkalipol ng mga magsasaka nito. Isang ilahas na tribu ang nakasilip ng pagkakataon nang mabulabog ang kaharian, at sinakop yaon sa pamamagitan ng mga karitong kargado ng mga karit. Ang ilang walanghiyang mangkukulam, na tagapayo ng mga barbarong pinuno, ay pabulalas na inihayag ang kanilang mga hula sa gitna ng nagliliparang alipato ng siga. Sa hihip ng maalinsangang simoy, ang duguang araw ay umahon mula sa mainit na nayon.
. . . . . . .Inilipat ng mga lalaki ng ilahas na tribu ang ilang tolda na yari sa balát na isinakay sa kanilang mga despiguradong aso, na uhaw sa dugo, at sumiping sa piling ng kanilang mga babae, nang panatag at magaan, sa loob ng mga yungib na pinagsanayan. Inilaan nila ang mga tolda para sa kanilang mga hepe.
. . . . . . .Bigong sinangguni ng hari ang hanay ng matatandang kapitan hinggil sa lunas sa estado, ang hiwatig ng balbas na pontipikal, at ang mapipiga sa maiikling usapan.
. . . . . . .Ang prinsipe, na kaniyang anak, ay sumabat upang sumingit sa konseho, na pinangibabawan ng nakaririnding katahimikan. Umimbento siya ng maginhawang pamamaraan at nagmungkahi sa kanila ng madaling diskurso. Taglay niya ang makapangyarihang diwain at mapagsalbang pandiwa. Nilisan niya ang pangkat ng mga nagugulumihanan.
. . . . . . .Sumuko sa usapan ang mga beterano, at umasa at sumunod sa kaniyang mga utos. Ang presensiya ng kabataan ay sumupil sa urong-sulong na tagumpay, at ibinuwal ang mga pakana ng mga rebelde.
. . . . . . .Hinarap ng bayani ang panganib sa tulong ng masilakbong madla. Noong araw na magbalik siya, inihimig ng maririkit na babae, mula sa asotea ng mga palasyo ng kabisera, ang awit ng sinaunang sekular na pumupuri sa bahaghari.

Ulo, ni Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ulo

Tulang tuluyan ni Roberto T. Añonuevo

Nagpapakilala ka sa daigdig tulad ng pagsuot sa karayom, at sinusukat ang iyong nakaraan at kasalukuyan sa gunita at guniguni. Ang hugis mo ang katwiran ng pamihiin; ang nunal ang mapa ng propesiya. Mahimalang nahuhulaan sa puyó mo ang direksiyon ng bagyo ng bungo; at ipuputong sa iyo ang koronang ipamamana ng pambihirang bálat at balát.

Sisinagan ka, at maiisip na pumapasok wari sa bumbunan ang kaluluwa. Huhugasan ka sa ngalan ng pananalig, hahagkan sa paggalang, at kukutusan sa inis kung kinakailangan. Sapagkat ikaw ang mukha ng umaga at mukha ng takipsilim, at mababanaag sa iyo ang demograpiya ng tuwa o lungkot, at ang pilosopiya ng enerhiya at moda ng panahon.

Ikaw ang pinuno; ikaw ang balita. Nag-iisa ka ngunit dalubhasa sa multiplikasyon: Kilala mo ang libong silid at napararami mo ang sarili tulad ng iba pang masunuring anak ng tupa na pumipila sa atas ng palengke at hukuman. Sa ngalan ng proteksiyon, magsusuot ka ng helmet o kondom. Sa ngalan ng proteksiyon, magpapabago-bago ka ng sombrero at maskara. Sa ngalan ng proteksiyon, magtutukop ka, bago harapin ang lubid o palakol na lumuluha sa pawis.

Bibilugin ka sa doktrina ng modernisasyon at nagbabangayang uri. Malulula ka sa mga inaakalang tagumpay, at maliliyo sa  samot na sabunot, kung hindi man pagkapanot, dahil sa problema ng daigdig. Mabubura sa noo mo ang wika ng magulang, at mahihigop ka ng mga pangako na pawang nakatundos sa bukirin ng mga pakò o kung hindi’y nakalista sa mga imahen ng selfon. Maliligo ka ngunit mananatili ang mga kuto sa kukote, at hindi maglalaon ay malilimot mo dahil sa katí ang sariling pangalan at ang pangalan ng lupang tinubuan.

Gayunman, ituturo sa iyo ng tadhana ang bisa ng untog, bigwas, dura, sampal. Didilat ka nang nakangudngod sa maraming pagkakataon, at didilat  isang araw nang nakatihaya na waring kumakausap sa mga desperadong anghel. Itatanong mo kung nasaan ka, sasalatin ang mga bukol o sugat, at itatanong ang lahat ng tanong sa kamukha mong ano’t wari’y halimaw. Mababaliw ka sa oras na niyanig ng mabibilis na tibok ang puso, at kung ikaw ay tunay na umiibig, ang bibigkasin mo ay higit sa maidudulot ng buto at lamán. Lulundag ang iyong lohika sa espasyo, at makakikita ka ng bahaghari kahit nakatindig sa gilid ng bangin.

At kapag nawala ka sa dami ng tinig na kumakausap sa iyo, ang kakambal mo sa ibabang espero ang babangon mula sa malaong pagkakahimbing—upang mangaral sa kapisanan ng mga robot at mortal.

Pagsusuri ng Balita

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Pagsusuri ng Balita

May itinuturo sa atin ang pagbabasá ng pahayagan, at ito ay may kaugnayan sa lohika. Ang lohika ng balita ang maaaring magdulot upang paniwalaan, kung hindi man pagdudahan, ang katotohanan ng mga pahayag mula sa tinutukoy na paksa. Ngunit dahil ang katotohanan ay isang mailap na bagay, at maaaring magkaroon ng iba-ibang panig, ito ay dapat sumailalim sa masusing pagsusuri ng mga mambabasa.

Halimbawa, ang pinakabagong balita mula sa Philippine Daily Inquirer na may pamagat na “Inday Sara thinks Trillanes could be ‘hooked on something’” (5 Pebrero 2018). Ang pahayag ng butihing alkalde mulang Davao ay reaksiyon sa tangka ni Senador Antonio Trillanes IV na magkaroon ng pagsisiyasat sa Senado, sa pamamagitan ng Resolusyon Blg. 602, ukol sa mga tagong yaman [ill-gotten wealth] ng Pangulong Rodrigo Duterte at ni Alkalde Inday Sara. Maaaring magpahiwatig ng sumusunod ang winika ni Alkalde Inday Sara: una, tumitira ng droga si Senador Antonio Trillanes IV, kayâ kung ano-ano umano ang pumapasok sa utak nito; at ikalawa, hindi dapat paniwalaan si Senador Trillanes sapagkat tsismis lámang umano ang kaniyang mga paratang sa Pangulo at sa kaniyang anak na alkalde.

Sa unang malas ay kahanga-hanga ang pahayag ng butihing alkalde. Ito ay dahil nagpapahiwatig ang pahayag ng tapang, samantalang sumasapol sa bayag, at nagtataglay ng paglibak sa personalidad ng senador. Ngunit kung susuriin nang maigi, ang kaniyang pahayag ay maituturing na argumentum ad hominem, na isang anyo ng pag-atake sa katauhan, motibo, at iba pang katangian ng kalaban upang pabulaanan ang mga pahayag o paratang nito. Gayunman, kahit ginawa ito ng nasabing alkalde, sanhi man ng bugso ng damdamin o iba pang dahilan, hindi ito pinagtuonan ng reporter, at sa halip, ay hinango ang mga salita ng alkalde sa maituturing na magaspang nitong anyo, at ito ang inihain sa publiko, sapagkat masarap pagpistahan.

Ang balita sa PDI ay walang kabuntot na saliksik mula sa iba pang mapagtitiwalaang impormante para linawin ang pahayag ni Alkalde Inday Sara o Senador Trillanes. Ang dapat sanang nailahok sa balita ay ang mga importanteng probisyon na tinutukoy ni Senador Trillanes mula sa Anti-Money Laundering Act, at kung bakit mahalaga ang imbestigasyon. Dahil kung hindi mahalaga ang imbestigasyon, ano pa ang silbi para pahalagahan ang umano’y tsismis na mula sa nasabing mambabatas?

Kung hindi angkop na forum ang senado para sa sinasabing imbestigasyon hinggil sa tagong-yaman ng mag-amang Duterte, ang PDI ay dapat tinukoy o iniimbestigahan kung saan ang nararapat. Bukod pa rito, dapat iniimbestigahan ang winika ni Alkalde Inday Sara na tsismis lámang umano ang mga paratang ng senador laban sa kanilang mag-ama. Kung babalikan ang Seksiyon 9, ng Batas Republika Blg. 9160, ang sinumang tao na maghahain ng maling ulat na may kaugnayan sa money laundering ay maaaring makulong mulang anim na buwan hanggang apat na taon, at pagmumultahin ng hindi bababa sa P100,000 ngunit hindi lalampas sa P500,000 alinsunod sa pasiya ng hukuman. Sa ganitong pangyayari, kahit si Senador Trillanes ay may malaking pananagutan sakali’t mali ang kaniyang paratang na ihahain sa AMLC (Anti-Money Laundering Council).

Ang “money laundering” ay maituturing na literal na pagkukulá ng mga salapi, upang ilihim ang maruruming bukál nito, na ayon sa B.R. Blg. 9160, ay maaaring nagmula sa gaya ng, ngunit hindi limitado sa, ilegal na pasugalan, kidnaping, korupsiyon, ilegal na pagbebenta ng droga, pagnanakaw, ismagling, pangungulimbat, at ibang paglabag sa batas. Sinumang paratangan ng pagkukula ng salapi ay dapat iniimbestigahan, lalo kung ang paratang ay umaabot sa milyon-milyong piso. May responsabilidad ang awtoridad na halukayin ang katotohanan, at parusahan kung sino man ang maysala. Ito ay dahil ang awtoridad ay may mandato mula sa batas, bukod sa may moral na responsabilidad bilang matapat na mamamayang nagmamahal sa bayan.

Hindi malulutas ang bangayan nina Alkalde Inday Sara at Senador Trillanes, kung hindi matitiyak ang katumpakan ng mga papeles na umano’y nagmula sa AMLC. Simple lámang ang lahat: kung magbibigay ng pahintulot si Pangulong Duterte at Alkalde Inday Sara na suriin ang kanilang mga deposito sa bangko ay tapos na ang usapan. Ngunit hindi ito madali, sapagkat may batas ukol sa pagiging lihim ng deposito, maliban kung ito ay pahihintulutang ibunyag ng may-ari ng akawnt.

Dahil palaban ang Pangulo at ang kaniyang alkaldeng anak sa isang hamak na senador, maihahakang walang mararating ang balitang nagmula sa PDI. Pulos satsatan ang naganap, ngunit walang handang magtaya ng buhay para sa bayan, maliban marahil sa peligroso ngunit politikong pagdulog ng senador. Sa ganitong pangyayari, ang lohika ng balita ay nagiging lohika ng lakas ng tinig, at naghuhunos na mapanlibak kung hindi mapagmataas, na maituturing na isang sampal kung hindi man pagyurak sa katalinuhan ng publiko.

Minahan ng Ginto sa Masbate

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Napakalapit lamang ng Isla Masbate sa Maynila ngunit nakatago rito ang lihim na likas yaman. Nagluluwal ng 200 libong onsa ng bulawan ang Masbate kada taon, at katunayan, sang-anim [1/6] na ginto na matatagpuan sa buong bansa ay angkin ng nasabing isla, ayon sa websayt ng Leighton Asia. Binubutas, inuukit, at tinatabas ng Leighton Asia/Leighton Philippines ang kabundukan sa Masbate, upang pagkaraan ay tanggalin ang mahigit 14 bilyong tonelada ng basurang materyales at mahigit 14 bilyong tonelada ng mina [ore] sa loob ng walong taon.

Ibinunyag kamakailan ng Wikileaks na lumabag sa mga batas at reglamento ang Leighton Contractors Asia Limited/Leighton Contractors Philippines, Inc.  sa pagmimina sa Masbate, batay sa awdit report ng Bureau Veritas noong 2008. Ang Leighton Asia/Leighton Philippines ay pag-aari ng Leighton Holdings ng Australia, at pangunahing kontratista sa P2323 Masbate Gold Project.

Kabilang sa mga pagkukulang ng Leighton Contractors Asia Limited/Leighton Contractors Philippines, Inc. ay ang sumusunod: una, lumabag ito sa OHSAS 18001 Occupational Health and Safety Series nang hindi nito isinaalang-alang ang buhay at kalagayan ng tao sa pagtukoy ng peligro at pagtatasa ng panganib; ikalawa, hindi sumunod ang kompanya sa mga reglamento kung katanggap-tanggap o hindi ang pagtatasa sa peligro.

Ayon pa sa natuklasan na pinangunahan ni Adarne Crispo, kasama sina Gayle Russel Capulong at Venson Ramos, at may petsang 20 Pebrero 2008, hindi sumunod ang Leighton Contractors Asia Limited/Leighton Contractors Philippines, Inc. sa mga internasyonal na reglamento nang upahan nito ang mga di-awtorisadong tauhan sa paghawak at pagtesting ng radyoaktibong materyales. Hindi rin nasubok at walang sertipikasyon ang malalaking aparato sa mga kilalang organisasyon bago gamitin ang nasabing ekwipment. Nabigo pang iulat ng kompanya sa mga awtoridad ang isang aksidente nang ang IHI excavator ay mahulog sa malalim na hukay. Ang nasabing pagkukulang ay paglabag sa OSH Standard Rule, bukod sa inilingid sa Department of Labor and Employment (DOLE), Department of Environment and Natural Resources (DENR), at opisyal ng gusali. Nabatid ng pangkat na nag-inspeksiyon na dalawang tauhan ang nagpinta sa pook idrokarbon [hydrocarbon] nang walang permiso na magtrabaho.

Walang akreditadong praktisyoner sa kaligtasan ang kompanya, at walang natagpuan sa loob ng laboratoryo kung paano ang tumpak ng paghawak sa radyoaktibong materyales. May iba pang pagkukulang umano ang Leighton Contractors Asia Limited/Leighton Contractors Philippines, Inc. na may kaugnayan sa pagsasapanahon ng aparato; pagkuha ng mga sertipiko sa kaligtasan ng pagsasakay sa barko at seguro sa mga pasahero; pagrepaso ng mga gamot at medisinang umaayon sa pamantayan sa kalusugan; at iba pang may kaugnayan sa kahusayan ng mga tauhan.

Tula at Komentaryong Panlipunan ni Anastasio Salagubang

/ Roberto Añonuevo / 1 Puna

Sumikat ang talipanpan [pen name] na “Anastasio Salagubang” sa pitak na Buhay Maynila ng diyaryong Taliba noong mga taon 1927-1928 dahil sa pambihirang komentaryo nito sa lipunan. Araw-araw, binubulabog ng nasabing kolumnista ang bayan at pinupuna sa pamamagitan ng masisisteng tula ang baluktot na pamamahala ng awtoridad, itinutuwid ang magagaspang na asal o sinaunang kaugalian ng mga mamamayan, ipinagtatanggol ang mga api, at ibinubunyag ang masasamang loob. Dahil dito’y dinudulugan ng mga tagasubaybay si Anastasio Salagubang, hinihingan ng payo na para bang si Dr. Love o Dr. Margie Holmes ng modernong panahon,  at siyang pagsusumundan ng gaya nina Mon Tulfo at Mike Enriquez sa patumbalik na pamamaraan, bagaman ang dalawang komentarista ay walang maipagmamalaki sa panitikan.

Si Anastasio Salagubang ay makikilala pagkaraan sa katauhan ni José Corazón de Jesús, na kilala rin sa taguring “Huseng Batute,” ang makisig na makatang may tinig ni Frank Sinatra at titig ni Dingdong Dantes, habang taglay ang tikas o tigas ng pangangatawan ni Manny Pacquiao. Si De Jesus ang tanyag na mambabalagtas noong mga taon 1924-1932, at ang orihinal na makatang tsikboy ng Filipinas, at mahigpit na katunggali ni Florentino T. Collantes na may boses na tumataginting at hindi malalayo sa kabataang John Lennon kung  hindi man Harry Potter.

Isa sa mga katangian ni Anastasio Salagubang ang pagtataglay ng mabisang pagpapatawa, at ang kaniyang mga banat ay nag-iiwi ng kabihasaan sa wikang Tagalog, Espanyol, at Ingles upang laruin at paglaruan ang kaniyang pinapaksa. Maihahalimbawa ang “Biba Panyaaaaaaaa!” na nalathala sa Taliba noong 25 Hulyo 1927:

Biba Panyaaaaaaaaaa!

Ngayon ay araw ng mga Kastila:
Biba Panya!

Agora el piesta de San Tiago Galis,
el mana sebolyas ya pistang alegres,
. . . . . . banderas de sabit
. . . . . . kolgao na kamatis
el mana kastila ta pirot pigotes
biba Panyaaa, biba, el mana Kihotes.

El niña de Sulot ya biste de borlas
manton de Manila de gualda bulaklak
. . . . . . pula’t dilaw lahat
. . . . . . hasta na sebolyas
un poco de asiete un poko lechugas
biba Panyaaa, biba Pelipenas.

El mana torero na kalye Surbaran,
ya luci montilya ta embisti carabaw,
. . . . . . at kabayo mamaw
. . . . . . Lopez Nieto sakay
que kon un kornaso bariles ilandang
torero baliento nabali ang tadyang.

Mana pandereta y los castañuelas,
repiki kampana sabog ang patatas
. . . . . . kastila nang lahat
. . . . . . este Pelipenas
ya muri de negro el mejilla y balbas,
ya llama español negro pa el balát.

Biba, Panyaaa, biba, oh madre imortal
kunin mo po rito ang ilang animal. . .
. . . . . . pag ito’y nagtagal
. . . . . . no puedo soportar,
mas kastila pa po “papa” kung tawagan
pero mas maitim sa isang kalabaw.

Isang taktika na ginagamit ni Anastasio Salagubang ang pagkasangkasapan sa epigrape, at mula rito ay mabubuksan ang usapin na maaaring salungatin, purihin, o asarin niya para sa kagalakan at kabatiran ng mga mambabasa. Ang maikling siping epigrape ay karaniwang mula sa mga pahayagan kung hindi man sa balita na lumalaganap noon sa radyo at nasasagap ng mga komentarista.

Sa tulang “Biba, Panyaaaaaaaaaa,” prominente ang pagtatanghal ng tinig, at mauunawaan lamang ang tinig kung iisipin kung anong tauhan ang umiiral. Ang tinig ay magiging makapangyarihan dahil nakatutulong ito sa pagsasaharaya ng katauhan ng personang lumpeng intelektuwal, at handang magkomentaryo sa lipunan. Ang tauhan sa loob ng tula ay mahihinuhang may alam sa Espanyol, sabihin nang nagdudunong-dunungan ngunit nang-uulol, at ang kolonyal na mentalidad ay nilalaro sa pagkasangkapan mismo sa Kastag (Kinastilang Tagalog) na sa panahon ngayon ay katumbas ng Taglish (Tagalog English).

Nilalaro rin sa tula kahit ang sigaw na “¡Viva, España, Viva!” ngunit hinihimok ang Inang Sukaban [madre imortal], ayon sa termino ng Katipunan, na kunin ang ilang animal na maipagpapalagay na makapangyarihang opisyales ng Filipinas at alta-sosyedad na pawang utak-kolonyal na ibig maging puti bagaman ang tunay na kulay ay itim na itim.

Ang higit na mahalaga sa tula ay kung paano ginawang kakatwa ng persona ang paglalarawan sa kaniyang paligid: ang pista ng San Tiago Galis (na mahihinuhang hinugot ang alusyon sa tauhang Kapitan Tiyago ng  Noli me tangere ni Jose Rizal, o kaya’y tumutukoy sa Santiago, Chile na pinakamalaking lungsod sa Chile). Ang naturang pagdiriwang ay karnabal ng mga kakatwang imahen, mulang banderas at pasabit hanggang prusisyon ng mga kabayo at kalabaw hanggang pagpapatunog ng pandereta [tamborin], kastanuwela [kastanet], at kampana. Sa wakas, ang tunay na Espanyol ay may kayumangging balát, at kung umasta’y higit pa sa tunay na banyagang mananakop.

Mababatid na ang mala-karnabal na presentasyon ni Anastasio Salagubang ay pagyanig sa poder ng kapangyarihang Espanyol, saka iniinis ito para mapawi ang taglay na tiwala ng madla. Sa gayong paraan, mapaglalaho ang kontrol ng kolonyal na awtoridad sa publikong Filipino upang mapanumbalik ang mataas na pagpapahalaga sa pagka-Filipino. Samantala, ang wikang Kastag na dating sinisipat na mababang uri ng wika—gaya lamang ng jejemon at bekimon—ay napaghunos na midyum ng himagsikan upang uyamin ang mga tao na may baluktot na halagahan hinggil sa kanilang lahi.

Konsistent si Anastasio Salagubang sa paninindigang kontra-imperyalista, at mababatid ito sa isa pang halimbawang tulang pinamagatang “Ang Sasabitan ng ating Bandera” na lumabas sa Taliba noong 30 Hulyo 1927.

Ang Sasabitan ng ating Bandera

“Ako’y naiinis, kung makita kong magkapiling ang bandilang amerikano at pilipino. Dapat hulihin ng mga sundalo at ipagbawal sa mga paaralang nayon, ang ginagawang pagsisiping ng bandilang amerikano at pilipino.”
—Senador Bingham

Altura: 6 piyes, 4 pulgada
Poso: 198 libras
Edad: 58 anyos

Mahal na Senador na kagalang-galang,
kung ang salitaan nati’y pataasan,
kung itong medida ay sa patangkaran,
. . . . . . puede ka pong tagdan
. . . . . . sais talampatakan,
isasasabit namin sa tenga mong mahal,
ang aming bandilang karangal-rangalan,
at ikaw ang siyang puno ng kawayan.

Kung ang taas naman nitong isip natin,
ang pagtatangkaan na iyong sukatin,
ma malaking kahoy, nguni’t walang lilim,
. . . . . . dapat mong basahin
. . . . . . iyang good manner,
maliit mang bayan, ang amin ay amin,
at imbesilidad na iyong nasain,
ang di ninyo lupa’y piliting sakupin.

At naiinis ka tuwing makikita
dalawang bandera ay nagkakasama
ang sa pilipino’t sa amerikana?
. . . . . . alisin ang isa
. . . . . . isa ang itira. . .
Lupang hindi iyo’y huwag kang manguha,
tanggalin sa amin ang p’ranha’t estrelya,
bayaang ang aming bandila’y mag-isa.

Ang bandila namin kahi’t na nga ganyan,
iyan ay dakila, iyan ay marangal,
dito kailan man ay hindi sumilang,
. . . . . . iyang mangangamkam,
. . . . . . iyang salanggapang,
at kung mayro’n dapat alisi’t ilagay,
ilagay sa amin ang sa aming bayan,
at alisin dito ang mga militar.

Tahas na pinupuna at sinasalungat ng tulang ito kung bakit tutol si Sen. Hiram Bingham na pagsipingin ang bandilang Filipino at Amerikano. Tinututulan ng tula ang pananakop ng Estados Unidos sa Filipinas, at ipinagmamalaking may madugong kasaysayan ang pagkakabuo ng bandilang Filipinas. Ang pagbanat sa Amerikano ay kaagapay ng paggigiit ng kasarinlan, at ang sukdulan ay pagpapatalsik sa mga sundalong militar na Amerikano.

Ang maganda sa tula’y maging ang anyo ng saknong ay waring anyo ng magkatabing bandila na ang unang tatlong taludtod na lalabingdalawahing pantig ay ibinukod ng dalawang taludtod na tig-aaniming pantig, at siyang sinundan naman ng tatlong taludtod na lalabingdalawahin ang panting. Isahan lamang ang tugma, ngunit naiiba ang indayog dahil sa pag-iiba ng bilang ng mga taludtod.

Walang sinasanto si Anastasio Salagubang na kahit ang mga Tsino ay pinupuwing dahil sa pamamaraan nito ng rebolusyon, na tumatakbo sa bundok tuwing may putukan, at kung may pusong mamon ang pinatutungkulan ay baka ipagkamaling duwag nga ang mga taal na Tsino [Huwakyaw] sa Filipinas. Ngunit ang totoo’y inihahayag lamang niya ang taktikang gerilyang digmaan, at ang pag-urong nito sa labanan ang nakatutulong sa pananagumpay. Pansinin ang tulang “Ang Komperensia [Kumperensiya] ni Quezon” na nalathala sa Taliba noong 12 Agosto 1927.

Si Quezon ay gagawa ng panayam bukas ng ukol sa pagkakasulong ng mga intsik, at ang mga intsik dito sa Maynila ay nagkakagulo sa pagnanasang marinig si Quezon.

Ako palon Sanghay, akyen bago damit,
ako alam nayon sabi ngawa intsik,
akyen kita doon intsik nagagalit
sa pareho insiak nguni anak ahit.

Akyen kita loon laban araw-araw,
putukan ng bomba wala namamatay. . .
Pa’no intsik sungsong sila tapang-tapang,
isang putok takbo, tago sa kalaban.

Intsiak isang daang taong nagigiela,
wala lin paktelo, wala lin lisgrasya,
matapang ang instsiak, sa putok sa bomba
takbo na sa bundok tago pa. . . wapea. . .

Intsiak na batalya giera sa bunganga,
away intsik beho malami salita. . .
Pundia sa bahay, patago sa lungga
putukan-putukan wala isa tama.

Akyen napupuli instsik rebolusiong
parang pansit longlog may mike at  may bihon,
isang putol lamang takbuhan sa Sungsong,
wala napapatay, sampu libo taon.

Manuel Ele Kezzon
Anak lin sa Sungsong

Hindi ko alam kung matutuwa nito si Pang. Manuel L. Quezon, dahil ang persona sa tula ay ginagagad ang kaniyang pananalumpati at pagsasalita na parang Sanglay [Tsino]. Si Kezzon ay nagagalit umano sa Intsik na nagagalit sa kapuwa Intsik, lalo umano sa pagnenegosyo. Ngunit ang matindi rito’y matagal nang nakikihamok ang mga Intsik at maraming digmaan, at para magtagumpay ay pinipiling tumakbo sa bundok at lumitaw pagkaraan kapag wala nang sigalot. Ang pagpuri kung gayon sa rebolusyong Tsino ay pabalintuwad, at mahihinuha rito na inuuna ng mga lahing Tsino ang sarili kaysa pambansang kapakanan ng mga Filipino. Higit na lalawak ang pagbasa kapag isasaalang-alang ang pahiwatig ng “sungsong.” Sinaunang Tagalog ang “sungsong” na nangangahulugang “hilaga ng bugso ng habagat,” at kaya itinutumbas ito sa paraan ng paglalayag nang pasalungat sa hangin o alon. Kung si Kezzon ay anak ng Sungsong, mahihinuhang sinasalungat din niya ang mga Intsik kahit sabihin pang may dugo siyang Intsik.

Isang paraan pa lamang ito ng pagsipat, at maaaring matingnan sa iba pang anggulo ang pamumuna ni Anastasio Salagubang. Halimbawa, mauurirat ang kumbensiyong naitakda ng limitadong espasyo ng kaniyang kolum sa balita; ang lohika ng paglalahad at argumentasyon; ang eksperimentasyon sa pananaludtod at paglalaro ng salita; ang lawak ng bokabularyo at pintungan ng mga dalumat; ang mga paksang tinatalakay mulang politika hanggang kultura hanggang isports at aliwan; at ang pagpapatawang nakakikiliti sa guniguni ng taumbayan. Ang ganitong pag-aaral ay sapat nang disertasyong doktorado, at hinuhulaan kong malaki ang magiging ambag para lalong maunawaan ang pambihirang panulaang Tagalog noong nakaraang siglo.

Hostage

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ipinamalas ng mga telebisyon network ang kapalpakan ng paglusob ng pulisya sa bus na binihag ni Rolando Mendoza na dating pulis na pinaltalsik pagkaraan dahil sa mga kasong kinasangkutan habang nanunungkulan.

Una, mahina ang punong negosyador sa pagpapalaya ng mga bihag. Pinagbigyan masyado si Mendoza sa mga hiling nito. Maganda na ang pagsisikap ni Bise Alkalde Isko Moreno na nagtungo pa sa Ombudsman ngunit hindi malinaw sa buong pangyayari kung sino ang itinalagang punong negosyador na handang makipag-ayos at maalam sa sikolohiya ng buryong na pulis na gaya ni Mendoza.

Ikalawa, inakala ng mga pulis na ordinaryong pagbihag lamang iyon na malulutas sa pakiusap. Lumipas ang napakatagal na oras bago nagpasiyang lusubin ang bus. Masyadong pinagbigyan ng mga pulis si Mendoza na waring pagpabor sa mga dating kasamang pulis.

Ikatlo, hindi napagplanuhan nang maigi kung paano lulusubin ang bus. Inalam muna dapat ang mga paraan kung paano papasukin ang bus: sa ilalim ba o gilid, sa harap ba o sa itaas.

Ikaapat, pulos porma ang SWAT na nang lumusob ay nakaarmalayt ang iba. Paano ka babaril nang malapitan at sa makitid na lugar gaya ng bus kung M-16 ang hawak? Hindi ba ang kailangan ay maiikling baril, gaya ng kalibre .45 o uzi?

Ikalima, hindi kompleto sa gamit ang SWAT. Nang lumusob ang mga kawal, walang nakasuot ng night vision goggles. May naghagis ng stun bomb o teargas pero ang nagtangkang pumasok na mga pulis ay walang gas mask.

Ikaanim, hindi marunong magmaso ang mga pulis. Sinikap ng isang kawal na masuhin ang bintana, gayunman ay hanggang pagbasag lamang ng bintana ang ginawa. Binasag din ang pintuan, ngunit nabigo pa ring mabuksan iyon hanggang sikapin na lamang na itali ng lubid ang pinto at ipahila sa isang sasakyan. Nalagot ang lubid at hindi pa rin nabuksan ang pinto. Binasag ang harapang salamin, at nang mabutas na ito’y lumusot sa loob ng bus ang maso.

Ikapito, walang kumontrol sa mga usisero. Isang usiserong bata ang tinamaan ng bala. Pinagdadampot dapat ng mga pulis ang mga usiserong ito, kung hindi man pinaghahataw ng batuta, dahil imbes na makatulong ay nagpalala pa ng seguridad ng mga inililikas o sinasagip na tao.

Ikawalo, masyadong maluwag ang coverage ng media. Pinagbigyan ng pulisya ang mga telebisyon network na isahimpapawid ang mga pangyayaring may kaugnayan sa negosasyon. Sa ganitong  pangyayari, namomonitor ng salarin ang mga pangyayari sa labas ng bus. Nagamit din ang media para magmukhang kaawa-awa ang kapatid ni Mendoza na isa ring pulis. At lumitaw din ang kahinaan ng media, dahil sa haba ng oras ng pamimihag, walang nagsaliksik sa buhay ni Mendoza kung karapat-dapat nga itong maparusahan o maparangalan.

Ikasiyam, ang mga kaanak ni Mendoza ay hindi nakontrol ng mga pulis, at puwedeng imbestigahan din dahil nagpainit pa ang mga ito sa dapat sanang kalmanteng negosasyon.

Ikasampu, nang binuksan ang pinto ng bus at kumaway si Mendoza ay dapat pinaputukan agad ng mga sniper. Pero walang pumutok. Ang dating pulis na armado at namihag ng mga turista ay hindi dapat pinagbibigyan nang matagal. May panganib siyang hatid, at kung kinakailangan siya barilin ay ginawa dapat nang maaga.

Ikalabing-isa, walang pahayag na nagmula man lamang sa Kagawaran ng Turismo o Ugnayang Panlabas. Dapat kumikilos agad ang mga opisyal nito dahil ang sangkot sa krisis ay mga turista.

Iisa lamang si Mendoza ngunit ang isang tao na ito ay halos wasakin ang buong imahen ng pambansang pulisya. Paano magtitiwala ang mga bata sa pulis, gaya ng propaganda nito sa mga paaralan na tumutula-tula ang isang babaeng pulis? Isang malungkot na pangyayari ang pamimihag, na dapat iwasan ngayon at sa mga darating na panahon.

PAHABOL: Malaki ang pagkakamali ng drayber ng bus ng mga turista. Sa hindi maipaliwanag na dahilan ay pinasakay nito ang armadong si Rolando Mendoza na parang nag-aangkas ng kung sinong pulis. Dapat maging aral ito sa mga drayber na hindi dapat magpasakay ng kung sinong armadong tao, kahit magpilit pa ito para sa seguridad ng mga pasahero.

Tigre sa Kahuyan

/ Roberto Añonuevo / 1 Puna

TIGRE SA KAHUYAN

Naaamoy ng mga asong-gubat ang iyong tagumpay. Susundan nila ang patak ng mga dugo mula sa hila-hila mong usa o kambing, hanggang matuklasan ang iyong kinaroroonan. Titingalain nila ang iyong tropeo na nakasabit sa matitigas na sanga, at maglalaway saka mag-aagawan sa pira-pirasong karne na mahuhulog habang nilalapa mo ang tanghalian. Makisig at mabilis, aatungal ka upang itaboy ang mga pesteng palaboy. Pupukulin mo sila ng titig na nang-uuyam, at sasagot sila sa mga tahol na nangangatal. Tatangayin ng simoy ang lansa ng pagpaslang, at maya-maya’y aali-aligid sa himpapawid ang mga buwitre, samantalang tatanghod ang mga daga sa ibaba. . . .

Nagugutom ang mga supling ng kagubatan, at ito ang balitang nasasagap ng pandinig ng lupain. Ngunit kaya mong magwagi sa gitna ng mga tagsalat; at sa kabila ng tag-init ay nakasasakmal ka pa ng kalabaw na bumabagal sa pagtakas sa kamatayan sanhi ng labis na katabaan o katandaan. Nakapagtipon ka ng mga medalyang kalansay, at ibinalato sa mga kapos-palad na nilalang. Ngayong namamahinga ka sa tabi ng bagong bangkay, at umiinit ang katawan sa libog, binibingi ka naman ng mga tsismosang langaw at lamok—na waring ibig litisin ka sa moralidad ng pagtikim ng dugo at lamán.

Tulang tuluyan ni Roberto T. Añonuevo. 17 Disyembre 2009.

Tigre, larawan mula sa photos8.com

Dila

/ Roberto Añonuevo / 4 mga puna

DILA

Ituturing kang pitho na makasisilip sa pinto ng sasapit na kabutihan o kapahamakan sa buong daigdig. Lalabas ka sa iyong yungib para tikman ang simoy, at lasahan ang pagkain, patalim,  o lason sa atas ng kaluguran o kalooban. Magluluwal ka ng mga salita, mga salitang gagapang, lalangoy, lalakad, lilipad upang maghasik ng salot, digma, hirap, gutom nang maitampok ang nanlilimahid na pag-asa. Alam mo ang wika ng Maykapal at ang wika ng Ulupong. Batid mo rin ang wika ng kabiyak, at kung siya’y sisigaw, ihahaka mong isinisigaw niya ang iyong kariktan kung hindi man ang sinaunang kasinungalingan, habang nakakumot kayo ng makapal na ulop at nagtatalik sa kutson ng mga dahon.

Ahas, retrato mula sa pdphoto.org