Sa panahón ng kopyadór, báwat isá’y malayàng magíng wíbu ng kamíkaze at yákuza, may dangál ng shōgun at nínja, hábang tagláy ang disiplína ng wábi-sabì at yókozunâ. Iyán ang dápat mong tandâan pagsápit sa Pulô ng Lalamúnan. Matutúto ka roón kung paáno bumása at sumúlat nang pábaligtád sa iyóng nakágisnán, mulâng pakanán hanggáng pákaliwâ, na ang gramatíka at paláugnáyan ay warìng pinághalòng baybáyin at sūdoku, na bagamán sukát na sukát ay may tsúnaming pahiwátig gáya sa hāyku at búnraku. Kailángang matutúhan mo ang wikà ng ótaku, na kabesádo ang sanlíbo’t isáng kuwénto pára sa shónen at shóju, na áraw-áraw hináharáp ang mga yóukáy mulâ sa pándaigdígang domínasyón. Hindî maburá-burá roón ang mga bómba atomíka sa Hiroshima at Nagasaki, sanhî ng mga animé na Little Boy and Fat Man; at ngayón, nágbabantâ ang mga pabríka ng Fukushima na ibalík sa laót ang láson na matagál na nitóng inimbák nang matikmán ng daigdíg. Sa Pulô ng Lalamúnan, ang pagsísinúngalíng at pagbábalátkayô ay malikhâing pagdulóg sa guníguní, na ang mánga-kâ ay lumílikhâ ng mga kontrabándang Godzilla at Voltes V, úpang harapín ang mabábalásik na propagánda ng Impéryong Hin at polítburo ng mga sampan. Isinábatás ng Pulô ng Lalamúnan na hindî na mulî itóng makikídigmâ sa ibáng nasyón, (na pinátunáyan ng mga tratádong nilagdâan,) makaraáng malúpig noóng nakalípas na Digmâang Pándaigdíg; gayunmán hiníhingî ng pagkakátaón na mulîng armasán ang saríli lában sa kanugnóg na mga estádong militár. Sinákop kamákailán ng Imperyong Hin ang Pulô ng Lúsong, binakúran ang káragatán nitó, at lahát ng mangíngisdâng walâng pahintúlot na maglayág o mangisdâ sa natúrang tubigán ay itinúring na piráta’t kriminál na binábanggâ, binábaríl, kinákanyón. Samantalà’y paná-panahóng ginagawâng kuwítis ng Imperyong Han ang mga bágong intérkontinéntal mísil. Hindî malayò sa paningín ng Pulô ng Lalamúnan ang lagím na sinápit ng Pulô ng Lúsong, at kung hindî kikílos ang mga mamámayán nitó sa maláo’t madalî ay daraóng sa mga dalámpasígan nitó ang mga sopístikádong bákemonó—na walâng kapáris na kopyadór ng anumáng prodúkto mulâ sa ibá’t ibáng pánig ng daigdíg. Sapagkát mahúsay na kopyadór ang Imperyong Hin (na pámbihiràng manggáya at manghuwád ng teknólohiyá at ídea mulâng súbmaríno hanggáng satélayt, bukód sa napápalsípiká ang mga antígong porselána, kasulatán, at mápa sa ngálan ng pósmodérnong kolónisasyón), ang Pulô ng Lalamúnan ay inimbénto ang nakájimá úpang hindî masundán ang anumáng kábaguhán na likhâ nitó. Sa nakájimá—na panloób na pulô—ay naróroón ang lahát ng líhim at tuklás ng buông nasyón, nakápahiyás sa mga kodígo at sényas ng dōjinshi, ligtás sa anumáng paníniktík at Wikiliks, at isinápelikúla pa ng tungkông Ozu-Mizoguchi-Kurosawa nang magíng disímuládo pára sa mga kopyadór ng Impéryong Hin. Sa Pulô ng Lalamúnan, ang bónsekí ay simulákro ng mitatê kapág nakádaramá ng pagkabató ang pusò, at nagíng bató ang haráya. Anumáng gayáhin sa nakájimá ay may katumbás na inteléktuwál na héntay, ngunit sa paraáng nakáaalíw na pagpapátiwakál—na walâng máliw na bumalíw sa Impéryong Hin. Sapagkát itinakdâ sa nakájimá na ang pánggagáya at pánghuhuwád, sa ngálan man ng negósyo o politíka o medisína o síning, ay paghábol ng kopyadór sa saríling aníno na tumítakbó sa paíkot-íkot sa laberínto hanggáng magwakas sa akumâ na sumisigaw ng “Shinê! Shinê! Shinê!” Húhuwarín ng kopyadór ang saríli, at mágtataksíl nang paúlit-úlit sa angkíng kákayahán, nang walâng kamálay-málay sa diwà ng obáytorí—na may pangánib ng diyábolíkong repétisyón—kung haharáp ka sa iyóng bíjin na kamukhâ warì si Alodia, para punítin ang matindíng pangúngulilà hábang tiwalág sa saríli’t daigdíg.
Alimbúkad: Poetry Filipinas engaging the world. Photo by Tazrey Redids on Pexels.com
Salin ng Words and Battlefields: A Theoria on the Poem ni Cirilo F. Bautista
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo
30
Kaúgnay ng nabanggít, karamíhan sa mga mambabása ay nagkakamalî sa akalàng ang imbensiyón ng pagsúlat ang nagsílang sa tulâ. Gáya sa naunáng natalákay, ang tiránya ng limbág ang nagpapáliwánag sa karamíhan sa kahiwagàan ng mga pág-intindí hinggíl sa tulâ, magíng iyón man ay sa paraáng kritikál o onitólohíko. Dáhil anák ng palimbágan ang kritikáng pampánitikán, nágbibigáy itó ng impresyón na ang mga bágay sa pag-aáral nitó ay mga anák mismo ng palimbágan. Itó, siyémpre, ang máaarìng totoó sa iláng urì ng panítikán, gáya sa nobélang populár at pámperyodíkong sanaysáy, ngúnit hindî sa tulâ. Isinílang ang tulâ nang may vocal cords[69] ng táo. Ang págsusulát ay nágbibigáy sa tulâ ng kumpígurasyóng pangmatá, kung dati’y tínig ang nágbibigáy ng kumpígurasyóng pandiníg hinggíl doon. Sa paglaganáp ng síning ng paglilimbág, ang pangmasíd ay nangibábaw sa pandiníg, na binágo hindî lámang ang konsépto ng tulâ sa panig ng madlâng sumaságap nitó bagkus magíng ang paraán ng pag-unawà ritó. Sa mitólohíya ni Marshall McLuhan, “ang pagbabágo sa ratio ng mga pandamá ng táo na sanhî ng kaúnlarán sa literasing ponetiko” ang Pagkaparoól “na nagpatiwalág sa táo mula sa kaniyáng muslak na akústikong paraíso” (CoM:86). Iniwan ng tulâ ang rehiyón ng taingá at pumaloób sa rehiyón ng matá. Lumitáw pagkaraan ang mga mambabása ng tulâ na halos lipúlin ang mga tagápakiníg ng tulâ; ang tulâ, sa puwersa ng ganitóng kaúnlarán, ay naging mahigpít na kaugnáy ng piráso ng papel. Pinaliít itó sa mga serye ng marká na itinítik sa sapád na rabáw. Binúro itóng bangkay, kumbaga, kapiling ang kamalayáng nagpapálagánap ng balità ng pagsilang nitó. Sa isáng hagod ng panulát, o pagbabâ sa imprenta, ang buong sistema ng pag-unawang poetiko ay nawásak—ang taingá ay napatalsík sa intermissum[70]. Ngayón, sa pangkálahatán, ang piraso ng papel na kinasúsulátan ng tulâ ay itinutúring na bahagi ng tulâ. Nang agawin ng makinang palimbágan ang soberanya ng taingá, at isánib ng mga kritiko sa makina ang kaniláng poetika, nabúhay ang tulâ sa pagkádestiyéro, na nabítag ng payák na putîng papel. Inilayô sa lárang ng pandiníg, ang tulâ ay umimbénto ng sari-saring língguwistíkong eksperímentasyón upang pangatwiranan ang pananáhan sa papél. Likás lámang na ang mga eksperimentong itó ay nakatuón sa mga matá, yámang ang mga taingá ay nawalân ng saysay para sa pag-unawang poetiko, at nagsílang sa proseso ng “de-touch-ment,”[71]—ang pag-úrong sa ipinápalagáy na realidád upang magparaán sa isáng arbitraryo. Yámang ang tulâ at ang papel ay di-mahahatì, natatamo ng mga itó ang iisáng katauhan: sa gayón, hindî maiibigan ng mambabása ang tulâ at pupunitin ang papel na kinálimbagán nitó, sakâ sasabíhing, “Sinirà ko ang tulâ,” gayóng bágo pa ang de-touch-ment, ang totoó’y sinirà lámang niya ang isáng piraso ng papel. Kinokontról ng papel ang tulâ at, kung palálawigín pa, ang ísip sa likod ng tulâ. Sa loób ng anarkiko at binusabos na realidád, máaarìng nakabúting pagsasabágay pa itó, ngúnit sa loób ng konteksto ng kásaysáyang pampánitikán, walâ itó kundi ilusyong págpupúgay. Ipinapakò nitó ang tulâ sa teksto, gayóng gáya ng nabanggít na, ang tulâ ay higit pa sa teksto ng tulâ. Magagawâ nitóng walâng tínag ang tulâ ngúnit umaángil naman sa pagdurúsa sa kaganápan ng teknokrasya. “Gáya ng nanálo na sumulat ng kásaysáyan, i.e., lumílikhà rin siya ng kaniyáng míto,” sulat ni Ersnst Junger, “kayâ siya ang nagpápasiyá kung ano ang itutúring bílang síning” (MaN:128). Para makatákas sa pahina, i.e., para makalikhâ ng sariling míto, ang tulâ ay kailángang sunúgin ang papel nang hindî nitó nasusunog ang sarili. Kailángan nitóng maglináng ng sariling modelo ng pag-iisíp, ng sariling sistema ng pagninilay. Kailángan nitóng patunayan sa sarili na nakátataás itó sa papel sa pamámagítan ng paglalagáy ng taingá sa papel—sa pamámagítan ng pagpapabágong-anyô sa pangangáilángang teknolohiko tungo sa matulâing kawaláng katuturan. Kailángan nitóng ibasura ang mga pamámaraán kung paano maibabasura itó ng nanalo. Resulta nitó ang índepéndensiyá at kasarinlan ng tulâ na dáti nang ipináliwánag, ang kapángyaríhan ng mga tunóg sa mga salitâ, hindî ng mga hulagwáy sa papel, bagaman palaging magkakaroon ng eternal na pagtatagis ang tulâ at ang burukrasya tulad ng sinásagísag sa kapalaran ng makatàng si Orfeo na, sa pamámagítan ng kaniyáng mga tulâ ay ginawang walâng taláb ang mga sandatang ginamit laban sa kaniyá ng mga baliw na babae ng Sikones, ngúnit siya’y nagapì pa rin nila, at pinágpirá-pirasó, at ikinalat sa iba’t ibang pook ang mga galamay at lira niya, ngúnit ang kaniyáng malamig na dilà ay patuloy pa ring umáwit habang gumugúlong sa tubigan. Ang inimbentong tínig na itó na nilílibák ang tunay na tínig ay hindî radikal na binago ang intensiyón ng tunay na tulâ, dáhil kahit sa anumang panahón ay mapánunumbálik nitó ang kaakuhán[72]; ngúnit natamó nitó ang impluwensiya para magsagawa ng iláng pagkílos sa espero ng tunay na realidád, bílang panimula sa gayóng pagpapatuloy. Isáng tinipíl na salitâ, sa totoó lang, ang “kaakuháng” itó; umiral na itó noong isilid ni Rizal ang isáng tulâ sa tinghóy ng kaniyáng selda sa Fort Santiago. Ang pagkáhumáling sa tawtolohiya ay máaarìng makatulong sa nanalo para maantalá ang opensiba ng tunay na tulâ, o maniwalâ sa gayóng pahayág, ngúnit nakásalálay ang lahat sa panahón. Hindî matátabúnan ng lupa ang balità, gáya ng ginawa ng barbero ni Midas, at umásang hindî iyón itutúlak ng mga damó palabás sa rabáw ng lupà. Habang nakabitin pa itó, gayunman, ang tulâng itinalâ sa papel ay máaarìng magtaglay ng alinmang inskripsiyón, na may kung ano-anong pakahulugán, yámang panlansí lámang itó ng tunay na tulâ. Sa gayón, hindî masasabing walâng saysáy o absurdo ang tulâ, dáhil ang tanging hinihingi ay ang kung anong anyô ng mga marká sa papel—sa bisà ng ganitóng kondisyon. Masásalákay ang papel sa paraáng hindî itó makálalában sa kongkretong moralidad ng tiránya nitó. Ang wikà ay naging larûan ng panulát, at ang panulát ay naging makatà. Lahat ng kinákailángan para makalikhâ ng ilusyon ng estetikong pabigkás ay pagsunód sa mga pormalistikong panuto. Sa gayóng pagtataya, ang ganitóng inskripyon ay tulâ: “Cantara bawn gat hana/ regurgo san palti gon;/ retas, narok, a parta/ set leras alar rewarton.” Itó ang inimbentong tulâ sa inimbentong wikà, dáhil walâng anumang ilusyon ang makapágpapabágo nitó—kailángang tanggapín itó sa kabuôan, at walâng mapágpipilìan. Sa pamámagítan nitó, walâng makapágpapaláwig sa ísip sa bágong dimensiyón ng panahón at espásyo, nang hindî iniíwan ang panahón at espásyo, at magpakálugód sa ilusyon, na waring ang tunay na tulâ ay napagod na sa pagiging tulâ at natanggalán ng karapatáng mamalagì sa papel. Ang mga guniguning hulagwáy na tinitimpla ng tulâ upang gawing ganáp ang ilusyon nitó ang nakapágdarágdag ng sariwang antás sa semantikong konstruksiyón at sa ipnotikong di-maiiwasang pangyayari sa pag-unlad ng ísip sa pamámagítan ng guníguníng karanasán. Ang guníguníng tulâ, samakatwid, ay isáng pánggagagád sa tunay na tulâ, bagaman napakahírap itangì ang isá’t isá sa isáng hatag na sandali ng tekstuwál na pagtatanghal, kapag sinakop ng mga matá ang tulâ. Bagaman ang natatanging urì ng kalungkutan ang nag-aabiso sa mga itó nang magkabukód, dáhil banyagà ang mga itó sa isá’t isá, ang pánggagagád ay higít na malungkót dáhil nangingíbabáw itó sa ísip sa pamámagítan ng mga matá. Ang pagtákas para sa ísip ay binubuô ng karunúngan na ang ilusyong itó ay panandalîan lámang; matápos maglahò, ang digmâan ng mga salitâ ay muling sisiklab. Ngúnit ang guníguníng tulâ ay may halaga—sa paglikha ng pangunahing interbensiyón tungo sa tunay na realidád, napupuwersa nitó ang kásaysáyan na pagniláyan ang sarili. Kayâ ang interbensiyóng pangkásaysáyan ng guníguníng tulâ ay hindî guníguníng kásaysáyan bagkus kásaysáyan ng haráya na nagsisíkap na iugnáy ang subrasyonal at kublíng kamalayang materyales—mga simbolo, hulagwáy, pahiwatig, atbp.—na may di-mababágong elemento ng nakalipas na kásaysáyan. Para may masábi sa nasabing tulâ, na kaugnáy sa nabanggít na, ay nangangáilángan ng beripikasyon sa pahayág mula sa tunay at guníguníng perspektiba. Díto, tumpak lang na sabihing ang tulâ bílang kásaysáyan ay matátanáw na kásaysáyan bílang tulâ, dáhil kapuwâ nagdodokumento ang mga itó ng parehong konseptong pangkáisipán. Kaugnáy nitó, ang tulâ ay natatamó ang kambal na armonya—hindî lámang itó signo bagkus kahulugán ng nasabing signo. Kung palalawigin pa, báwat tulâ ay puwedeng magíng balistikong misil at isáng signo ng balistikong misil, o tirador, haliryó[73], o sumpit; ang tulâ ay máaarìng hinggíl sa sarili. Posible para sa tulâ na magnilay o pagnilayan ang sarili dáhil sa ganitóng kambal na katauhang may armonya, at ginagawa ang tulâ hindî lámang para magíng pangkulturang artefakto bagkus pangkulturang ego. “Paglabas ko sa gusaling tinitirhan,/ nasalubong ang tulâ isáng umaga/ na hila-hila ng amo nitó.// Sinundan ko sila./ Sa kanto, huminto ang tulâ at wari’y naningkayád./ May kung anong pumaták sa bangketa./ Isá pang tulâ?// Binilisán ko ang paghakbang.// Ngúnit bágo ko marating ang nahulog na bágay/ Napánsin itó ng amo ng tulâ./ Humángos siya pabalík at inilabas ang pandampot sa tulâ.// Sa isáng hágod ay nadampót niya ang bágong tulâ.// Nakíta niyá akóng papalapít kayâ nagmadaling/ Isinilid ang tulâ sa súpot,/ At pagkaraan ay pinunasan ang seménto.// Nakabantáy sa kaniyáng tulâ, ang ámo ng tulâ ay umalís.// Pagkaraán, sa isáng tindáhan, bumilí akó ng diyaryó/ At nabatid kung anó ang lahát ng itó./ Isáng bágong ordinánsa ang pinagtíbay, na ipinágbabáwal ang mga tulâ na magkalát sa lansángan—// Úpang itagúyod ang publikóng kalinísan at paunlarín ang ugnáyan ng mga mamámayán” (CaO:2). Ang tulâ, bílang paraán ng pag-iral, ay humahawan ng landas para isá pang tulâ! Ang tulâ na umaakay sa isá pang tulâ, o sa kaso ni Ezra Pound sa Cantos, ang nagsisíngit sa tulâ; sa kaso ni Alejandro G. Hufana sa Poro Point, ang humuhúkay sa tulâ; sa kaso ni Gémino H. Abad sa Fugitive Emphasis, ang kumakátay sa tulâ; sa kaso ni Ricky de Ungria sa R.A.D.I.O, ang gumagaróte sa tulâ. Ipinápalagáy ng báwat tulâ na ang pinakáangkóp na mapanurìng pormalismo na mapágsasánib ang ilusyon at realidád ay ang pana-panahóng estetikong tensiyón na nananáhan sa dinamismong pangkásaysáyan. Ang transitibong proseso ang nagtutulak sa mga salitâ sa tulâ na hanapin ang katwirang língguwistíko nitó sa mga di-língguwistíkong realidád—mga ídeólohíya, sistema ng gobyerno, pagtanggap ng kultura, tradisyon sa paniniwalâ sa diyos. Pagdaka, ang tulâ sa papel ay itinutúlak palabás ang mga diwàin—na hindî pa naíhahayág—na nananáhan sa espásyo sa mga palugit ng pahina, at may layong ganáp na maitulak ang sarili palabas sa papel. Sa sandaling magtagumpay ang tulâ, ang hungkag na pahina, sa lantay na pagkablangko nitó, ang kákatawán sa Sukdulang Tulâ. Kapag tiningnan ng isáng táo ang tulâ sa papel na isáng rekord lámang ng pribadong pagsasalitâ, na mula sa makatà, nakapagbigay na ng mahalagang serbisyo sa sangkatauhan ang imprenta. Ginagawa nitóng permanente ang págsusulát bílang instrumento ng nasabing rekord. Pertinente itó sa pahayág ni Michael Butor na “Ang unang bentaha ng págsusulát, gáya ng alam nating lahat, ay tinutulungan ang wikà na magtagal—verba volent, scripta manent[74]—ngúnit ang himalâ ay hindî lámang tayo tinutulungan nitó upang likhain ang nasabi na, at gawin ang pagsasalitâ bílang buô sa ikalawa o ikasandaang ulit, bagkus pinanánatilì rin ang báwat elemento ng pagsasalitâng itó sa pagsapit ng kasunod, at binúbuksán sa ating paningin ang máaarìng nakaligtâan ng pandiníg, na nagpapáhintúlot sa atin na magagap ang buong pagkakásunód-sunód sa isáng sulyáp” (BuI:40). Máaarìng panandalian ang mga binigkas na salitâ, ngúnit ang tulâ ay hinihingi ang gayóng mga salitâ, dáhil ang “tipograpiya” at tipolohiya nitó, noong una pa man, ay nakakáwing sa kamalayán, hindî sa anumang nasa labas [ng katauhan]. Máaarìng may kaugnáyan sa prosang pabigkás ang binanggit ni Butor, na isinásará ng ísip at ang kagyát na halína ay sa fakultad ng impormasyon, kayâ kailángan ang língguwistíkong pag-uúlit para matiyak at magkaroon ng datos sa salimbáyang pagtutúkoy; ngúnit ang tulâ ay simbolikong pagsasalitâ na isinásará ang ísip at taliwás sa naratibong diskurso—dulâ, nobéla, romanse—na pawang hindî nangangáilángan ng “láwas ng pahina” nang “maísará ng tunay na pader ng mga salitâ na mangángalagà, maglalaráwan, at magtatanggól díto” (BuI:51). Sadyang nais ng tulâ na takásan ang mga instrumento ng ísip na ginagamit upang ipakò itó sa isáng pook nang mapangíbabáwan ang ísip. Naís ng ísip na ikuwarantena ang tulâ sa isáng lugar sa pahina, nang mapaliít itó sa isáng tiyak na urì ng káisipán. Ang pahina ay hindî heneradór o terminal nitó. Itó, sa pinakamagaling na tanaw, ang instrumentong materyal para mahúli ang mga pabigkás na kalansáy ng abstraktong realidád. Ano ngayón ang hugis ng tulâ? Kung hindî itó katutubô sa pahina, gáya ng ikinákatwíran ng iba, at inimbento ng vocal cords[75], paano itó makíkilála mulâ sa iba pang urì ng pampánitikáng paglalahád? Malinaw na dapat ngayón na ang tulâ ay walâng tiyak na hugis. Yámang kinopyang diskurso ang tulâ, itó ang gumagawâ ng kumpígurasyón ng kamalayang lumikha díto, upang ang nasabing kumpígurasyón ay magpabágo-bágo mula sa isáng kamalayan tungo sa ibang kamalayan. Ang húgis ng tulâ ay hugis ng kamalayan sa sandali ng paglikhâ, ngúnit humigit-kumulang lámang, dáhil ang tulâ sa kamalayan ay iba na sa oras na lumabas itó sa kamalayán. Ang kamalayán sa pagsúlat ng tulâ ay hindî ang unang magtitiyak nitó, at itó ang tanging makapágtitiyák sa naturan, dáhil ang iba pa—ang sumaságap na kamalayan—ang tanging makákikíta sa pagkatotoó ng tulâ, at hindî sa bágo pa itó magkatotoó. Ang katalogo ng mga salitâ na bumubuô sa tulâ, gáya sa nabanggít na, ay hindî tulâ, bagaman ang tulâ ay hindî tulâ kung walâ itó; itó ang língguwistíkong katumbas ng reaksiyón ng kamalayan sa panggigipit ng kásaysáyan—sa tunggalîan at kalutásan—habang ginagawâ ang tulâ. Ang húgis ng tulâ ay bersiyón ng tulâ ng kamalayán habang pinalalayà itó sa maláwak na mundó. Ang mga kumbensiyón ng prosódya at súkat ay nagsisilbi para matukoy ang hugis at mabiyayaan ang tulâ ng tiyak na kaakuhan, i.e., liriko, epiko, pasalaysay, elehiyako, atbp. Sa ganitóng paraán, nagsisilang ang tulâ ng hugis, itanghál man itóng pabigkás o pasulát sa papel, bagaman sa hulíng kaso, ang topograpiya[76]—ang ayos ng mga salitâng nakalimbág—ay inaagaw ang mga padrong prosodiko at metro sa pamámagítan ng pagsápaw sa ísip nang taglay ang enerhiyang pangmasíd. Nakapágpapátaw sa gayón ang arbitráryong pisikál na estruktúra sa pabigkas na estruktura at nagiging malígoy ang lohika ng matulâing balangkas. Bunga nitó, may mga tulâ na literál na kakatwâng basáhin nang malakás dáhil nakadisényo yaón upang makíta, gáya ng “The Grasshopper” [Ang Tipaklong] ni E.E. Cummings o “The, Bright, Centipede” [Ang, Alupihang, Maningning] ni José Garcia Villa. Sa pinakásukdól, ang gayóng tulâ ay pinaliliit ang panulâan sa nakikítang pagsasalitâ, gáya ng sistema ng ponetíkong notasyón na binubuô ng mga diyagrámang pabigkás na pumapalít sa mga hulagwáy ng wikà. Ang tulâ, dapat idiin, ay nadédestiyéro sa pahína, napápaligíran ng mga peligrósong teknolohíkong págbabáwal, kahit sa pag-únat ng mga bintî nitó sa maningníng na láwak ng mga palúgit sa papél. Malayà lámang ang tulâ na magnílay sa pag-iisá nitó, o sa pinakámasakláp, naghuhúnos itó paloób sa púrong anyô, yámang ang mga títik ay hindî na makagaláw at pumirmí sa tintá ng imprénta. At sa sandalîng pumaloób iyón sa mga pahína ng aklát, ang katigásan nitó ay nagiging walâng hanggán, at hindî na mulîng máririníg pa.
31
Sa pagkádestiyéro, ang tulâ ay isáng ideograma; isáng eskúdo ng kamalayán ng makatà. “Disíplinádo ang tagláy nitóng káisipán,” wikà ni Confucious sa Shih Ching (ShMD:XII), bagamán kinóndená ni Chuangtzu ang wikà kasáma ang lahat ng establisádong institusyon nang makálikhâ ng bágong paraán ng pagságap sa tulâ. Ang tiránya ng limbág ang nagpakò sa tulâ sa ideógramátikóng kawaláng-kílos, gáya ng binúrong insekto, at pinipílit itó na umangkop sa pahilig na pagbásang kílos na nagdudúlot naman para mapuwersa ang ísip ng mambabása na isaálang-álang ang kahulugán ng tulâ bílang malá-alimángong dáloy ng mga salitâ sa nakápirmíng lupàin. Báwat salitâ ay nakákadéna sa kasunód na salitâ, at maliban kung nauúnawàan ng isáng táo ang pagkakakáwing, kailángan niyang umúrong at ulitin ang pahilíg na pagbása. Datapwát sa kaso ng di-nasusúlat na tulâ, ang báwat salitâ ay umaabót sa kamalayán ng nakikiníg nang may awtonúmong intensidad na nangangáilángan naman ng katumbas na intensidad ng atensiyón sa panig niya, kung hindî’y magkakámalî siya sa kahulugán ng salitâ, dáhil ang kaniyáng taingá ay hindî mabábalikán pa ang salitâ sa sandalîng hindî na itó maulinig[77]. Bunga nitó, ang pangunahing anyô ng pasulat na tulâ ay ang pisikal na ayos nitó habang sumasapól sa ísip ng nakikinig. Ang pasulat na tulâ ay nakaaapekto sa ísip sa pamámagítan ng palimbág na teknolohiya, samantalang ang di-nasusulat na tulâ ay nakaaapekto sa ísip sa pamámagítan ng pambobomba ríto. Itó ang dahilán kung bakit sa pinakaubod, ang di-nasusulat na tulâ ay nagkakahugis ng kamalayan sa sumasagap díto, habang ang pasulat na tulâ ay nagkakahugis sa pahilig na estruktura nitó. Ang mga saknong, pútol ng taludtod, dagdag-na-salitâ,[78] at paglilipat ng linya ang mga taktikang mauunawaan lámang kapag isinaalang-alang na kaugnáy sa isinulat na tulâ, at hindî sa di-nasusulat na tulâ, dáhil magkaugnáy ang dalawa kung titingnan. Pinaliít bílang ideograma, ang pasulat na tulâ ay talagang dapat magtaglay ng “disíplinádong káisipán,” ngúnit para maganáp itó, kailángang iwan nitó ang “nahuhútok na pag-angkop” nang matiyak ang matulâing kaligtasan sa mabagsik na mundo, na kasabay ding nagtitiyak sa língguwistíkong kariktan. “Kapag ganáp na nabuo ang diwa sa ísip,/ Namumukadkad itó sa kadakilaan,” pahayág ni Liu Hsieh (HsM:178). Ipinahihiwatig ng lahat ng itó ang pagkontrol ng ideograma sa ísip ng mambabása kapag tinalakay ang kahulugán ng tulâ. Tinutupad itó ng mga taktika ng teknolohiyang palimbág, dáhil nagtatakda ang mga itó sa panig ng mambabasa ng patutunguhan ng pagninilay at kasiyahan sa tulâ—binabawasan ng mga itó ang lakas ng talino na ibig magsagawa ng independiyenteng pag-unawa sa nasabing tulâ. Ang tulâ ay kaaláman mismo, na ang ísip ang nagsisilbing kasangkapan upang hukayin ang gayóng kaaláman. Ang di-nasusulat na tulâ, gayunman, ay hindî kaaláman, ngúnit kasangkapan ng ísip para matamó ang kaaláman. Nagtataglay ang ísip ng primitibong kaaláman na kinukumpirma, sinasalungat, o nilalagom ng tulâ, alinsunod sa pangyayari. Walâng anyô ang makapágpapárupók sa gayóng kaaláman bágo itó magíng ganáp; at kapag naging ganáp, ang anyô ng tulâ ay impresyón sa armonyoso at pinag-isáng diwa na iniiwan nitó sa ísip. Isáng layon ng di-nasusulat na tulâ ay tipunin ang rekord ng nasabing mga impresyón. Sa ganitóng konteksto, mauunawaan ang puna ni Dylan Thomas na “Hindî pa ako nakakita kung ano ang anyô ng tulâ. Ngúnit sinisikap kong makita iyón” (FeT:299). Nasa kaniyáng ísip ang anyô, at dáhil walâng katumbas itó sa labas ng ísip, hindî niya maisáhinágap iyón. Máaarìng makapagdiskurso siya hinggíl doon, ngúnit mabibigong magagap ang kumpígurasyón nitó dáhil hindî itó makikita. Ang ídea ng tulâ, gayunman, ay máaarìng malinaw sa kaniyá yámang nananatiling natatangi mula sa anyô. Ang kásaysáyan ng di-nasusulat na tulâ ay kásaysáyan ng mga ídea, samantalang ang pasulat na tulâ ay isá sa mga anyô. Ang tuon ng bilis ng salitâ sa di-nasusulat na tulâ at ang pahilig na bilis ng salitâ sa nasusulat na tulâ ang makalilikha ng tunggalîan sa ísip, na sa pagkaignorante sa naturang pagtatangi sa mga itó, ay sisikaping sagapin ang isá na kahalili ng iba. Bunga nitó, nagtatakda ang ísip ng maling pagkilala o kalidad sa sinalungat na tulâ; o, sa kaso ng iláng kritiko, sablay at walâng batayan ang paghatol na ipinataw sa kalikasan ng tulâ. Pinakíkinggán ang tulâ, at isinasaharáya, naúnawàan itó o hindî naúnawàan; o ang isáng tulâ ay tinatanaw, isáng ideogramang sinusurì, at sinisípat nang paulit-ulit sa kung ano-anong dahilán (sa kabila ng lahat, makakamit itó, dáhil pinatigas sa mga pahina), at nauunawaan. Sumusunod ang isáng proseso sa sarili nitóng sistema at sumasapit sa layon nitó—ang pagkakaunawa—na independiyente sa iba pa. Ang ikalitó ang isáng sistema na laán sa iba, at ipagpalit ang mga tiyak nitóng antas, ang makapagpapalubhâ sa tunggalîan. Mailalapat díto, walâ mang kaugnáyan, ang pahayág ni Berkeley na “ganáp na di-nauunawaan” ang magsalita “ng absolutong pag-iral ng mga di-nakapag-iisíp na bágay nang walâng kaugnáyan sa pagsagap sa mga itó” (BeK:66). Ang pahilíg na galaw ng nasusulat na tulâ ay ikinukulong ang ísip sa loób ng pisikal na hanggahan ng limbág, at nililimitahan ang mga pagtuklas at tekstimonya sa mga kahulugáng nakapaloób doon. Maglalakad ang ísip upang masakop ang mga perimetro, sapagkat sa gayóng paraán lámang magagagáp nitó ang kabuôan ng tulâ. Ang di-nasusulat na tulâ ay binobomba ang ísip ng sunod-sunod na salitâ, nang lingid ang estruktura ng salitâ, upang ang báwat salitâ ay sumapol sa ísip nang may katumbas na lakas, at napupuwersa itóng magtuon ng pansin sa mga salitâ, habang di-maláy nitóng binibihag ang kubling pisikal na estruktura ng tulâ. Ang isáng táo na nakarinig sa unang pagkakátaón ng tulâ ay walâng empirikong balangkas para maunawaan iyón, maliban sa kaniyáng kaaláman, at pag-ulinig, sa mga salitâ. Napahihirapan siya ng ganitóng kamangmangan sa pag-unawa sa tulâ; sa kabalintunaan, ang ganitó ring kamangmangan ang makapagbibigay ng kabuluhan sa pagdanas niya sa tulâ. Dáhil hindî niya alam kung ano ang anyô ng tulâ, hindî rin niya alam kung paano itó wawakasan. Palagi siyang tensiyónado, at sinisikap na matukoy ang halaga ng tempo, infleksiyón, defleksiyón, himig, hinto, at katáhimíkan na pawang mula sa nagsasalitâ. At kapag ang pangwakás na tulâ ay nagtapos sa di-mahahadlangang katáhimíkan ng nagsasalitâ, gugulantangin siya ng kaaláman hinggíl sa hugis ng tulâ. Mauunawaan niya pagkaraan na ang ídea ng tulâ ay nasa hugis nitó, na taliwas sa nasusulat na tulâ na ang hugis ay nasa ídea nitó. Kapag nasagap ang anyô at ídea, natatamo ng tulâ ang realidád. Ngúnit totoó lámang itó sa naturang ísip na nagsisimula sa kamangmangan, kumbaga, sa ultimong pag-iwan sa kumbensiyónal na panuntunan ng mga títik. Hindî dáhil gumuhô ang mga pamantayan sa matulâing pagsagap, kundi kailángang muling balangkasin ang mga itó upang maísaálang-álang ang pambihiràng kalidad ng tulâ. Ang káisipán at hugis ay sumasapit at nagpapabalik-balik, ngúnit hindî palaging may parehong linaw at may parehong network. Ang prehuwisyo sa ganitó o gayóng interpretasyon sa parehong tulâ ay sanhi nitó, at ang mga interpretasyon sa parehong tulâ ay nagbabágo hindî dáhil sa káisipán nitó o ang hugis ng tulâ ay nagbágo bagkus dáhil ang magkakaibang ísip sa magkakaibang paligid ay sumasagap ng iba’t ibang aspekto ng parehong penomenon. “Ang kásaysáyan ng ísip ay hindî naging walâng latoy na pagpapatuloy. Palaging may mga panahón na umuurong itó sa lilim ng mga anino,” sulat ni Lionel Trilling (TrMM:41). Ang habà at sigásig ng isáng interpretasyon ay may tambalang terminal sa búhay ng diwang-datos na naging sanhi ng gayóng interpretasyon, bagaman sa iláng pagkakátaón, ang iláng kanon ng abstraksiyón at panlasa ay makapagpapalawig sa nasabing interpretasyon, gáya sa kaso ng mga romantikong tulâ sa Filipinas, halimbawa na ang kina José Corazón de Jesús at Tarrosa Subido, na nabuhay dáhil inísip at dinanas ang mga itó sa lilim ng maningning na kalagáyan ng estetikong Filipino. Ang mga detalye ng gayóng pananaig ay nananatiling mahiwaga, sa pakahulugán ng Griyegong “mysterion[79].” Kahit ang dakilàng si Karl Marx ay nabigong maarok ang ganitóng proseso. Ang kaniyáng mga paborítong awtor—Aeschylus, Shakespeare, Goethe, at E.T.A. Hoffman na pawang hindî naman rebolusyonaryo o kritikong panlipunan—ay hindî nakapagbigay sa kaniyá ng materyales para maiugnay ang mga ekonomikong realidád sa mga imperatibong estetika at nang mapangatwiranan ang kaniyáng teorya sa politíka. “Ang hirap ay hindî sa paggagap ng ídea na ang Griyegong síning at epiko ay matálik na iniugnay sa iláng tiyak na puwersa ng panlipunang kaunlaran,” sulat niya sa A Contribution to the Critique of Political Economy [Isáng Ambag sa Kritika sa Pampolitíkang Ekonomiya]. “Nakasalálay itó sa pag-unawa kung bakit nananatiling bukál pa rin ang mga itó ng estetikong kasiyahan para sa atin, at sa iláng pagkakátaón ay nangingíbabáw bílang pamantayan at modelong mahirap maabot” (MaC:131). Nabigo siyang makapaglináng ng pormularyong lipon ng estetikong káisipán nang maipaliwanag ang ugnayan ng rebolusyonaryong kamalayan at ng artistikong pagtatáya sa loób ng balangkas ng mga pang-ekonomiyang pangyayari. Kumbaga, ang kaniyáng ekonomikong interpretasyon sa kásaysáyan ay hindî mailugar sa mga tumpak nitóng dimensiyón ang hiwagang nagpapatakbo sa unibersal na kamalayan na nagdidiin sa penomenon ng tunggalîan bílang ugat na sanhi ng tulâ. Gáya ng naipakita na, ang tensiyón na likás sa tunggalîan ay malinaw sa tatlong antas: una, sa panig ng makatà at ng tulâ sa yugto ng paglikha; ikalawa, sa panig ng tulâ at ng madla (mambabasa at tagapakinig) sa yugto ng pagtatagis; at ikatló, sa panig ng tulâ at ng iba pang tulâ sa yugto ng estetikong pamamahinga. Ang nakaligtas na interpretasyon ay maitutúring bílang kaganápan ng propetikong kumpederasyon ng ísip at ng mga salitâ sa sandali ng kaniláng pamumuô, upang ang unibersal na kamalayan ay hindî makatakas sa katótohánan. Masasabi itó kay Gertrude Stein hinggíl sa kaniyáng nobélang Mrs. Reynolds na “binigkis niya ang teksto nang may maiikling talâ: doon, nagtagumpay ang kaniyáng propetikong paraán ng pagsagap sa kásaysáyan; natapos na niya ang introduksiyón, ang pinakaperpektong halimbawa ng metodo na, sa pagsasalitâ sa wikà ng paslit, ay natuklasan niya, gáya ng ginagawa ng bata, ang mga pamamaraan ng paglikha ng pinakamaselang katótohánan na mauunawaan ng mga dakilàng táo ng kaniyáng bansa at iba pa” (RoTR:212-213). Bigkisin ang mga teksto na bumibigkis sa kamalayán: Itó ang lumilítaw bílang sukdulang kasabihan ng pakikibákang pampánitikán ng táo, na misteryoso at tanging maipapáliwánag sa pagiging di-maipapáliwánag. Ang paradoha nitó—“ang posibilidad na itago ang kahulugán sa pamámagítan ng mismong akto ng pagbubunyág nitó,” gáya sa isinulat ni Derrida (DeWD:2:26)—na pinawawalâng-saysay ang anumang pagtatangkâ na balangkasin itó sa láwas ng mga panuto. Bílang proseso, inilulugar nitó ang kílos ng táo, kahit pa kabaliwán, sa kapana-panabik na posisyon, na kaugnáy ng likhang síning. Sinabi ni Foucoult na “ang sandali na magkasabay isinílang ang akdang síning at ang kabaliwan at magíng ganáp ang simula ng panahón na mababatid ng nasabing mundo na kinakastigo ng nasabing akdang síning at mananagot sa harap nitó dáhil sa pagiging kung ano itó” (FoMC:289). Ang ísip na hinahátak para saksihan ang mga teksto ay dapat pangatwiranan ang pag-iral nitó, patunayan ang sarili na karapat-dapat sa mga teksto, dáhil sa ganitóng superlatibong oras ng paghuhukom, kapag ang mga teksto ay pinasán ang lahat ng simbolo ng mundo, itó ay walâ nang kahulugán sa labas ng mga teksto. Ang ísip-sa-loób-ng-mga-teksto, na taliwas sa ísip-sa-labas-ng-mga-teksto, ay matutuklasan ang sarili na pinipígil ng pabigkás na hanggahan ng tulâ at pinághaharìan nitó. Ang ísip-sa-teksto ay makágagaláw lámang sa pambansang kaligíran na makapágpapásiglá sa intérpretasyón, upang ang anumang lampás sa gayóng interpretasyon hinggíl sa tulâ ay maitúring na hinuha, kung hindî man imbento. Ang Florante at Laura, Divina Commedia, Evangeline, na ilán sa mabábanggít, ay totoó sa ganitóng pangyayári, at buháy na buháy. Ang ísip na sumasalungat sa mga itó ay walâng kinalaman sa kaligtasan ng mga itó ngúnit kailángang bigkisin ang saríli sa mga teksto nitó kung ibig máliwanágan habang hinaharap ang mga itó. Itó ang dúlong wakás ng mahabang paglalakbay ng tulâ tungo sa inmortalidad ng teksto na posible lámang kapag natamó ang ikatlong antas ng signipikasyon (Cf. seksiyón #27). Winakasan ng tulâ ang sarili at sa gayóng proseso ay ikinulób sa loób ng kahulugán ang urì ng ísip na makáhuhúkay ng gayóng kahulugán. Ibinibigkís nitó ang nasabing kamalayan sa tekstuwálidád nitó, sa penomenon ng “saradong sistema” na nilinang at winakasan ng mga prinsipyong índepéndiyénte sa mga karanasan, pangyayari, o motibo ng makatà o ng mambabasa. Masusurì ang mga tulâng mahusay ang pagkakagawa bílang mga teritóryo na ang komersíyo sa pagitan ng mga salitâ ay nagaganáp. Kapag natápos ang transaksiyón, ang pambansang kamalayán ay pumapánig sa tulâ at aangkinin itóng bahagi ng estetikong pamána. Tinátanggál ng tulâ ang índepéndensiyá ng ísip, at nagkákaútang pa roon ang ísip para makairal. Isáng buong síklo ang maáabót: ginagámit ng ísip ang wikà upang bihágin ang tulâ na bibihágin sa huli ang ísip sa pamámagítan ng paglampas sa wikà. Pinaunlád ng tulâ ang sarili nitóng epistomolohiya. Ang paglaya ng tulâ mula sa paninilbihan sa wikà at tipograpiya ang lumílikhâ ríto na magíng kabuôan ng awtonomiyang pangkáisipán dáhil permanente ang háwak nitó sa gunitâ. Ang mundo na binubuo ng tulâ sa yugtong itó ay hindî na pag-aarì ng tulâ, bagkus ng báwat ísip na umangkin sa gayóng mundo, sa parehong paraán na ang tulâ ay hindî na pag-aari ng sarili bagkus ng báwat ísip na umangkin nitó. Sa katótohánan, ang tulâ ay naging ísip at ang ísip ay naging tulâ, samantalang tumátaták sa pambansang haráya ang lahat ng datos na sumúsupórta sa kaligtasan ng tulâ bílang pangkulturang estetikong materyal. Nagtatapos itó mula sa pagiging pansamantalang pagtukoy tungo sa pagiging kalahók sa eternidad. Ngayón, ang nagpapásiglá ríto ay ang kamalayang higit sa taglay nitó, ngúnit itó ang kumókontról na enerhiya, sa pagiging bukál ng mga kahulugán na mapagdúdukalán ng kamalayán. Nalalágom ng tulâ ang hinalà ng ísip sa realidád sa loób ng tulâ (interpretasyon) at ang realidád sa labas ng tulâ na humuhúbog díto (konstruksiyón). Masasabi rin itó sa tulâ bílang ídea: ang ísip ay may kaaláman sa tulâ bágo pa itó umiral (Cf. #24). Dáhil bahagi na itó ngayón ng pag-agos ng kolektibong ísip, gáya noong bahagi pa itó ng pagdaloy ng língguwistíkong tekstuwálidád, ang ísip ay nágtatagláy ng hulagwáy ng katangìan nitó, sub specie eternitatis[80]. Kapag itó ay inilabás ng mga kumbensiyónal na matulâing instrumento, sumasánib mulî itó sa língguwistíkong bátis, ngúnit tangìng sa húgis ng binanggit na sintesis na ibinigáy díto. Ang kasalukúyan ay maipápaliwánag lámang sa sípat ng pambansâng gunitâ. Kasunod na mangyayári, sa gayón, na ang tulâ ay mamatáy o magkawaták-waták, i.e., mawalâ ang pagiging pirmí ng kahulugán, kapág ang pambansâng gunitâ ay dumánas ng kung anong urì ng pagkawásak o di-inaasáhang pagkasirà ng sirkitó.
Alimbúkad: Poetry walking the talk. Photo by Yaroslav Danylchenko on Pexels.com
32
Ang teknólohíya ng limbág ay hindî lámang idinídestiyéro ang tulâ sa pahína bagkús ipinipínid pa ang bibíg sa pagbása ríto. Hindî na itó basta ekstensiyón ng taingá at ng bibíg, sapagkát winakasán ng arbitraryong katáhimíkan ang pakikipág-ugnáyan ng mga nasabing pandamá sa mga língguwistíkong bahagì nitó. Ang pagtátagúyod sa tahímik na pagbabasá—na bágong pagpapáunlád sa kásaysáyang pangkultura ng sángkataúhan—ay naganáp noong A.D. 384, ayon kay Jorge Luís Borges (K1M:102), nang ilaráwan ni San Agustin sa kaniyáng Confesiones [Mga Kumpisál], Aklat VI, Seksiyón III, Talata 3, si San Ambrosio: “Ngúnit nang nagbabasá na siya, sinúyod ng kaniyáng mga matá ang mga pahina, at hinanap ng puso ang kahulugán, ngúnit namamáhingá ang kaniyáng tínig at dilà. Malímit kapag dumaráting kamí. . . nasisiláyan namín siyáng nagbabasá para sa saríli, at hindî kailánman ang kabalígtarán; at makalípas ang matagál na pagkakaupô nang tahímik. . . panátag kamíng lilísan, iisípin na sa gayóng kaiklîng agwát na natamó niya, malayà sa anumáng íngay ng gawâin ng ibá, sa pagpapánariwà ng ísip ay sakâ namán bantulót siyá na magpatúloy; at maráhil ay pinangángambahán din niyá, na kung ang awtór na nabása niya’y nagsaád ng anumáng kalabùan, may kung sínong masigásig o nagtatakáng nakikiníg ang iibíging ipáliwánag o talakáyin niyá ang mahihiráp na tanóng; upang sa panahón na nagúgol niya, hindî na niyá mabábalikán ang napakaráming tómo na bálak suyúrin” (AuC:35-36). Bágo pa ang makásaysáyang pangyayaring itó, ang pabigkás na pagbabasá ang nakasanáyan sa mga monasteryo dáhil sa kawalán ng mga bantás at pagkakábukód ng salitâ sa mga iluminádong manuskríto. (Kakauntî ang malalaking aklát at napakamahál kayâ kailángang ikadena sa dingdíng ng selda). . . Ang tahímik na pagbabasá ang nagpabágo sa pagtingín ng táo sa teksto. Nang lunukín ni San Ambrosio ang mga títik ng kaniyáng aklat upang tunawin ang mga itó sa katáhimíkan ng kaniyáng lamanloób, lumikhâ ang pangyayári ng bungáng proseso sa kaniyáng ísip—ang pagsusurì sa teksto bílang bangkáy ng pananalita. Ang ísip, sa kontemplatibong katáhimíkan (dáhil pinágkaitán itó ng mga taingá at labì), ay titistisin ang tulâ, at itutúring itó bílang hulagway ng ísip, at susurìin ang nilalamán nitó nang katumbas ang kamalayán na lumikhâ nitó. Báwat salitâ ay kumákatawán sa aspekto ng gayóng kamalayan habang may, at pagkalipas ng, tunggalîan na nagtutulak díto na magíng malikhâin. Napuwersang mapatahimik, ang tulâ ay papások sa kalagáyan ng nagsayelong paroksismo na mula roon ay sasagipín ng ísip sa pamámagítan ng pagpapátaw ng kahulugán doón. “Ang totoó’y hulagway ng ísip ang nakákikiní-kinitá sa tunáy na bágay, na umiíral sa hánay ng iba pang bágay sa mundó ng pagságap,” pahayág ni Sarte, “ngúnit nakikiní-kinitá nitó ang bágay na iyón sa pamámagítan ng nilalamán ng ísip. Ang nilalamán ay dapat na maabót ang tiyák na kondisyón: sa hulagwáy-kamalayán ay naúunawàan nátin ang isáng bágay bílang ‘analogo’ ng isá pang bágay” (SaPI:69). Ang pagkákahawíg ng tulâ at ng ísip ng makatà ang gigiít sa nag-iimbestigang ísip, upang maisúlong ang ikalawang analogo. Tulâ mismo ang gugúhit sa ísip bílang pangitàin ng ídea, habang penoménon nitó ang gugúhit sa mga pandamá bílang pangitàin ng gunitâ. Ang gunitâ ay hindî analógo ng ídea, o kaya’y kaaláman ng nág-iimbéstigáng ísip hinggíl sa tulâ bílang ikalawáng analógo; bagkus, itó ang kamalayán ng ísip hinggíl sa pagkakahawig sa pangkáisipáng nilalaman nitó, at ang pagtatangka ng ísip na ipabatid itó sa anyô ng kahulugán. Hindî ba ang kahulugán ang analógo ng tulâ, at ang tulâ ang analógo ng ísip ng makatà? Kung isásaálang-álang itó, ang páyo ni Chuang Tzu—na dapat iwaksi ng ísip ang mga salitâ sa oras na magagáp ang mga ídea na ipinábabatíd ng mga salitâ—ay waring di-makatwiran, dáhil ang mga salitâ ay hindî masaságap nang malayò sa mga kahulugán nitó. Ang salita ay repleksiyón ng sarili nitó; itó ang mismong kahulugán. Ang tulâ, pagdáka, sa analógong kalagáyan nitó, ay namámagítan sa kahulugán nitó at sa nág-iimbéstigáng ísip, sinisíkap na kumbínsihín ang hulí sa realidád ng pagsagap nitó, kumbagá, na walâng máuuná sa tulâ, at sa sandalî ng pag-unawà, lahat ng iyón ay realidád. Walâng makáiíral nang lampás pa roon, kahit pa hulagwáy pangkáisipán ng hulagwáy pangkáisipán nitó. Ang intérpretasyóng itó ng realidád ng tulâ at ng anyô nitó ay nagpápahiwátig ng kaniláng pagsasánib, ng kaniláng malálim na armónya. Ang parabúla ni Fatsang hinggíl gintông león ay mababakás díto, na “ang gintô (realidád) at ang león (anyô) ay sabáy na umiiral nang magkatugma; nagsasanib ang mga itó, ngúnit hindî nangangáhulugáng hahádlangán ng isá’t isá ang katauhan ng báwat isá. Ang gintô at ang león ay nananatiling natatangi ang mga katauhan. Kapag nakita ng isáng táo ang león, nakikita niya iyón bílang león; malinaw ang león, at nakakaligtaan ang gintô. Kapag nakita ng isáng táo ang gintô, malinaw ang ginto at lumalabò ang león sa paningin. . . Ang gintô ay león, ang león ay gintô” (ChCT:99-100). Ang kapuwâ paglalakíp ay nakapágpapálayà sa realidád ng tulâ at sa anyô nitó mula sa isá’t isá, hináhayàan ang mga itó na gawin nang magkabukod ang kani-kaniyáng bálak. Sa ganitóng paraán, tumpak na sabihing, “Ang mundo ay tulâ,” at “Ang mundo ay mukhang tulâ.” Sa una, ang ísip ay kumikílos sa tulâ at isinasalin ang lahat ng liwanag ng unibersal na karanasan na káya nitóng likumin, at pipinturahan itó, kumbaga, ng makalupang balát, upang sa gayón ay mabuo nitó ang pinakaúbod ng mundo; sa ikalawá, ang ísip ay hindî ganáp na nagtatagláy ng realidád ng tulâ, ngúnit isinásaharáya lámang itó bílang hanggáhan ng realidád—mga gílid, rabáw, paá, antípoda—na pawang nasa bingit ng totalidad, nasa landas ng paglikha. Kung “ang ísip,” gáya ng diin ni Spinoza, “ay nagsisíkap na isáharáya ang mga bágay lámang na ipinagpápalagáy na kapángyaríhan nitó sa pagganáp,” (SpE:413), ang tulâ, sa sandali ng inteléktuwálisasyón, ay nakapágdaragdág ng gayóng kapángyaríhan sa pamámagítan ng pagbabawás mula sa di-realidád. Halos walâng pagkakaibá ngayón sa ísip na bumubuô ng tulâ at sa tulâ na bumubuô ng ísip; báwat isá’y sumusuporta sa iba nang may kapuwa índepéndensiyá, sa malikhaing paglundág, sa tahimik na pagsíngit. At anuman ang umiral na kontradiksiyón sa pagitan nitó ay malulutás ng mga simbolismo na malalakíng makináng makapágpapantáy. Ang tulâ na nawalán ng tínig sa selda ni San Ambrosio ay isá na ngayóng kodigong binuo at muling binuo sa pagbása ríto, at pumupunô sa kawalán sa pamámagítan ng paghugis ng taingá sa ísip ng mambabasa. Tinúturùan siya nitó kung paano iyón ipapáliwánag sa ermenyutikong paraán, sa pamámagítan ng pagpapanatilî ng posisyon sa panahón at espásyo. Ang panahón at espásyo, siyempre, ay kasing-apektado ng kultura gáya ng tulâ (Cf.#27). Ang kahulugán ng tulâ, na kapángyaríhan rin nitó, ay ang kahulugán ng panahón at espásyo habang sinasalákay nila itó sa pamámagítan ng mga estratehiyang retoriko, malikhain, at semantiko. Walâng iisáng kahulugán nitó sapagkát napakaráming mambabása na ang mga panahón at espásyo ay nag-uutos ng sari-saring anyô; ngúnit sa kabila nitó, ang presensiya o paúlit-úlit na padron sa panloób na halaga ng tulâ ay makatutulong para itó maunawaan nang malawakan. Maiísip ang ídea ni Roman Jacobson hinggíl sa tulâ bílang “diskurso na ipinákikíta ang mga sintagmatikong axis na elemento ng língguwistíkong parádimá, i.e., ang diskurso na sa pinakaúbod ay umuúlit (at kumakapál), sa pamámagítan ng sunód-sunód na áktuwálisasyón ng sarì-sarìng elemento ng parehong parádimá, ang kahulugán na nagpapakáhulugán sa nasabing parádimá” (BoH:91). Ang tulâ bílang káisipán, gayunman, ay hindî mapapalitán ang káisipán na nagsílang sa tulâ. Kadalasan, ang huli ay sinasagap bílang katambal ng nauná, ang língguwistíkong kawangis ng isáng bágay na hindî nitó ganáp na maitatalâ sa língguwistíkong paraán, bagaman isáng kasiyá-siyáng ekstrobersiyón nitó, dáhil maipagtatanggol sa estetikong paraán. “. . . Kung maipápahayág sa konseptuwál na paraán ang eksistensiyal na nilalaman ng isáng akdang síning, ang síning kung gayón ay isáng paraán lámang sa hanay ng iba pa na makapághahatíd ng iláng katótohánan o impormasyon,” sulat ni Felix Bonati (BoH:89). Bílang nag-iisáng akto ng isípan, ang pagpapálabás sa isáng panloób na diwàin ay sadyang nakapágbibigáy ng balangkás at mga kasangkápan na ang nasabing diwàin ay maisásabúhay o madaráma bílang tiyák na pangkultúrang modalidád. Itó ang dahilán kung bakit ang báwat tulâ ay isáng ganáp na diwàin, bagaman hindî ganáp na tulâ, at ang hulí ay sadyang maipapáliwánag sa kawalán ng anyô (Cf.#26). Gayunman, ang balangkás at ang mga kasangkápan ay may silbí lámang sa nagbabasáng ísip na ang mga pangkultúrang matrix ay kasang-áyon sa mga itó, dáhil doon lámang mabebéripiká at maipapáliwánag ang estetikong sistema ng tulâ. Wikà nga ni Easthope, ang diskurso “ay magkakaugnáy at natutukoy nang sabay-sabay sa tatlong paraán: sa antas ng bágay, paniniwalâ, at pagtanaw” (EaP:47). Sa ganitóng paraán, hindî ganáp na mabábatíd ng Filipino ang tulâng Hapones, o ang tulâng Frances, atbp. Ang uniberso sa gayóng tulâ, kapag dinulugán ng Filipino, ay hindî makapágsisílang ng sapat na signo upang magíng kapani-paniwalâ itó sa kaniyá dáhil itó ay sadyang banyagàng realidád. Totoó, para sa kaniyá, máaarìng hindî itó tunay yámang ang kaniyáng ísip walâng pangunang padron, simbolohiya, o konstruktibong balákin para maunawàan itó; ang tulâ ay nanánatilì para sa kaniyá na mahiwagang diwàing nakalutáng sa potensiyalidad. Upang mapuwersa ang realidád na lumayô doon, kung kinakailángan, dapat pangíbabáwan ng mambabása ang awtónomíya nitó, ikámbiyó pauróng ang karanasan nang madánas siya ng tulâ. Sa maikli’t salitâ, yamang ang banyagàng tulâ ay hindî mahúhugís ang kaniyáng diwa, ang kaniyáng diwa ang dapat humubog ng tulâ para itó magíng makatwiran sa kaniyá. Sa gayón lámang lilitaw ang pagtatagpô ng teksto at diwain, na makásasagíp sa tulâ na magíng inútil. Bunga nitó, ang mambabása ang lumílikhâ ng tulâ. Matatágurìan itóng prinsípyo ng “mapanghimások na pagkámalikhâin.” Ang banyagà, estatikong katangian ng tulâ ay sumusukò sa awtoridad ng mambabasa, o sa bisà ng pamimílit, ay nakakamít ang realidád sa pamámagítan ng panghihimások ng kaniyáng natatangìng pansaríling kaligirán sa isinaharáyang uniberso ng tulâ. Pagdáka, nagiging kaaláman itó sa kaniyá, na bukód sa anumang kaaláman na isinákodígo ng makatà sa teksto. Siyempre, magbabágo ang kapuwâ anyô at kahulugán ng parehong tulâ pagsápit sa iba’t ibang mambabása, o kahit na sa iba’t ibang pagbása ng parehong mambabása. Ganitó kung paano babasáhin ng Filipino, i.e., “aalamin,” ang haiku ni Kikaku o Basho. Díto, ang tunggalîan sa panig ng mambabása at ng tulâ ay nadadalá sa pansamantalang konklusyon sa pamámagítan ng pakikipagbatî, na bagaman hindî katanggáp-tanggáp sa isá’t isá, ay napágagaán ang maláy na tensiyón at naiiwasan ang desperasyon sa panig ng una, at ang tadhanà ng paglímot sa panig ng hulí. “Ang paglabág sa padrón ng pamantáyan, at ang sistématíkong paglabág díto, ay ginagawâng posíble ang matulâing paggámit ng wikà,” ani Jan Murakovsky. “Kung walâ ang nasábing posibilidad, walâ rin ang panulâan” (IsNS:102). Kung sisipátin sa ibang paraán, ang tulâ na produkto mismo ng tunggalîan ay nakákukúha ng kahulugán sa pamámagítan ng pagdulóg sa isá pang tunggalîan. Mayroon dítong mahíhinuhàng pagkakaisá sa nasabing mga tunggalîan, kung hindî’y mabibigông matamó ang kalutásan. Itó ang pagkakaisá sa nasagap na salungatán na bumibigkis sa mga nagtútunggalîng ahénte—ang isípan at ang banyagàng tulâ—sa mga tiyák na patunay na nangangáilángan ng pagkakasundô. Ang isípan ay lumilikhâ ng isináharáyang mundó na labás sa mundó ng banyagàng tulâ bílang isáng banyagàng tulâ, gayunman ay may pagkakaútang doón sa tagláy nitóng pahiwatig. “Malínaw na gaano man ang pagkakáibá mulâ sa túnay na mundó, kailángan nitóng magtaglay ng kung anong bágay—isáng anyô—na karaniwan sa tunay na mundo,” sulat ni Wittgenstein (WiT:35). Sa gayón, ang tulâ ng ísip at ang banyagàng tulâ ay binibigkís ng sumásalálay na estruktura ng hidwâan; nabibigkis ang mga itó sa pagkakáibá. Ang anyô na parehong taglay ng mga itó ay ang pangambá sa kawalán, ang paglúsong sa perpetwal na di-pag-iral. Sa pamámagítan ng mapanghimások na pagkámalikhâin, iníliligtás ng isípan ang sarili sa ganitóng paglúsong sa pamámagítan ng pagsagíp sa banyagàng tulâ mulâ sa gayóng parehong wakás. Upang magawa itó, makásasandíg lámang sa sarili ang isípan, ngúnit ang tulâ ang nágbibigáy díto ng pagkakátaón at pangangáilángan. Ang metákritíka ng tulâ sa isípan ang makapágsisílang ng ímpormasyón hinggíl sa mga estetíkong kánon na nágbibigáy ng pundasyón para makalikhâ ng isáng tulâ ang isípan mula sa banyagàng tulâ; mapálilínaw nitó ang proséso na mágbubunyág ng língid (ang banyagàng tulâ) sa tunay nitóng pagkakátiwalág sa alam (tulâ ng ísip). Gayundin, mulâ sa kónsidérasyón ng ugnáyan ng dogmátismo at ng praxis sa mga pilì at prehuwisyo ng ísip, maipápaliwánag nitó kung bakit ang iláng tulâ ay hindî kailánman makaiíral, bagamán ang mga kahingìan para sa mga itó ay umiíral na. Nang mapoót si Papa Alejandro VI dáhil ang kaniyáng mga kaaway ay binantâan siyang gawing “soneto,” mahihíwatígang nagsasalitâ siya sa pampólitíkang paraán; ngúnit ang kaniyáng mga diwàin sa yugtô ng pagsasalitâ ay isá nang soneto bagaman kinapón itó ng kaniyáng pagnanása na manatilì sa podér. Nang humupà ang kaniyáng poót, namatáy ang tulâ bágo pa itó maitatág sa realidád sa labás ng mundó. Si Machiavelli, sa kaniyáng mga biyahe sa ibayong dagat, ay hindî ba pinatigas ang tulâ ng digmâan nang matiyák ang higít na mabúting posisyón sa diplómatíkong talâan?
33
Sa loób ng sistéma na ang dogmátismo, aghám, teknólohíya, at burukrásya ay may gantihang-impluwensiya, ang tunggalîan na tulâ ang produkto ay dapat itúring mismo na prodúkto ng sintetikong sandali. Tinatangkâ ng ísip na ihayag ang pang-uudyok ng mga impluwensiya sa gayóng sandali tungo sa nagkakáisáng anyông tekstuwál, paloób sa láwas ng mga signo na magpapáhiwátig sa repleksiyón ng ísip. Ang detérminísmong pangkultúra, gáya sa nasábi na, ay mahalagáng sálik díto, ngúnit gayundin ang língguwistíkong oryentasyon at pangkálahatáng estetíka. Ang lokasyon ng ísip sa isáng hatag na pangkultúrang realidád na may nagsasálupungáng sarì-sarìng sub-realidád ang nagsisílang sa tunggalîan na dapat lutasin ng ísip pagsapit sa téksto. May pormula doon: Tunggalîan, Pagkakasundô (Mataás na Urì ng Kognisyon/ Repleksiyón, Mababang Urì ng Estetíkong Arsenal) ang katumbas ng Tulâ. Sa Pagkakasundô, may mga urì na hindî pagtatangì sa pamámagítan ng mga halagahán bagkus ng mga korelatibo. Sa Tunggalîan, marami ang urì na kasingdámi ng mga interes ng táo sa isáng pook, at nananawagan nang malakás ang lahat nang makapúkaw ng pansin. Ang Tunggalîan ay anumang sitwasyon na nagtutúlak sa táo na kumílos. Ang Pagkakasundô ay kaganápan ng nasabing pagkílos sa pamámagítan ng paggamit ng mga bála na Kognitibo, Replektibo, at Pampánitikán (mga disenyo ng súkat, padrong leksiko, motif, urì, simbolikong konstruksiyón, atbp). Bagaman ang mga aplikasyon nitó ay máaarìng maganáp nang magkakásabáy, i.e., máaarìng isántabí ng ísip ang mga elemento ng pagkakasundô habang iniísip naman ang hinggíl sa kílos, na hindî pangkaraniwan; ang karaniwang proseso ay magíng pangkáisipáng antas muna, sakâ ang ínstitusyónalísasyón ng kílos sa matulâing paraán. Ang tulâ ay tekstuwál na repraksiyón ng Pagkakasundô—ang metapisikong paggalúgad ng kaalámang pinalakí sa língguwistíkong kambas, o ang paglilipat ng maitatalâng nilalamán ng gayóng kaaláman sa iláng panlabas at mauúnawàang antas. Hindî pinápalitán ng Tulâ ang kaaláman bagkus nagsisíkap na lapátan ng kumpígurasyón itó: “Ang anyô ay síning, at ang síning ay anyô,” wikà ni José Garcia Villa (BaV:30). Ang kumpígurasyóng itó, na tanging siyang posible sa sintetikong sandali, ay pahayág din ng kaaláman. Ang anyô at nilalaman, samakatwid, ay iisá at pareho, at ang itúring yaon na magkabukod sa matalísik na diskurso ay absurdo at walâng kuwenta[81]. Dáhil ang ísip sa panahón ng Pagkakasundô ay hindî itinutúring ang mga itó na magkabukód, at hindî káyang itúring na magkahiwalây, kung hindî’y maúuwì iyón sa kawaláng-kílos at ipápahámak pa ang sarili. Ang Pagkakasundô ay palagîng maláy na pagkílos, bagaman ang iláng makatà ay nagsasábing “hindî nila alam” kung paano nila nalikhâ ang tulâ, o “tinápos iyón nang mag-isá ng tulâ mismo.” Ang Tulâ ay maitutúring din bílang anyô ng Pagkakasundô, bukod sa pagiging nilalaman ng kaalámang hinugot mula sa Tunggalîan. Para kay Ernst Haublein, sa katunáyan, ang nasabing anyô tulad ng súkat ng saknóng ay mahálagáng bahagì ng kahulugán ng Tulâ, samakatwid ng nilalaman nitó. “Ngúnit ang prosodya ay may bukod na anyô mula sa kahulugán, at ang pang-estrukturang poetika ay nagtuon nang lubos sa kahulugán na lampas sa panlabas na anyô,” hinagpis niya (HaS:116). Kahawíg nitó, nagbabalâ si Jurgen Haberman na ang “kabatíran túngo sa mga estruktúra ng préhuwisyo na pangúnang hakà sa lahat ng pag-unawà sa kahulugán ay hindî katwirán para tukúyin ang pagkakaisá na sadyâng natámo nang may tunay na pagkakaisá. Totoó, ang ganitóng pagtukoy ay nauuwi sa ontólogong pagtanáw sa wikà at sa pagtúring sa tradisyon na kongkretong realidád” (KoM:118-119). Ang sabláy na tulâ ay baklî at waták-waták na entidad dáhil nabigông maísaáyos nang sapat sa konteksto ng mga batás ng pampánitikáng karanasán at ng poetika. Ang kahulugán nitó ay hindî pa ganáp na Kahulugán, ang anyô nitó ay hindî pa ganáp na Anyô; bagaman itó ay bukód na usál sa papel (o sa hímpapawíd), hindî pa itó tapos, yámang hindî itó basta magiging tulâ, “dáhil lámang sa ibinukód itó ng mga palúgit nitó at ipinákahúlugán bílang isáng bágay na pagníniláyan” (RiS:116). Itó ay dapat pagmámatyág at paghúli sa kaaláman. Nakapágbibigáy ng teórikong katwíran ang tunggalîan nito dáhil nagbábanyúhay itó tungo sa natamóng pangyayári at dinadalá itó sa orden ng natupád na kaaláman. Kapag naroon na, magsisimulâ itóng magtayô ng sariling báse ng kapángyaríhan, dáhil hindî nitó mapáhihíntulútan ang katamarán, o kahit na ang “malikhâing katamarán,” at hindî nitó maiiwásang sumapì sa kilusán ng kásaysáyan. Bílang produkto ng tunggalîan, higit itóng mauúnawàan sa loób ng parametro ng kásaysáyan, sa pamámagítan ng teleskópyo ng tunggalîan. Nang tinanong si Michel Foucault hinggíl sa kaniyáng konsépto ng pangyayári, sinabi niyang dapat itóng maitangì sa iba pang pangyayári, at pagbukurín at muling isaáyos batay sa pinagmuláng angkan. “Kasunod nitó ang pagtanggí ng pagsusurì na maghayág batay sa simbolikong lárang o sa dominyo ng mga mapagpáhiwátig na estruktura, at ang pagdulóg sa pagsusurì batay sa heneálohíya ng mga ugnayan ng puwérsa, estrátehíkong pagsúlong, at taktika. Díto, naniniwalà akong ang punto ng reperensiya ng isáng táo ay hindî dapat sa mga dakilàng modelo ng wikà [langue] at signo, bagkus sa digmâan at paghahámok,” pahayág niya (FoPK:114). Yámang ang tulâ ay kásaysáyan, na bahagi ng pagkílos ng kamalayan sa isáng tiyak na kaligiran, may kaugnáyan itó sa kapuwa kapángyaríhan at kahulugán, at samakatwid, may kaugnáyan sa kapuwa palatandaan. Máaarìng walâng kahulugán ang kásaysáyan, ngúnit ang tulâ sa kásaysáyan ay mayroong kásaysáyan, at mula ríto’y mahuhúgot nitó ang kapángyaríhan. Bagaman naitatág na ngayón ng kamalayán sa isáng tiyak na anyô, binabágo ng pagkatiyák nitó ang angking mga hanggáhan na may kaugnáyan sa iba pang tulâ. Nadarágdagán ang kapángyaríhan nitó dáhil sa pagsínag ng kapángyaríhan ng ibang tulâ. Bunga nitó, pumapások itó sa bágong lunan ng tunggalîan na mágtatakdâ sa lugár nitó sa matulâing kásaysáyan—kumbagá, sa politíka ng espásyo. Sa pagiging residente ngayón ng espásyo, naging lantád itó sa mga pagsalákay, estratehiya, at gramatika, at hindî na mulîng makápapások pa sa maligamgám na sinápupúnan ng heneálohíya nitó upang magkublí sa mga pambobómba. Kailángang ipaglában nitó ang angking ídeólohíya—ang bisyón ng kapángyaríhan na ang ísip na lumikha nitó ay bumalangkas para roon—nang makapag-angkin ng sariling espásyo. Máaarìng humingî itó ng moratoryum sa tunggalîan kahit pa mangánib na mawalân ng naturang espásyo, at hahángarín nitó ang kapángyaríhan dáhil itó ang tangìng kasangkápan nang mapaláwig ang sarili. “Anumang makapágpapánatili sa kapángyaríhan, anuman ang sanhi para tanggapín itó, ay ang katótohánan na hindî lámang itó panimbang sa atin bílang puwersa na magsabi ng hindî, bagkus nilalandas at nililikha nitó ang mga bágay, at nakapágdudúlot ng lugód, nakábubuô ng kaaláman, nakapágluluwál ng dískurso” (FoPK:119), at yámang naíbubunyág lámang nitó ang saríli sa pagkílos, magagagáp lámang itó hábang kumikílos. Sinasákop ng tulâ ang pisikál na espásyo (ang posisyón nitó sa pahina, ang angking tekstuwál na heógrapíya) at ang espiritwál na espásyo (ang posisyon nitó sa ísip ng mambabasa, ang pangkáisipáng dominyo nitó). Inilalahok ng una ang kalawakan sa palibot ng tulâ kapag nasa anyông binibigkas, bukod sa palugit na pumapalibot díto, gáya ng paikot na hukay, sa piraso ng papel, ang palúgit na kapuwa may pahaláng at patayông enerhiya. Ang palúgit (o kalawákan) sa palibot ng tulâ ang batayang kondisyon nitó bílang tekstuwál na konstruksiyón; kung walâ itó, ang tulâ ay hindî magiging tulâ. [Dapag sagapin ang komentaryo ni Riffaterre hinggíl sa bágay na itó sa angkop na konteksto yámang, para masundan ang kaniyáng argumento hanggang dulo, hindî makadudulóg ang isáng táo sa tulâ nang taglay ang lipon ng matulâing inaasahan kung walâng palugit.] Mahalagá ang palúgit sa pagtrato sa tulâ bílang tuón ng pagninílay sa tunggalîan: magiging totoó itó hangga’t ang anyông prosa ay hindî nang-aágaw ng karapatang pampalúgit ng anyông matulâin. Sa patayông paraán, ang palugit ay sumusúhay, nagpapánatilì, at nagpapátindí sa kumpígurasyón ng tulâ. Sa pahaláng na paraán, bílang espásyo, lumalagós itó sa báwat títik ng tulâ, bumabaón doon nang may mahiwagang kapángyaríhan na mauunawaan lámang kung walâ na itó. Sa ganitóng paraán, ang tulâ ay malimit bukás—patuloy nitóng ginagamit ang kapángyaríhan nang makalikha ng iba pang tulâ. Ang paghátol nitó sa mga karanasan sa pamámagítan ng husay sa pagbigkas, na ginagawa ang mga tunay na bágay na sumunod sa mga kawikàan ng kagandahan, ang nagpapalinaw sa bukál ng tunggalîan at naísasálin itó sa wikà ng káisipán. Ang tulâ ng espásyo at ang espásyo ng tulâ ay hindî magkasingkahulugán, bagkus nagsasalupóng, nagsasalubóng, at nag-uúsisà sa báwat isá. Ang pahayág na, “reading between the lines” [pag-arok sa pahiwatig] ay katumbas ng ganáp na naiintindihan ang mga implikasyon ng nasabing dalawahang-panig na ugnayan. Ang tulâ ay sumasakop ng espásyo, at ang espásyo ay sumasakop sa tulâ; kayâ ang tulâ ay sumasakop sa dalawang bahagdan ng espásyo—ang espásyo sa loób nitó at ang espásyo na pumapaligid sa nasabing espásyo. Para “mabása” ang tulâ, kumbaga, para makalahók sa bakbakan lában díto, ay kailángang magíng maláy sa wikà ng nasábing mga espásyo nang higit sa wikà ng tulâ, dáhil sa oras na ang makinarya ng wikàng itó ay maúnawàan, ang pagkakáibá sa tulâ at sa espásyo ay nabuburá—ang pagsasalupóng, pagsasalubóng, at pagsisiyásat ng mga itó sa báwat isá ay nagbubúnga ng dinamismo na nákakamít nitó. Napagbábanyúhay ang mga bahagdán ng espásyo sa pagiging mga bahagdán ng kapángyaríhan na sinaságap nang ibá-ibá ng ibá’t ibáng isípan—pang-ídeólohíya, pampolitíka, pangkultura. Pagkaraan nitó, ang espiritwal na espásyo ng tulâ ay nagtatakdâ ng kabuluhán sa ganitóng kapángyaríhan alinsúnod sa pagságap ng ísip sa gayóng kapángyaríhan. Humihintô ang mga espásyo na magíng talinghaga ngúnit nagiging bahagi ng estratehiya ng tulâ para sa pananaig na espiritwál. Sa politíka ng kaaláman, na kaugnáy ng kaaláman sa politíka, ang diyalogo ng mga espásyo ay bumubuô sa bágong anyô ng diskurso na nágbibigáy ng mga kumbensiyónal na senyales. Kung ang wikàng itó ay salát sa teleolohiya, gáya sa winika ni Saussure (CuS:41), ang pagsasabáy ng mga elemento ng espásyong pinánanáhanán nitó ang nagtatakda ng paglakas ng kapángyaríhan nitó—nirereporma ng mga itó ang wikà at ginagawang sistematiko ang mga senyales ng nasabing kapángyaríhan. Sa wakas, ang kapuwa wikà at kapángyaríhan ay nakakamít ang panlipunang katotohánan. Pagdáka, ang ídeólohíya, na ipinapátaw ng ísip, ang nagtatádhanà ng mga panúto sa ugnayan ng tulâ sa iba pang tulâ, nagtatakda ng hanggahan ng bakbakan at naglálaráwan sa mga nakíkihámok. Alam itó ni Pablo Neruda: “Sa nakalípas na iláng táon,” súlat niya, “habang may muntîng pampánitikáng bakbakan na pinaalab ng maliliít na kawál na may mababangís na pángil, si Vallejo, ang multo ni Vallejo, ang pagkawalâ ni Vallejo, ang panulaan ni César Vallejo, ay isináli sa bakbákan laban sa akin, at sa panulâan ko. Máaarì itóng maganáp saanman. Ang diwâ nitó’y upang sugátan ang mga táo na kumáyod nang matindi. . . .” (NeM:284). Ang mga espásyo sa tulâ, i.e., ang mga palúgit nitó kung nasusulat man, o ang kalawákan nitó kung sakalî’t binigkas, ang larangan ngayón na ang iba pang tulâ ay natútuksó, nabibítag, nagháhangád mamahingá, nagbebénda ng mga sugat, nagpapákintáb ng mga balutì, nagbábalangkás ng mga dokumentong militar, at namámatáy o nakáliligtás—na pawâng nasa loób ng sanlígan ng wikà sa labás ng wikà ng tulâ. Idiniín ni Abad, “gunitâ ang iná ng panulâan” (AbS:144); walâng duda, sa gayón, na ang wikà ang iná ng gunitâ. Wikà ang may prenatál na prangkísa ng lahat ng realidád, kabiláng na ang sarili nitó. Sa isáng paraán, wikà ang gumigiya sa kapalaran ng tulâ bágo at matápos ang pag-iral nitó. Limitado ang espásyong-palugit dáhil ang mga hanggáhan nitó ay naítatakdâ ng mga hanggáhan ng aklat, na nagdudulot para magíng delikado ang kaligtasan ng tulâ; ang kalawakang-palúgit ay walâng hanggá, dáhil lumálagánap at sumasanib itó sa iba pang anyông kalawakan upang makilahók sa mga itó sa walâng katapusang ágos. Díto ang wikà at espásyo ay naghahalò sa isá’t isá at nagtatatag ng metapisikong diskurso. “Hinihígop ng mga salitâ at ikinúkulóng ang di-nakikitang kaluluwá, pinipílit itóng magkaroón ng katawan at nang maitanghál sa táo ang saríli,” paniniwalâ ni Kazantzakis (KaT:90-91). Ang tulâ sa espásyo ay mátalínghagà at leksikong káwal na nakikipágtuós hanggang mamatáy. “Sa bisà ng aking awtoridad,” patuloy ni Kazantzakis, “walâ akong taglay kundi ang dalawampu’t anim na kawal, ang dalawampu’t anim na títik ng alpabeto” (KaT:47). Napakarámi para sa napakálakíng pagtutuos! Gayundin, inihahanda ng espásyong-palugit ang mga salitâ sa bágong eksplorasyon; at ibinibigáy sa mga itó ang bágong tiket sa biyahe para sa mga bágong kahulugáng higit sa naítatakdâ ng mga itó. Itó ang paradoha: dáhil may limitasyon itó—na tumutukoy sa mga gilid nitó—walâ itóng hanggahan. Ang mga bangín nitóng tumitítig sa mga salitâ, at nagbábabalâ sa mga itó na huwag nang maglakbay nang malayo, ay umaakit sa mga itó na higitín ang mga sarili para lumagô. “Mahalagá ang mga gilid,” sabi ni Thompson, “dáhil itinátakdâ nitó ang limitasyon nang mapalayà tayo mula roon. Kapag sumapit tayo sa gilid, narating natin ang hanggáhan na nagsasabi sa atin na magiging higit tayo ngayón kaysa dati. Habang ang isá’y nakagagalaw sa gitna ng mga bágay, hindî niya mababatid ang kalikasan ng midyum na makagagalaw doon ang sinuman. . . ang kamalayan ng isáng táo ay lumalampas sa teritóryo nang paulit-ulit nang hindî nagiging maláy sa kalikasan ng pagiging maláy (ThT:8). Ang espásyong-palugit ang kontrapunto sa pangwakás na katiyakan ng mga salitâ ng tulâ, pinalalawig ang búhay ng mga salitâng itó nang lampas sa mga língguwistíkong limitasyon nitó tungo sa metapisikong misteryo ng mga bangin. Nagaganáp ang bilingguwal na diyalogo—ang nilapatan ng salitâ at ng walâng salitâ na pawang naghahanap ng karaniwang denominasyon sa ngalan ng kalinawan. Itó ang kalináwan na nakita ng tauhan ni Espino sa “The Eucharist” [Ang Ewkaristiya], ang naparoól na pari na gutóm sa Kristong nagkatawáng táo, na hinangò ang mga salitâ mula sa Bibliya nang lampas sa espásyong-palugit, at tinanaw ang mga itó bílang túnay na realidád, hanggang, “sa pormalidad ng ritwal, pinúnit niya ang pahina at sinimuláng kainin itó, berso kada berso, salitâ kada salitâ, piraso kada piraso” (EsE:72). Mapanlinlang ang kalawakang-espásyo dáhil walâ itóng gilid. Hindî itó máaarìng kainin. Habambuhay itóng fluwido sa kawaláng-galaw nitó na sadyang ibang urì ng paggalaw mula sa wikà. Ang tulâ, na kaugnáy sa nabanggít, ay tulâ hindî dáhil sa wikà bagkus sa kabila ng pagiging wikà nitó. Taliwas sa pagsasalitâ, na naháhanggahán ng mga elemento ng konstruksiyón nitó, ang tulâ ay muling isinasaayos “ang sirkitó ng komunikasyon na sa loób nitó nakatítik itó” (CuP:162). Naglalandas itó sa hungkag na kalawakan, nang lampas sa palugit nitó, nang lampas sa wikà nitó, at pinagbabanyuhay ang sarili tungo sa signo ng sarili, at sa gayón ay nangangáilángan ng bágong lipón ng mga panuto upang maunawaan iyón. Búnga nitó, nadaragdagan ang kapángyaríhan ng tulâ samantalang isinasagawa, at nagiging lehitimo ang pag-angkin nitó sa inaaring espásyo. Napupunuan nitó ang espásyo, samantalang noon ay napupunô itó ng espásyo. Báwat salitâ sa tulâ ay tumitibok nang may ibayong siglá, gáya ng kinargahang baterya, at pinálaláwak ang espásyo nang taglay ang kakayahán ng wikà hindî lámang para ipágpalagáy [na tama] ang pagkakapantay ng karanasan bagkus upang magíng gayóng karanasan—bágo pa sumapit ang kaganápan ng nasabing karanasan. Hindî ba itó ang matulâing pagninilay sa konsepto ni Greimas, hinggíl sa likás na preeksistensiya bágo pa ang preeksistensiya nitó? Sinabi niya na “ang semyótikong antás na karaníwan sa sari-saring anyô ng naratíbo ay dapat itangì mulâ sa língguwistíkong antás, at nagiging lohiko sa huli, anuman ang pilìing wikà nang magíng ganáp ang una” (GrS:28). Hindî ba ang tulâ, sa yugtông itó sa kalawakang-espásyo, ay kinakathâ ang realidád upang mabigyán itó ng unibersal na katótohánan? Itó, kung sa bágay, ang Ultimong Pagkikipág-ayós—ang Kapángyaríhang nakapirmí sa di-matitinag na tekstuwálidad.
34
Ang ákto ng pangkálahatáng pagpápatúloy na dapat kómpletúhin ng matagumpáy na tulâ ang nakapág-aambág sa kaligtásan nitó. Inílalapít nitó ang tulâ sa sistéma ng mapág-ugnáy na interprétasyón kung ihahambíng sa iba pang tulâ at iskríp. Nangangáhulugán itó na ang guníguníng realidád ay ontólohíkong katumbás ng makátotohánang pagkáguníguní, at sa gayón ay ginagawang awtentíko ang pinágmulán nitó sa tunggalîan. Ikinákabít ng mga semyólohíkong eleménto nitó ang kahulugán sa iba’t ibang puntó sa kamalayán ng mambabása, gáya ng mga bandilà sa daan habang papalapít sa kastilyo, na hindî maipágkakámalî, bagaman mapághihínalàan, ang mga mensaheng taglay nitó. Yámang itó ang pangwakás na hatol ng wikà sa realidád sa pamámagítan ng pagpapalayà sa realidád na nakapirmi sa ísip, sa loób nitó’y nauulit nang iláng beses ang panánagútan ng kahulugán sa sarili, ngúnit sa pamámagítan ng pamantáyan ng wikà, at hindî sa pamantáyan ng realidád, nang maparámi ang kahulugán at wikà mismo, at kung minsan, kahit nagkakapátong-pátong ang mga itó sa isá’t isá. Ang wikà ngayón ay hindî na nagkukunwaring realidád—itó ang realidád (Cf.#24). At dáhil ang mapanlikhâ ng kapángyaríhan ay dulot ng Ultimong Pakikipag-ayós, ang tulâ ay nangingíbabáw sa haráya upang suspéndihín ang mga pináiíral na batás, at tanggapín ang tulâ bílang tanging realidád sa sandaling pagbása, na sa yugtong itó, ang lahat sa loób ng, at hinggíl sa, tulâ ay nagiging kapaní-paniwalà, gaano man itó kagila-gilalas; at bagaman nakasilid itó sa wikà, ang pangwakás na nilalaman nitó ay hindî wikà bagkus kung ano ang nabigong panatilihin ng wikà sa pagitan ng kahulugán at ng isá pang kahulugán, sa pagitan ng wikà at ng isá pang wikà. Itó ang pundasyon ng nasabing multiplikasyon ng tulâ na nakasalalay sa pangkulturang indise ng mambabása. Pagdaka, papások ang tulâ sa bágong panahón na ang produksiyón ng kahulugán ay hindî na lámang nasa kapángyaríhan nitó, bagkus sa kawalán ng kapángyaríhan—ang panahón ng negatibidad (Cf.#32). Walâng maiiwan sa guniguni, ang lahat ay nasa talino; kinokompleto ng ísip ang artsibo ng mga gunita nitó at pinaghuhunos ang tulâ na magíng mitó. Nagkakaroon ang tulâ ng mga katangian ng ipinagpalibang bágay sa arkeolohiya, bagaman nakakabit sa di-tiyak na panahón, ngúnit tinatanggap ang panahón ng mambabasa bukod pa ang sa awtor. Kayâ ang mga tanong, gáya ng kay Merleau-Ponty na, “Mais si langage exprime autant par ce qui est entre les mots que par les mots?[82]” ay mistulang retoríkang tanong. Nagwakas na ang tulâ; at ang taglay nitóng mga solido at kahungkagan, ang mga tunog at di-tunog, ay umáalíngawngáw sa iisáng pagkámakátuturán. Pareho lámang ang kahulugán nitó gaano man ang pagkakaiba-iba ng pagsagap ng mga mambabasa sa kahulugán nitó. Sa pagiging di-malaya, dáhil nakapirmi na itó sa kalawakang-espásyo, sumasanib itó sa mga kolektibong institusyon ng táo, na isáng pagpapakita tungo sa labas ng mundo ng pakikibaka ng ísip nang matamo ang kapángyaríhan at kalayàan, isáng konseptuwál na pagsasahímpapawíd—dáhil “kung walâng mapamílit na sandali ay walâng pag-iisíp” (AdND:233). Itinatanghal ng tulâ ang negatibidad bílang káisipáng ipinakikilala ng matinding paglitaw ng kawalán: ang tulay ng kahulugán sa iba’t ibang panahóng kaugnáy itó, halimbawa, ay maibibigay lámang ng nawawalâng puwersa ng gunita na hindî dapat naroon nang makaganáp itó. Ang tulâ ay nangangáhulugán sa pamámagítan ng hindî pagpapakahulugán gáya sa kahulugán, at sa wakas, ang ganitóng pagkahilig sa di-pagkámaúnawàan ang nagiging daan para itó múnawàan. Hinggíl sa sarili, ang tulâ ay walâng saysay—malinaw na itó; hindî itó karapat-dapat sa papel na kinatítitíkan o sa kalawákan na nilulutángan nitó. Kung itutúring bílang anyông pangkáisipán, gayunman, ang tulâ, sa yugto ng pakikipágtagpô sa talino, sa lahat ng táo sa uniberso, ay nagiging tanging uniberso. Gayunman, bílang tanging unibérso, naiibá itó sa iba’t ibang talíno habang pinanánatilì ang mahalagáng pagkatiyak bílang tangìng unibérso. Hindî itó nababásag, ni hindî nadudúrog. Hindî na itó nagkukunwarî na magíng isáng bágay na taliwás sa kataúhan nitó. Pumások na itó sa dominyo ng ídeólohíya, na alinsúnod sa kahulugán ni Destutt de Tracy, kumbaga, ang siyensiya ng pinagmulan ng mga ídea (LaC:27). Binabáklas ng línaw at tatág ng ganitóng negatibidad ang kahiná-hinalàng guhit-ugnáyan ng língguwistíkong erehiya at kinúkumpuní nang maígi ang mga replektibong mekanismo ng ísip. Bunga nitó, sumaságap ang ísip sa pamámagítan ng “nawawalâng bintana” na ilusyon sa mga tiyak na realidád. Ang mga distorsiyón ay nauuwì sa bisyón, ang mga puwáng ay nagbubukás ng pundasyon. Ang tulâ ay nagiging sukatán ng mga pisikal na batás, o sa halip, itó ay nagiging paraán para ihinto ang pagpapairal sa nasabing mga batás samantalang binábalangkás mulî ang mga distorsiyón at puwang. Ang kawalán ay nakikita mismo sa kadakilaan ng pangahas na pagsalungat sa paglitaw, at ibinubunyag sa pabaligtad na proseso (gáya ng saging na binalatan), ang pangwakás na talambuhay ng tulâ. Kung ang “lahat ng salitâ ay metapora,” diin ni J. Hillis Miller (LeD:51), ang tulâ naman ay paraán ng hindî pagsasabi ng isáng bágay, dáhil ang abót ng mga reperensiyang paggamit nitó bílang mga língguwistíkong elemento ay isáng pánlilinláng, ang mga salitâ sa tulâ—ang tulâ sa panahón ng pósprodúksiyón—ay may ganitóng negatibong papel: para liwanagin ang mga puwang at kawalán sa penomenolohikang krisis nitó. Sa ibang salitâ, ang tulâ ay hindî signo ng kung anong hindî naman signo. Itó ang kawalán ng nasabing signo, ang nawawalâng kawing sa pagitan ng dalawang nawawalâng kawing. Kapag ang ganitóng kakulangan ay nagbalik sa kasaganaan, kapag napatag ang mga puwang, kapag nakatawid ang mga kawalán tungo sa paglitaw, nakamit ng tulâ ang pagkatulâ nitó, at lumuluklok sa tekstuwál na kadena na tinatawag na panítikán. Hindî na itó namamagitan sa kamalayan at sa mundo, bagkus isá nang mundo na namukadkad mula sa nasabing naunsiyaming pamámagítan, bagaman pinananatili nitó ang sariling ugat sa mga puwang at kawalán. Sakali’t pabulaánan ng modernong nasyonalismo ang mga kabalistikong Filipinismo gáya ng pagtátatág ng perpektong komunikasyon, bagaman malinaw na utopikong pangarap itó, o pabulaanan ang liberalismong Ingles nitó bílang pakanang pampolitíka; alinman doon—lilitaw ang katótohánan nang higit na malakas matapos maglahò ang kasinungalingan, o matapos burahín ng kasinungalingan ang isá’t isá—(Hindî ba itó ang sukdulang mensahe ng Sunlight on Cold Water ni Sagan? Sa nobélang itó, na isáng tulâng tuluyan, matapos itaboy ni Gilles ang kaniyáng matapat na kasintahang si Nathalie na magpakamatay, nahirapan siyang kimkimin ang malinaw na pagkawalâ ng minamahal na tanging realidád sa kaniyáng magulong buhay, ngúnit nakatakas pa rin siya sa ganitóng pagkaulila, at tumakbong umiiyak mula sa silid ng ospital na nakita niya roon ang katawan ng sinta sa huling pagkakátaón. “Humangos siya ngayón pababâ ng hagdan sa walâng ngalang ospital, halos walâng pakialam sa sigaw ng doktor na humahabol sa kaniyá. Nilaktawán niya ang pinakáibabâng bahagdan, habang masasál ang tibók ng pusò. ‘Paano ang mga pormalidad,’ sabi ng tínig mula sa itaas, na napakalayò. ‘Paano ang papeles?’ ‘Ikaw lang ba ang tanging táo na kilalá niya?’ Bigla siyang nagbantulót bágo sumagót sa alam niyang totoó: ‘Oo!’” (SaS:143). Kahit si Sagan ay nabigong sabihin kay Gilles na tinátakásan nitó ang kasinúngalíngan at hindî makáiíwas sumalpók doon.) Sa kabila ng lahat, wikà nga ni Gadamer, “Ang wikà ay hindî isá sa mga paraán na ipináraráting sa mundo ang kamalayán. . . Bagkús, sa lahát ng ating kaaláman hinggíl sa saríli at sa lahat ng ating kaaláman sa mundó, palagì na táyong sinásakláw ng wikàng saríling átin” (GaH:XII).
Mula sa ganitóng kaaláman, ang tulâ ay nagpúpundár ng pagpápaláwig ng sarili nitóng importansiya, sa anyô ng mga paikíd na guwáng sa takupis, nang hindî iwinawaksî ang mga tugón sa urì ng malayang pagpapahayág ng káisipán. Ang mga lantád at kubling kahulugán, samakatwid, ay nagsásalimbáy, at pinalálakás ang konseptuwál na poténsiyálidád nitó: malaya itó sa pagiging bukod at, siyempre, nakabukod sa pagiging malaya. Ang penomenong itó ng hanggahan-walâng hanggahan ay matutunghayan din sa wikà ng anyô at kulay sa pagpipinta. Isinulat ni Kadinsky: “Hindî makatatayo nang mag-isá ang kulay, at hindî maisásantabí ang mga hanggahan ng kung anong urì. Ang walâng katapusang lawak ng pulá ay makikita sa ísip; kapag narinig ang salitâng pulá, ang kulay ay naíhahayág nang walâng tiyak na hanggáhan” (KaS:28). Lahat ng itó ay nauuwi sa di-matatakasang kaugnáy—ang tulâ ay pinarurupok ang sariling mga saligang pahayág. Naghihimagsik itó laban sa sarili, kinakalap ang mga kaaway, at nagpapakanâ ng mga patakarang may mga espiya na matamang nagmamatyag. Binubura nitó ang mga hanggahan sa pagtatatag ng mga bágong hanggahan, at bumubuô ng wikà mula sa wikà. Pagkaraan, ang tulâ ay máaarìng magkaroon ng anumang anyô na pinili ng mga gumagamit nitó. Sa iláng lipunan, sinasamba itó bílang íkono, na may sistema ng ritwal na nilikha para doon; sa ibang pook, máaarì itóng magíng sandata sa estratehikong pag-agaw ng kapángyaríhan at maipapantay sa kategoríya ng bombang nuklear, pagkain, banyagàng ayuda, at palitang pangkultura. Sa Filipinas, noong unang bahagi ng siglo 1900, ang mga sundalong Amerikano ay idinisenyo itó sa isáng awit sa mapang-aglahìng paraán: “Sumpain, sumpain ang Filipino!/ Tigdasing magnanákaw na oso!/ Sa mabituing watawat/ Paamùin siya sa Krag! (StC:122); na ginamit sa diskurso ng pándarambóng at pangungúpit sa ngalan ng demokrasya at sibilísasyón, gáya sa ulat mula sa digmaan makaraang mamatay ang Filipinong Heneral na si Gregorio del Pilar: “Walâng dudang si del Pilar itó,” satsat ng isáng batang káwal. “Sinamsám namin ang kaniyáng talaarawan at mga liham at lahat ng papeles; kinúha ni Sullivan na mula sa aming pulutong ang pantalon [ni del Pilar]; at napasákamáy ni Snider ang sapatos ngúnit hindî maisuót dáhil maliít ang súkat; at kinúha ng isáng sarhento ng Pulutong G ang isáng pinilákang espuwélas, at inágaw ng isáng tenyénte ang kabiyák na espuwélas; at may kung sinong kumúpit sa mga punyós ng kamiseta bágo ko nakúha ríto, o naibulsa ko rin sana iyón; at ang tanging napasáakin ay butónes ng kabáyo at kolyár nitóng dugûan” (StC:108). Sa gayón, ang pámpolitíkang tulâ na nágsasaád ng dagdag at magkasalungat na pangangatwiran para sa layon ng hakbang ay subersibo ang intensiyón, dáhil paglihis itó sa pagkámatwíd at normalidad ng ugnayang pantáo, ngúnit itó rin ang lumilikhâ ng sariling tadhanà sa pagpapálagánap ng mga kadenang tekstuwál na isá ring kásaysáyan—ang mismong kondisyon ng panlipunang ugnayan. “Ang Simula ay Tulâ”—(hindî angkop ang leksikong “Liwanag” o “Diyos”)—at Tulâ ang lumikha ng Daigdig.” Itó ang sinaunáng inaasahan, ang kaaláman bágo pa ang kaaláman na, “bagaman hindî balidong a priori[83], ay maitutúring pa ring sikolohiko o henetikong a priori, i.e., bágo pa ang lahat ng makikitang karanasan” (PoCR:4-7). Ang tulâ bílang makamundong pagpapatotoó ay máaarìng hamunin, sindakin, o surìin, ngúnit hindî itó maisásantabí. Ang estado ay produkto ng aksiyón, ang tulâ ay produkto ng paggawa. Itó ang dahilán kung bakit ang asal ng estado tungo sa tulâ ay ganáp na urong-sulong—sinisípat ng estado ang tulâ bílang layon ng pag-ibig at poot; itinatampok itó at sinusupil, pinupúri at ipinagbabawal, dinadakila at sinisindak. Dáhil hindî itó nakátitiyák sa katapátan ng tulâ, ang estado ay palaging pinárurupók ang tulâ kapag sumalungát itó sa ginagawâ ng estado. May pailalim na tunggalîan sa panig ng dalawa hinggíl sa mga proseso na ginagamit ng mga itó sa pagtatamo ng kani-kaniyáng mithi. Isinulat ni Hannah Arendt: “Ang mga institusyong pampolitíka, gaano man kaayos o kasamâ idinisenyo, ay nakasalalay ang patuloy na pag-iral sa mga gumaganáp na táo; natatamo [ng nasabing mga institusyon] ang kaligtasan sa parehong paraán na naghatid sa kaniláng umiral. Tinatatakán ng independiyenteng pag-iral ang akdang síning bílang produkto ng paggawa; ang hayagang pagsandig sa iba pang gawa nang mapanatili itóng umiiral ang tanda ng estado bílang produkto ng aksiyón” (ArP:153). Ang pampolitíkang tulâ ang retrato sa sarili ng estado, ang manipestasyon sa angking kapángyaríhan nitó sa antas na artistiko at língguwistíko, na nagtitiyak, kahit pansamantala, na itó ay may ganáp na kontrol. “Ang paghahari ay papel ng aktor,” pansin ni Napoleon (BaN:11), at pagdaka’y nagbigay ng dakilàng pagtatanghal. Ngúnit ang bisà ng paggamit ng tulâ ay may dalawang paraán: kinokonsumo ng tulâ ang mambabasa hanggang sa puntong pinaliit siya sa karikatura ng wikà, na lumalakad na signo; kinokonsumo naman ng mambabasa ang tulâ hanggang sa puntong ang pagtunaw nitó ay binabágo ang pangkáisipáng paglago. Totoóng ang isá’y nagiging palusot (at hindî kabiyak na katauhan) ng iba, mulang episodyo hanggang pangyayari, na may kompletong palamuti. Mahalagá ang tulâ hindî lámang dáhil sa kahulugán nitó, bagkus sa mga kahulugáng malilikhâ upang makáangkóp. Sa madalî’t salitâ, para sa politíkong táo, maíbabalík itó sa sinaunáng funsiyón—ang pagsasalitâ.
35
Hindî ba malinaw, wikà ng Gómang Tóre, na ang tulâ bílang isáng ákto ng pagsasalitâ ay superyór sa ákto ng makína? Ang úna ay paglayà; ang hulí ay pagkulóng. Nirérendahá ng pagkámabíbigkás ng tulâ ang kolektíbong hényo ng lipúnan at inílilípat itó sa hanggáhan ng alamát. Ang pagkámabíbigkás ang opératíbong pakahulugán ng panlipúnang pagtatáya ng tulâ sa pangkultúrang pagpápatúloy, gaáno man iyón kalagím o kapangánib. Ang mga epikong tulâ, baláda, kawikàan, parabúla, at bugtóng ang nagtítiyák sa kaligtásan ng panlipúnang kaugalìan at pambansâng kaakuhán, habang ang limbág na tulâ—ang tékstong pangmatá—ay sinásalungát ang ganitóng kaligtásan. Ang pangmatáng téksto ay binibítag ang saríli sa mismong hílig nitó sa optikong pabúla, at sa gayón ay nilulúkob ang ísip nang may huwád na kásaysáyan. Sa lahat ng estetíkong pagpapárangál na natátanggáp nitó mula sa mga masigásig na tagasurì, ang tulâ kung minsan ay nagwawakás sa kakatwâng panggagagád na pangkáisipán. Binabaligtád nitó ang mga herarkíya at kumakalás sa mga batás ng tradisyón, at sa gayón ay ináagápan ang kabuluhan nitó. Sa isípang ginagatúngan ang krisis, itó ay huminto sa pagiging mandirigma; sa isípang bumábalangkás ng mga tunggalîan, itó ay naghunos na mapagmarunong. Yámang isáng urì itó ng pagsasalitâ—kahit na itó’y isinulat—ang kapángyaríhan nitó ay hindî nakasalálay sa taglay na kahulugán bagkus sa paraán ng kahulugán. Sa ganitóng paraán itó mapágsasámantálahán at mapaiíkot sa mga larángan, lalo ng mga retorisyador na pinayuhan ni Antonio Machado: “Ang karaniwang ugali ng táo ay tanggapín ang naáangkóp bílang katótohánan. . . Huwag ipágpalagáy na ang tungkulin ninyo bílang mga retorisyador ay ilantád sa táo ang kaniyáng mga gana, dáhil ang alab ng táo para sa katótohánan ay gayón na lámang para tanggapín ang pinakamapait sa lahat ng pahayág hangga’t sumasapól itó sa kaniyá bílang totoó” (MaJ:2). Ang Zen Budismo ang unang nagpakalat ng ganitóng paradohang salungatan tungo sa pagiging doktrina ng kontradiksiyóng may armonya. “Magturo sa pamámagítan ng hindî pagtuturo,” mga koan[84], at walâng puknat na katáhimíkan ang ilán sa mga teknik ng pagtuturo, na pawang bahagi pa rin ng teorya nitó hinggíl sa kaliwanagan. Yámang ang tulâ, gayunman, ay isáng imbensiyón, at hindî repleksiyón, hindî itó kaílanmán magiging relihiyón, bagaman ang nakatatakot nitóng pagtabí sa pagsamba ay makapagbibigay díto ng hawig na altar. Pinalalakí ng tulâ ang potensiyal na tunggalîan ng karanasan ng táo at pinaliliit ang pangkulturang bisyón nitó sa isáng punto ng língguwistíko-penomenolohikong antas. Ang ugnayang pansangay, kumbaga, ay nagaganáp sa panig ng wikà at ng kawalán ng wikà sa produksiyón ng tulâ sa loób ng pangkulturang batis, at dinadala ang mga tunggalîang pantáo sa kasiyá-siyáng solusyon (na imposible sa antas na pantáo lámang, dáhil ang mga tunggalîan ay nauuwi sa iba pang tunggalîan). Gayunman, ang solusyong itó, kahit kasiyá-siyá, ay hindî permanente. Hindî itó kaílanmán magiging permanénte, dáhil ang tulâ, maliban kung nilanság ng kamangmangan o henyo, ay nasa estado ng tensiyón (Cf.#30)—ang katótohánang umiiral itó ang nagpapanatili sa língguwistíkong pagkagitlâ na bumibigkís sa sarili at kinakansela ang mga posibilidad na ang mga kahulugán nitó ay puwedeng maangkin ng iba pang tulâ. Ang tulâ ay nagsisimula at nagwawakas sa tunggalîan na sa pamámagítan nitó’y napapalawig ang káisipán, kahit na sa mismong sarili nitó’y isá na itóng ganáp na káisipán. Inúurírat nitó ang sinaunáng ugali ng táo na pangibabawin ang kaniyáng kaloóban sa síning, sa pamámagítan ng pagpapataw ng kaniyáng kaloóban sa malikhaing kamalayan. (Ang komposisyong pangmusika ni John Cage na 4’33” [1952] ay hinahamon ang tiránya ng tunog sa pamámagítan ng pagpapatibay sa katáhimíkan sa buong musikang pagtatanghal). Bunga nitó, habang sinisikap na panatilihin ang kultura, nilalansag din nitó at itinatanghal ang sarili bílang bágong kultura. Itinataguyod nitó ang sistema ng dominasyon kung saan itó makalilitaw bílang kapuwa síning at teknolohiya—sa madali’t salitâ, bílang kapángyaríhan na gumaganáp bílang makapángyaríhan (Cf.#33). Samakatwid, kung ang wikà ay kondisyon ng isípan, ang wikà naman ay kondisyon ng wikà. Ang kapángyaríhan na gumaganáp na makapángyaríhan ay nagpapalawig ng sarili at nagiging singkahulugán kasabay ng wikà na ibig nitóng pangíbabáwan. Ang tulâ na nasa loób ng pambansang awit, sa mga sigaw pandigmâ, sa mga pahayág pangmilitar, sa mga oyayi, atbp., ay isáng ideolohikong pahayág ng madamdaming pagkakáisá sa lipúnan na makibáka para sa iniísip nitóng tumpak. Binabasbasan nitó ang pambansang paggamit sa kabayanihan at sa mga bayani sa paniniwalàng ang gayóng pagkákaisá ay magpápatíbay sa awtóridád nitó, at sa gayón ay makapaglilináng ng supraverbal na balangkas ng lohika. Itó ba ang sukdol ng kapángyaríhan nitó o isáng kumpas lámang? Ano’t anuman, ang tulâ ay natatamo ang kalagáyang neo-língguwistíko, na higit sa mosayko ng konseptuwál at heograpikong mga piraso sa papel o kalawakan; itó ay isáng pagbabawal laban sa isáhang kahulugán na ikinakabit sa sarili. Totoó, nakahihigit itó sa anumang kahulugán. Sa pag-iral nitó sa ngayón, pinupuksa nitó ang papel at kalawakan at isinasabalikat ang tungkulin nitó. Ang kasangkapan ng kapángyaríhan ay pinalitan ang kapángyaríhan at isinakatawan iyón. Ang politíka ng pakanâ nitó ay binabaligtad ang proseso ng matulâing paglikha, sa paraáng ang produkto ng paglikha ay ang manlilikha, i.e., ang kapángyaríhan. Itó ang tinatagurìan ng mass media na Ultimong Salitâ sa Burukratikong Realidád: Ang Salitâ na naghahayag ng estado ng kagipitan, na naglálabás ng salaping pambayad sa ransom kaílanmán nitó naisin, na nagtatakdâ ng pagpapárehístro sa halalan, na nag-iimbentaryo ng pribadong puhunan at publikong ari-arian, na lumalagda ng utos sa pagpatay at utos sa deportasyon. . . . Ang tulâ sa rurok ng kapángyaríhan ay nakikibahagi sa politíkalidad—tinatanggap nitó ang burgesyang maniobra nang hindî isinusukò ang proletaryadong materyalismo. Ang lunan ng kawaláng katiyakan sa pagitan ng mga urìng panlipunan, na umiiral lámang sa mga espásyo ng kaniláng mga pangarap (dáhil magkapareho ang mga itó), ay naglalaho sa sandaling ihayag ang tulâ. Ang politíka ay hindî pagiging newtral, bagkus ang anyô ng pagiging newtral kahit nasa rurok ng prehuwisyo. Itó ang pagsasalitâ na binalangkas upang mangahulugan ng parehong bágay paano man iyón binigkas—pasulóng, pauróng, pahilís. Itó ang tulâ na may parehong kahulugán gaano man kalayo ang ibig sabihin nitó. Bagaman ang pagsasalitâ, na nag-iisáng kilusan ng lahat ng paglikha, ay máaarìng kondenahin ang kapángyaríhan, itó ang ugat ng kapángyaríhan sa sandaling hayaan nitó ang sarili na tanggapín ang gayóng kapángyaríhan. Ang wikà ay kapángyaríhan. Itó ang nagpapáliwánag sa pagdurusa ng isáng nasyon na walâng wikà, at ang maalab na paggigiit na hangad ng nasyon nang makamit itó. Ang wikà ay pampolitíkang usapin. Sinumang mayhawak nitó ang nangingíbabáw sa lipunan. Itó ang magpapaliwanag sa klasikong maniobra na ginamit ng mga mananakop—sa pagpapataw ng kaniláng wikà sa mga sinakop na táo, napipilit nila ang nasabing mga táo na baguhin ang kamalayan upang makita ang mga realidád gáya sa pananaw ng mga mananakop. Inilalahok ng gayóng realidád ang katótohánan na ang mga mananakop ang mga panginoon at ang sinakop ay ang mga alipin. Noon pa mang 2080 B.C., si Merykare, na isáng Ehipsiyóng pinuno, ay pinayuhan ng kaniyáng ama na “magíng dalubhasa sa pagsasalitâ, nang magíng malakas. . . ang dila ay isáng espada. . . at higit na magiting ang pagsasalitâ sa anumang pakikipaglaban” (LaE:750). Sa Filipinas, ang tulâng Español ay sumunod kaagad sa espadang Español makaraang magapì ang mga katutubo, nang mapagaan marahil ang bigat ng pang-aalipin. Sinikap ng tulâng hugasan ang kasalanan sa pamamaslang, ngúnit kumapit pa rin ang alingasaw sa gunita. Maliban kung ang isáng táo’y may sukdulang panlasa sa karahasan, kumbaga, ang hindî káyang yaniging umanismo—hindî siya dapat sumukò sa ningning na inihahain ng tulâ. Bubulagin siya niyón. Ang kailángan niya’y klasisismo nang gawing walâng hanggan ang pakiramdam ng pagkakasála at nang muling maisulat ang gramatika ng kawaláng-pag-asa. Dáhil ang tunay na tulâ ay palaging pagbabanyuhay ng karanasan tungo sa karanasan, at hindî tungo sa katótohánan, bagaman ang katótohánan, sa iláng kaso, ay máaarìng gamitin upang pukawin ang patay nang matangkilik ang nabubuhay. Inutil ang katótohánan, bílang programa ng aksiyón; nakáliligtás ang karanasan sa pamámagítan ng momentum ng lakas nitó, bílang panlipunang rebolusyon. Sa huling binanggit kumakampí ang tulâ, hindî dáhil sa pangangáilángan, bagkus dáhil ináasáhan. Máaarìng nalutás ng mga Griyego ang misteryo ng uniberso sa pamámagítan ng karunungan, nang maarok ni Oedipus ang Espinghe, ngúnit ang karamíhan sa sangkatauhan magpahangga ngayón ay pinipilì pa rin ang digmâan na higit na madaling solusyon. “Pinakalikás na hílig ng táo ang wasákin ang sarili at ang lahat ng kapiling niya,” sulat ni Camus noong edad 32 siya (CaS:276). Ang tulâ, na ginagawang inmortal ang mga tunggalîan, ang humahadlang sa pagkalipol niya, bagaman máaarìng makaligtas siya nang higit sa nasabing panahón. Sa maikli’t salitâ, bagaman ang táo ay namumuhay sa modernong panahón, ang panahón ay hindî ganáp na moderno, at nabigo itóng makahabol sa teksto ng tulâ; sa katunayan, ang tulâ ang humuhubog sa panahón, ang gumagawa sa kaligirán ng panahón na magíng de-kodigo, nababásang dokumento, at isáng inimbak na alaala. Ang karanasan ng tulâ ang pumupunô sa di-mapunuang mga signo ng búhay—ang pang-arkitektura, panlipunan, at pampahalaang préteksto nitó—bílang kongklusyon sa artistikong obligasyon nitó. Dagdag pa, ang pananahimik ng tulâ ay isáng interogasyon, gáya sa pagsasalitâ na isáng paratang, hinggíl sa kawaláng kakayahán ng táo na harapin ang absurdidad ng mga mithi at hulà. Kapuwâ nakabatay sa nasyonalismo, at samakatwid ay bigo noong una pa man, hinahadlangan ng mga itó ang progreso ng táo. Súlong kásaysáyan! Súlong tulâ! Walâng dadának na dugo kung walâng tunggalîan, walâng tunggalîan kung walâng kapatiran, walâng kapatiran kung walâng dadanak na dugo: ang tulâ bílang pinagtibay na bílog. At gayundin sa internasyonal na politíka, gáya ng metonimiya. “Ang kasalukúyang pandaigdíg na patakaran ng mga Amerikano,” sulat ni Malraux, “ay nakabátay sa kóntra-komúnismo; sa ibang salitâ, itinatakda itó ng patakaráng Rúso,” (MaM:137). Alinmang tulâ ay panghíhimások sa iba pang tulâ, dáhil hinahámon nitó ang pag-iral ng nasabing mga tulâ. Pagkaraán niyón, ang mundo ay para sa sarili. “Kung minsan, ang mga salitâ ang ultimóng kahulugán ng mga salitâ,” pahayág ni Alexander Bryan Johnson (JoT:178). Hindî mapipigil ang isáng táo na kilalánin ang págsisiláng sa tulâ na magbubúnga ng paglalabás ng iba pang tulâ mula sa guhô ng larangan, kayâ igagawad sa sarili ang awtóktonóng awtoridád, bagamán ang mga ninuno nitó’y hindî lalampas sa léksikon. Nakaiinis kung minsan, at kung minsan ay nakagíginháwa, itó’y palagìng mapanghámak sa wikà, ngúnit walâng saysay kung walâ nitó. Ibig nitóng palitán para sa wikà ang kawalán ng wikà, ngúnit dáhil imposíble itóng makamít, patúloy itóng makikíhalubílo sa, at gagawíng politíka ang, panánalitâ sa loób ng mithing katáhimíkan. Ang tulâ bílang signo ng mga signo: itó pagdáka ang rúrok ng pag-iral nitó na wawakasán ang kahulugán ng mundó sa pamámagítan ng paghígop sa lahát ng kahulugán paloób sa saríli, at pagkaraán ay wawasákin ang mga itó nang isá-isá.
36
Masdán ang Gómang Tóre! Hindî itó naghahasík ni umáani, ngúnit nanánatilìng obligasyón ng ísip na sagápin bílang tangìng realidád. Lumalampas itó sa úlap, at itinutúlak palayô ng mga galamay nitó ang mga basúra ng pananalitâ at pakikídigmâ. Pinárurupók nitó ang mismong mga salitâ na nagtindíg díto, dáhil walâ iyóng sarilíng mga salitâ, ngúnit kailángang manúpaktúrahín yáon mulâ sa mga kinópyang tunóg at katáhimíkan. Isáng segúnda mánong wikà, kung gayón, o priméra kláseng bulóng ng mga mundóng gumuguhô upang maiwásan, kahit pansámantalá, ang pagkakáwaták-waták. Ibinábalangkás nitó ang realidád ng mundó bágo itanghál sa mundó. Mulâ sa mga kakúlangán nitó’y sumúsuplíng ang mga kahulugán na magpapákahúlugán doón, na magpapádalísay doón, na susúhay doón. Walâng anumáng pag-aarì ang Gómang Tóre, samakatwíd, tagláy nitó ang lahát, samakatwíd pinakámasayá itó sa lahát ng nilikhâ. Kailán itó mamámatáy? Kailán itó isisílang? Masdán! Ang Gómang Tóre! (WAKAS)
Mga Tala
[69] May tipograpikong mali sa tekstong Ingles ni Bautista, at nakasaád doon ang “vocal chord” imbes na “vocal cords.” Sa yugtong ito, hiniram nang buo ang “vocal cords” na may partikular na gamit at jargon, gáya sa larang ng pisyolohiya.
[70] Mula sa Latin, at katumbas ng “paghadlang o pagpapahinto sa daloy; pagkabiyak; pagkakabukod; pagtakas; pagsargo.”
[71] Walâ sa anumang díksiyonáryo ang salitâng ito, at inimbento ni Bautista, at isáng paglalaro sa katunog na “detachment.” Ngúnit kung ang detachment ay kaugnáy ng “isáng pulutong ng kawal na nakabukod sa malaking grupo upang magsagawa ng tiyak na tungkulin,” ang “de-touch-ment” ay may pahiwatig ng bukód na pagsalát na isáng anyô ng pagdama sa diwaing abstrakto, at paglalaro sa unlaping “de-“ mula sa Español, salitâng “touch” mula sa Ingles, at hulaping “-ment” mula sa Ingles. Ito ang maipapalagay na Filipinisádong Ingles, at ambag ni Bautista sa korpus ng Ingles hinggil sa teoryang pampánitikán.
[72] Katumbas ito ng “identity” sa Ingles o “identidad” sa Español, ngúnit ginamit pa rin ang “kaakuhán” upang magkaroon ng sariling panumbas sa Filipino, at siyang pinauso ng gáya nina Alejandro G. Abadilla sa tulâ at Virgilio S. Almario sa kritikang pampánitikán.
[73] Katutubong tawag sa “boomerang” sa Filipinas, at hango sa sinaúnang Tagalog.
[74] Mula sa kawikaang Latin, at may literal na katumbas na “Lilipad ang salitâng binigkas, maiiwan ang salitâng isinulat.” Ipinapahiwatig ntó na madaling malimot ang mga salitâng binigkas, ngúnit ang mga salitâng itinalâ ay masasandigan para sa pagpapatunay.
[75] Nakasaád sa tekstong Ingles ang “vocal chord” na mahihinuhang tipograpikong mali, at itinuwid dito.
[76] Dito ay halos napakanipis ng kaibhan ng “topograpiya” at “tipograpiya,” sapagkat ang pagkakaayos ng mga salita, na isáng pagmamapa o disenyo, ay máaarì ding ikabit sa disenyo ng mga títik.
[77] Ang seksiyong ito ang halimbawa kung paano tumula kahit nasa anyong prosa, at gumawa ng pangangatwiran. Suwabeng-suwabe ang mga salita.
[78] Itinumbas ito sa “run-ons” o “run-on lines” na tumutukoy sa “káisipáng tumatakbo sa kasunod na taludtod nang walâng hinto sa agos ng palaugnayan.”
[79] Tumutukoy ang “mysterion” sa “mga bágay na hindi káyang maunawaan, o mahalagang kaaláman na pinanatiling lihim.” Sa mga bersiyón ng Lumang Tipan, ginamit itong katumbas ng “sôd” sa Ebreo, na nangangáhulugáng “lihim.” Tingnan ang New Advent, at matatagpuan sa https://www.newadvent.org/cathen/10662a.htm na hinango noong 17 Enero 2021.
[80] Mula sa Latin, at katumbas ng “sa lilim ng anyô ng eternidad.”
[81] Ang ganitóng pananaw ay matagal nang binanggit ng gáya nina Lope K. Santos, Julian Cruz Balmaseda, at higit sa lahat, Iñigo Ed. Regalado. Tumingkad ang ganitóng usapin nang magbakbakan sina Regalado at Alejandro G. Abadilla hinggil sa panulaang Tagalog noong dekada 1930, at lahat ng ito ay nakapaloób sa aklat na Ang Panitikan sa Tingin ni Iñigo Ed. Regalado (2016), na edit at may introduksiyón ni Roberto T. Añonuevo, at inilathala ng Komisyon sa Wikang Filipino.
[82] Matutumbasan ang tekstong Frances ni Maurice Merleau-Ponty sa Filipino ng “Paano kung ang salitâ ay nakapaghahayag gáya ng kung ano ang hiwatig sa pagitan ng mga salitâ, tulad ng mga salitâ mismo? Paano kung naisasaád nitó ang hindi ‘sinasabi’ gáya ng ‘sinasabi’?” Mahahalatang naputol ang sipi dito ni Bautista, at nawalâ ang “Par ce qu’il ne ‘dit’ pas que par ce qu’il ‘dit’?” Ang buong konteksto ntó ay matutunghayan sa introduksiyón sa Finding Grace with God: A Phenomological Reading of the Anunciation ni Rose Ellen Dunn. Makabubuti ring sangguniin ang Phenomenology of Perception (1945) at Sense and Non-sense (1948) ni Merleau-Ponty upang higit na maunawaan ang teorya niya sa wika. Sa ganitóng taktika ni Bautista ay mapupuwing ang kakulangan ng konteksto sa mga sinisipì niya, at inilalahok sa diskurso.
[83] Mula sa Latin, tumutukoy ito sa pahayág na hindi batay sa pangunang pag-aaral o pagsusurì; o balido nang bukod sa obserbasyon; o umiiral sa isip kahit hindi pa nadadanas. Tingnan ang dictionary.com, sa https://www.dictionary.com/browse/a-priori?s=t na hinango noong 22 Pebrero 2021, 2:44 n.h.
[84] Mula sa Hapones, at katumbas ng “walâng saysay o pabalintunang tanong sa isáng estudyante na hinihingan ng sagot, na ang diin sa pagninilay sa tanong ay nágbibigáy ng kaliwanagan.” Tingnan ang Dictionary.com, sa https://www.dictionary.com/browse/koan?s=t na hinango noong 22 Pebrero 2021, sa ganáp na 4:24 n.h.
Salin ng Words and Battlefields: A Theoria on the Poem ni Cirilo F. Bautista
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo
23
Itinutúring ng relihiyón ang mundó bílang ikóno; itinutúring namán ng tulâ ang mundó bílang diyós. Itinátampók ng úna ang mga salitâ sa altár, samantálang tinatabúnan sa basurahán ang ikalawá. Warìng ang pagsugpô sa kagutumán at kamangmangán ang makapágtatabóy sa anghél: ang isá’y umimbénto ng burukrásya ng mga aníto na naníniráhan sa tuktók ng bundók, na tila ang paglagánap ng kagutúman at kámangmangán ang makapágpapahupà sa kabangisán ng tríbu; itinakwíl namán ng kabilâ ang burukrásya ng mga mortál na nangábubusóg sa mga pínong diyamánte at kartél ng langís. Kapuwâ tagápamanság ng páng-aalípin ang mga itó, gáya ng ginawâ ni Ximenes sa España at ni Aristotle sa Gresya, hinggil sa mga táo na “buháy na kasangkápan” o “humihíngang arì-arìan.” Hindî lubós maisip kung hanggáng saan ang pagpápaláyas matamó lámang ang kaniláng nilaláyon, dahil ginagawâ nilá iyon sa ngalan ng kaunlaran ng táo. Nilináng nilá ang konsepto ng kalayàan habang nambubusábos, at ang pilósopíya ng umanísmo sa pagiging ásal-háyop sa ibang táo. Hindî nilá matandaan ang awà at kabutihang-loob. Ang bisyo ng isá’y ang kabutihan ng iba, at pabalik. Nagsabwatan silá para maging tagápamagítan ng mga makásalanáng kaluluwá. Sa isáng panig, halimbawa, ang kapuwâ Islam at Kristiyanismo ay mga tulâng-atake, na sumúso sa pananámpalátayàng nakapágpupundár ng Paraíso ang karáhasán; sa kabílang panig, ang kapuwâ tiranya at demokrásya ay mga tulâ na sumisigla sa bárbarismo ng mga magbubukíd. Kapuwâ napalalíwig yaon ng kapángyaríhang di-natitínag. Nabubúhay ang kapángyaríhan sa kakayahán nitóng magbanát ng butó, kayâ napakahinà nitó kapag namamahingá. Sakím sa kapángyaríhan ang tulâ ng rélihiyón, na tila pag-iípon ng dinamíta sa sílong. Isáng kasiyáhan nitó’y nasa tadhanàng kung may masamâng mangyári sa mga bagáy, makapágpapásikláb itó ng olokáwsto sa pamamagítan ng pagsisindí ng pósporo. Kasabáy nitó, kabalíkat ng tulâ ng rélihiyón ang buông burukrásya at pananalapî ng Bundók Olímpo nang matiyák ang pagpapatúloy ng mga ritwál—mulâng orasyon hanggáng pamamalità sa pagbítay sa kondenado. Ang tulâ ng mundó, gayunman, ay higit na maútak, dahil Hindî itó nagkukunwang maging diyós. Ngúnit nagiging diyós itó sa pamamagitan ng pagsalungat sa diyós, sa paggamit ng paninindak sa mga talibà ng templo habang tangan ang mga lastág na armalayt at granada. Nabibihag kung minsan ang táo sa ganitóng tulâ, kapag inisip na ang tulâ ay kaniyáng bíhag. Ang lantáy na dúnong sa tulâ ang hihígop sa táo para maniwalang kontroládo niya itó, hanggáng lusáwin ng mahíka ng tulâ ang mga réhas ng bilanggûan sakâ ipulupot sa kaniyáng kamalayán, na paparalisá sa haráya niya. Pagdáka, ang haráya ng tulâ ang lulukob sa haráya ng táo, bubulukín itó’t palalakihín, hanggáng mapaniwalàng ganáp na ang kaniyáng haráya. Magíging alísto siyá na parang kinoryénte ang ísip. Sa yugtông itó, ang pagkamaláy niya’y maling pagkamaláy, ngúnit hindî gayon ang tingin niya—ang haráyang nalinlang ang pinakahulíng makatutunóg sa panlilinláng. Ang tulâ ng haráyang nalínlang, na inakalang pinapayagang tulâ itó, ang mamamahalà sa túnay na realidad, magmamártsa sa sáliw ng orkesta ng mandolina, habáng tinutugtóg ang “O Surdato ‘Nnamurato”[28] ni Califano-Cannio. Babalátay ang sínag ng neópolitánong araw sa mga kalyé ng Maynilà úpang basbasán ang mga tambákan ng basura, para pabanguhín, kahit paáno, ang kilikíli ng mga buríkak nitó. Maglalakád ang tulâng nalinláng nang walang pakialam gáya ng bagong luklók na emperadór, tángan ang súpot ng biskuwit na sarì-sarì ang lása—pinyá, tsokoláte, inasnán, limón—na kapag kináin ay mapúpuwersá ang kumáin na magmurá sa pinakábastós na paraán. Ang penomenong itó ang pupúkaw sa pansín ng mga namumunò, at ang tulâ’y ipadádampót, lilitísin, at parurusáhan. Mga tiráno silá, ngúnit sa pag-aakalang ligtás sa anumang pangánib, pahihintulutan nilá ang pangwakás na hilíng bago ang pagbítay. Sabi ng tulâ, “Isáng malaking karangalan ang okasyong itó. Hindî akó sikát na tulâ nang dakpin ninyo akó at sampahan ng kasong panggugulo sa publiko. Ikinakailà ko po itó, dahil Hindî ko namán talaga ginawa, ngúnit lumikha kayo ng matatalisik na pruweba at hinabì ang mga itó na maging marikit, legal na tapiseríya na kumumbinsi sa aking nagkasála nga akó. Ano po ang magagawâ ko sa inyong kolektibong henyo? Napahangà akó’t napaluhà nang makíta ang totoó. Sapagkat dáti’y Hindî akó kilalá, sumíkat akó ngayón; at nakalathala pa ang aking pangálan sa mga pahayagan, ang pangálan kong malaki pa kaysa aking hinlalato. Binigyan ninyo akó ng báhay at pagkain. Ikinágagalák ko pong mamatay!” Namatay ang tulâ, na nalinlang ng sariling haráya na guniguni ng hangal. Sino kung gayon ang dapat paglamayan? Ang isáharáya ang tulâ ng mundó bílang mundó ng tulâ ay maaaring lihís sa pilosopikong pagtanaw, ngúnit sinasalungat nitó ang pinakabatayan ng talino ng tulâ at ang kabaliwan ng mundó. Sa nakíkinitá ni Andrei Sinyavsky, makapágsisílang itó sa sariling pook ng pinaghalong Marxismo at matriyarkado. “Nakapágpapáringál sa táo ang pakikíhalubílo sa mga kabáyo, at nakapágpapálambót ng taé ang makukúnat na tinápay, at sa gayón ay lumusóg lalo ang mga magbubukíd at magalíng pa kaysá urîng mayayáman” (TeVC:286). Magagawâ ring samsamín ang mga títik at lahukán ng táyom, pakulûan, at ibilád pagkaraan sa araw nang makíta ang makukuláy na tulâ na malilikhâ nang bára-bára. Pagkaraan, mabubuô ang mga pormúla at teorya nang maipaliwanag ang mga implikasyon nitó sa hinaharap ng sangkatauhan! Isáharáya ang haráya, payo ng tulâ, at amínin ang karupukan ng pagkatáo! Magtíka, dahil malapit na ang wakás! Ano ang gagawin ng tulâ sa haráyang lumilikha rin sa mismong tulâ, na kúlang na lámang panghínayángan ang kasalatán ng mga salitâ nitó? Paano nitó isasáharáya ang di-másasáharáya sa mga termínong linggúwistíko—ang katahimíkan, ang mga patláng sa pagitan ng mga salitâ? Ang katáhimíkan ng katáhimíkan—anúng tomong pilosopiko na sa paglalaráwan nitó’y nakapágpapásiglá, isáng aklátang virtuwal para sa iskólar na malabò ang matá! Magtíka, malápit na ang katáhimíkan! Ang katáhimíkan ang úbod ng líhim na kaaláman, habang ang pananalita ang maglalantad ng lihim na kaalaman; ngúnit sa karunungang hindî tumitiklop, uniberso ng di-tekstuwalidad ang angkop na espasyo. Hindî isusúlat sa papel ng mga mistikong kapisánan ang kaniláng mga lihim, ngúnit ipapása iyon sa iba sa pasalitâng paraán. Bahagì rin ng tulâ ang katáhimíkan kapag isinasalin itó mulâng buháy na saksi tungong pisikal na sulatín. Sa pamamagitan ng mga gadyet pandaigdig, naipapalaganap ng katáhimíkan ang tekstuwalidad nitó, gáya sa konsertina, at nabibigyan ng pakahulugán ang mga salitâ na makapágwawakás sa mismong pag-iral nitó. Ang tulâ, makaraang lamunin ng katáhimíkan, ay marahang iimbentuhin ang sariling katáhimíkan—ang katáhimíkang verbal—na ang estetika’y muling hinuhubog ang mga hanggáhan ng espasyo. Sa pamamagitan nitó, ang tulâ ng mundó’y nakapag-aángkin ng lupàin, hukbó, katuwang, kayamanan, sandata, ministrong pandigma, pambansang monopolyo, at imprentang gumagána. Humihintô ang espasyo sa pagiging pinid na silid, dahil wumáwagaywáy kung saan-saan ang mga watawat sa pagdatíng ng mga maharlikâng dapat asikasuhin. Pagdáka, lilikumin ng haráya ang lahat ng lakás nitó úpang manilbihan sa tulâ na ngayón ay nakapások sa lagúsan ng lungsód at kabuntót ang daán-daáng ketóngin. Ang lamlám ng kaniláng nagkakaisáng kahapisán ang sasalákay sa haráya at pahihintûin ang andár nitó, at ang lagim ng kaniláng panlabas na anyô ang magpapabaligtad sa maayos na pagsagap sa realidad. Ang dalóm[29] ng pagkabusábos ng Indiyo ay lumilitaw lámang bílang pinungúsang karangyâan kung ihahambing sa ganitóng tagpô. Ang karahasan sa Madagascar ay hindî káyang pantayan ang ganitóng pagdurusang sanhi ng dislokasyon. Magigitla ang haráya, samantálang hindî mapapansin ng tulâ o ng mga ketongin ang gayong pagkagitla. Ang pagiging karaniwan kung paano sinisípat ng mga kalahók sa parada ang tagpô’y nakadidiskaríl ng haráya, kayâ pagkalampas sa gayong pagkagúlat, pansamantálang makakaligtâan nitó ang láyon kung bakit nakatayo silá sa gitna ng plasa. Waring sinaklot ng pangkalahatang katamarán, na bumabará sa takbó ng kalahati ng kaniláng utak, ang mga mirón ay hindi nakikíta ang paralisádong haráya bagkus tanging ang kupasíng damít ng tulâ na kumikináng sa sinag ng araw, ang pinuno na inihayag niláng sumákop sa kanilá, úpang saklawin silá, úpang supilin silá bago nilá malimot ang bulóng ng budhi na magpaalipin at ang pagpupúgay na basbas ng kusang pagpapáalípin. Sa pagiging mga káwal, nabúhay silá úpang sumunód sa útos, at mamámatáy paghudyat ng tulâ, na sa mga lalaking itó’y “digmâan ang pinakatúnay na representasyon ng búhay at ni hindî natatákot sa mismong bakbákan dahil para sa kanilá’y isá nang digmâan ang buong búhay” (CaCP:282). Hindî tulisán o mersenaryo, ang haráya’y hindî magmamartsa palagós sa mga sabana úpang mandambong sa nayon, o sumakay sa kabayo para lumahok sa masásayáng paligsahan, ngúnit dapat pa ring makianib. Kailangang tanggapin ng haráyang maitalaga bílang masunuring káwal ng tulâ kung ibig nitóng mapalapit sa tulâ. Kapag minithi nitóng ísalaysáy ang kabuhungan ng kapangyarihan, na ginagawâ nitó, kailangan nitóng salungahin ang awtoridad ng tulâ nang hindî nagmumukhang mapanlinlang; posible lámang itó kung naipundar na ng haráya ang matalik na ugnayan sa tulâ. Sapagkat nagtataksil sa tulâ ang haráya—itó ang batayang paradoha ng matulâing sining, dahil kapag minsang lumabas itó sa tulâ, kumbaga, kapag inihayag ng tulâ ang kalayàan ng haráya, ang haráya’y maghihimagsik sa tulâ úpang maangkin muli ang pangingibabaw doon, úpang madanas muli ang mga hinagap sa batayang pananaig sa tulâ bago pa man manambitan ang tulâ na makairal. Ang katusuhang ipinakikita ng haráya para matamó itó’y pagkilala sa pagiging mapamaraan nitó; ang kaganapan nitó’y pumipintig sa himig ng paglilibing ng unti-unti nitóng pagkawasak. Sa pagtatamó nitó, napahihina ng haráya ang sarili—at iyan ang isá pang paradoha. Sa pagiging malaya sa panahón, dahil itó ang panahón sa sariling kalooban, ang haráya’y nag-aalab sa rebolusyonaryong init na makapágpapalípat-lípat nang pana-panahón, mulâng isáng pook tungong ibang pook, nang hindî umaalis sa estasyon nitó. Malaya itó sa mismong akto ng pagpirmi, o sa pasiyang huwag gumalaw, at sisindihan ang pisikal na láwas tungo sa di-mapipigil na pagkatupok. Ang pagkámatálik ng haráya sa tulâ ang nagbibigay ng kapangyarihan ditó para mangibabaw sa tulâ, na ngayón ay hindî káyang pangasiwaan pa ang nasasakupan nitóng naaabo. Lalamunin ng haráya ang tulâ, na ang bagong iperbole ay ilahad nang todo ang birtud ng kapangyarihan! Lahat ng fakultad nitó’y itinuon muli sa pagpapanatili ng gayong kapangyarihan na nalagay sa peligro dahil sa paglunok ng tulâ. Ngúnit hindî pa nitó magagap ang nasabing pangánib, sa anyô man ng estilistang kaliwanagan o kinésikong ugnayan, bagaman nakaaangkop sa sitwasyon na nasákop na nitó ang kalahati ng mundó sa bandáng Tropiko ng Kaprikorniyo. Winika ni B.G. Dux na ang pakikibaka hinggil sa gayong pag-angkop ay “epistemolohikong rimarim na nakalulusot lámang dahil mukha itóng ginamit ng mga etnologo” (LoB:168). Sa kabilâ nitó, nanatiling elemento sa malikhaing ebolusyon ang haráya, sapagkat ibinubúkod nitó ang halagahang a posteriori[30] ng mga proseso ng pag-iisip ng táo gáya sa nakikita sa praktikal at artistikong kasanayan. Malinaw din na hindî awtonomong entidad ang haráya. Nakasalalay ang posisyon nitó sa pederasyon ng kaalaman hinggil sa tulâ na dapat nitóng itatag, at pagkaraan, wasakin. Kinikilala lámang ng kognitibong aparato nitó ang sariling láyon, i.e., ang subersiyon ng tulâ, hanggáng maging mahusay na programadong ehersisyo itó, na gáya sa mga daga ni Eibl-Eisbesfeldt, na dahil ni walang madaláng bagay sa hawla, ay kakagatin ang kani-kaniyang buntot at iwáwasí-wasíwas sa tinitirhan nitó (LoB:92). Gayundin, sumisigla ang haráya sa sariling mga likha nitó, at mahigpit na pangangalagaan yaon gáya ng mga lupaing hitik sa kastilyo at naglilihim ng mga taglay na simbolo, parikala, paradoha, at sinékdoke sa mga kalaboso para gamitin sa mga pagkakataóng kailangang mangatwiran nang baluktot o bílang panuhay sa casus belli[31]. Ang tulâ ng mundó ay makamundóng tulâ, at ang haráyang nagpasimuno nitó ay higit na makamundó. Bago pa isílang ang tulâ, taglay na ng haráya ang plano para sa pagkawasak nitó. Ang ganitóng siklo ng tekstuwal na pagsílang at kamatayan ang nagtitiyák sa kaligtasan ng haráya—na lantarang panloloko. Kung hindî naimbento ang wikà, magpapatuloy ang haráya na magpakanâ ng mga makamundóng pananákop at pangangalaga sa agos ng kásaysáyan úpang mabuo ang tamang manuskríto at maitangi ang mga tagumpay nitó. Sa pinakaubod, ganitó kung paano nagsimulâ ang tulâ, gáya sa pabigkás na musika—bílang pagkilala sa ego ng haráya. Malimit ikinukubli ng tulâ ang katangian nitóng manilà. Nang mabihag sa Gaza si Philip ng Nateuil, ang makatà sa hukbo ng Krusada ng 1239, “ginugol niya ang panahón sa loob ng bilanggûan sa pagsusulat ng tugmaang sumpa sa Orden [ng Militar]” (RuC:215) na namamahalà sa pangangahas, ngúnit ang tunay na traydor ay ang kaniyang haráya na umakit sa kaniya sa piling ng malalawak na romantikong larawan ng Gitnang Silángan. Ang haráya marahil ang tanging katangian ng isip na tila nasa labas ng henesis. Taliwas sa katwiran at baít na ang ebolusyonaryong progreso’y kaugnay ng pagtanggap sa panlabas na realidad, at kung minsan, sa pagrereporma ng gayong realidad, lumalampas ang haráya sa mga saklaw ng realidad, di-alintana ang mga hadlang, sa ngalan ng egoistang pagtakas para paguhuin ang tulâ. Ang kasungitan nitó’y malawig na katigasan na malimit ipagkamali na rendisyon sa kapansin-pansing mga bagay, gayong repleksiyon lamang ng haráya sa sarili nitó. Kahit paano’y pagpapaliwanag iyon sa sarili; sa pinakamasaklap, walang saysay itóng pagtatanggol sa anumang bagay na totoó lámang sa simbolikong antas, tulad sa alegorya ni Munchhausen hinggil sa pagsabunot sa sarili (LoB:13). Ang lawak at dalás ng mga salakay sa tulâ ang pumipigil sa haráya para kumilos nang mahusay sa piguratibong antas, kayâ napipigil ang biglaang paglitaw ng kung ano-anong impormasyon sa loob ng sari-saring matulâing elemento. Bunga nitó, hindî lámang yaon mabigat na trabaho ng isip nang maunawaan ang tulâ bagkus mabigat na trabaho ng katawan úpang sablay na maunawaan itó. Nagmumulâ ang lahat ng Konkretong Panulaan sa ganitóng kawaláng-kakayahán na umunawa ng mali; at nagmumulâ ang lahat ng Simbolistang Panulaan sa ganitóng kawaláng-kakayahán úpang unawain itó. Mga makatà ang huling makababatid, at hindî na iyon mahalaga. Kumikilos nang magaan ang haráya, gáya ng bulateng walang tiyan, at humuhukay nang walang habas ang katumpakan sa mababatóng lansangan ng gunita. Ang pormúla nitó sa pananákop ay tumatangging tumanggap ng retoke o anyông pekè: pumatay kapag may pagkakataón. Pagkaraan, ginagawâ nitóng rélihiyón ang pagtataksil at ginagawâng ritwal ang tunggalian. Isá pang diyós ang uupô sa maningning na trono, subalit hindî pa rin nagbabago ang kongregasyon. Parang hilong talilong: tumpak nga; dahil mauupô nang asiwâ ang haráya, sapagkat alam nitóng mapapalitan itó na kasimbilis ng pagkakaluklok nitó. Hindî sapat ang rubdob nitó at lihim na pakikipagtalo para manatili sa poder. Kailangang bumuo itó ng mistikong kawanihan úpang lituhin ang mga kritiko. Sa kondominyum na may mga esoterikong teksto ng Syria at Ehipto, makakalap nitó sa wakas ang kalát-kalát na puwersa ng angking ilusyon. Ngúnit hindî nitó mahuhulaan, sa pamamagitan man ng tingting na insenso o hiniklat na bituka ng baboy, ang glosaryo ng martírolohiyó.
Alimbúkad: Poetry invasion, poetry imagination. Photo by Pixabay on Pexels.com
24
Sapagkát ang tulâ ay hindî inirekord na realidád, ni realidád na pinágbanyúhay; itó ang wikà na nagkúkunwarîng realidad. Unang lumitaw sa sangkatauhan ang tulâ na balatkayông pabigkás úpang itago ang agresibong kalikasan ng táo. Itó, noon at magpahanggá ngayón, ang páin, ang simbolohiyang pabigkás na ipinapahayag sa iba’t ibang panahón sa pamamagitan ng mga hudhud[32] at sayáw. “Ipinápalagáy sa pag-unlád ng wikâng pabigkás hindî lámang ang mga proseso ng kaisipáng konseptuwal bagkus maging yaong ritwálisasyón, na isínasákodígo ang simbolo at ginagawâ itóng bahagi ng tradisyon” (LoB:230). Patuloy na nananáhan ang tulâng nakabalatkayô bílang realidad sa mga pangkolehiyong antolohiyang pampánitikán na ginawang ritwal na maladiyós. Sa gayon, báwat salinlahi’y nagbibigay ng pagdakila sa tulâ, na walang ibang dilà bagkus ang dilà na nilinang nitó. Nakaluklók itó habang taglay ang bigat ng mga taón na nagpakò ríto sa mga aklát, gáya ng mga itim at puting bató sa Benguet, na ang pinagsamang katáhimíkan at katigasan ang bumubuntot sa isip na may sinaunang gunita ng kulam at digmaan. Ang tulâ, sa pagiging beterano, ay namumúhay sa mga nasabing bató at sa lahat ng batuhan sa Inglatera, Irlanda, Gresya, at Bulgarya, at gumugulong sa kung saan-saang pook, sa mga lingid na lipì, lumalagos sa mga pusikit na gabi ng taglamig at karahasan sa mga larangan. Dahil ang tulâ ay higit pa sa pagtitipon ng mga salitâ, itó rin ang sistématísasyón ng di-verbal na mga kahulugán na ikinakabit ang mga sarili gáya ng mga taliptip sa teksto. Ang mga kumpás ng kamáy, galáw ng dalirì, at kisáp ng mata ay nakapagdaragdag ng kapangyarihan ng tulâ sa kinesikong karugtong, at kung minsan ay natatamo ang independiyenteng kahulugán na labás sa tulâ. “May mga táo na nakadaráma na mga salitâ ang bumubuo ng likás na sentro ng unibersong pangkomunikasyon, at dapat pag-aralan ang lahat ng iba pang uri ng komunikasyon bílang mga subsistemang nakapailalim díto,” sulat ni Birdwhistell. “Ang gayong pasiyá ang pangunang nakapagtatakda ng kalikasan ng komunikasyon bílang proseso, at bantulot pa akó . . . na maglaán ng anumang priyoridad sa alinmang sistemang imprákomúnikasyón” (BiK:188). Samakatwid, maaaring ang mga di-verbal na galáw sa labás ng tulâ ang pumalit sa tulâ o magpahintulot sa estetikong ringal, tulad ng sinisikap gawin ng haráya. Ang mga bató ng Benguet ay hindî mga bató ng Bulgarya, ngúnit pareho ang matulâing pagkaagresibo na nakapagpapasigla sa mababató nitóng butó. Para maiulat ang kamalian ng realidad na labás sa anyô ng mga itó, hindî tumitinag ang nasabing mga bató sa pagkakaupô. Gáya ng mga kamay, kumukuyom ang mga itó; gáya ng mga daliri, kumikinang ang mga itó, gáya ng mga mata, tumititig—na permanenteng nakapágdarágdag sa iskolarsip na kukuyom sa mga itó, na kikinang sa mga itó, na tititig sa mga itó. Hitik sa kásaysáyan, ang mga bató’y hindî pupunô sa kásaysáyan, ngúnit mailalagak sa mga gilid ng mga di-pangyayari, ngúnit ang mga itó’y runa, glifo, kódise—ang mismong utak ng kaalaman. Walang salitâ ang mga bató, ngúnit ang mga itó’y salitâ sa kadalisáyan at esensiya, bagaman walang tunog. Maibabasura ang katáhimíkan nitó, ngúnit ang matinding pag-iral nitó’y dumudunggól sa kamalayan ng táo, gáya ng mga walang kabayong tulisán. Umíd, ang mga bató’y nagsasalitâ nang may púrong katatasán na malimit nasasaksihan lámang sa pinakahamak sa mga táo—ang mangmáng o dukhâ; nakapirmi, lumilipat ang mga itó sakáy ng magagrasang karitón habang sinusúkat ang kasákimán ng táo na sumasalamin sa sunóg na kagubatan at maruruming tubigan, o sinusubok ang ubod ng kaniláng politika laban sa kasákimán o pangungulimbat ng táo. Mga vinyadora ang mga itó na may di-nakikitang patalim na ipinantatabas sa kalabisáng pangkaisipán nang mapadugô o matanggal ang mga búkol sa pamamagitan ng magnetikong pagtistis. Ang tulâng nagdaramit ng realidad, gayunman, ay mabibigong pigilin ang realidad o ang mga katuwang nitó—pantasmagorya, halimbawa—maliban kung huhubarin nitó ang pagkukunwari at dadaloy sa panahón. Gáya ng mga Tewton na “mahilig naisin nang walang pakundangan ang imposibleng matamó, kayâ nawawalan silá ng karapatan sa anumang matatamó” (MiB:6), maaaring maiwala ng tulâ kahit ang kahulugán ng pagkukunwa nitó. Dahil ang tulâ, gáya sa nabanggit, ay maaaring malinlang ng haráya. (Sa isáng paraan, ang pagbabalatkayô ng tulâ ay seguro laban sa gayon, bagaman hindî laging epektibo). Matatanggalan ng lamanloob, mabubulabog, o mababakli ang tulâ. Ibinukod mulâ sa “tunay” na realidad, dahil ipinápalagáy itóng “natamóng” realidad, ang tulâ ay wikà na hiláw ang kaganapan, at hindî pa bahagi ng estetikong tanawin. Tulad ng pagkamanghâ ng isáng táo sa mekanika ng pagpapatugtog ng plawta—kung paano nangyaring nahuhugot ang musika sa hangin, at dadaloy ang laway nang pahalang sa madilim na loob ng túbo, at hahatakin at puputulin ang ritmo sa pamamagitan ng pagdiin ng daliri sa mga bútas—magwawakás sa pátas ang pakikípagtálo ng isáng táo sa nakabalatkayông tulâ. Hindî maglalaon, matutuklasan ang pagbabalatkayô, at sisigâan ang mga pangkolehiyong antolohiya, at patatalsikin sa akademya ang mga awtor nitó. Maglalagalag bílang palaboy sa mga gilid ng kapisánang pampánitikán ang sala-sa-init, sala-sa-lamig na tulâ. Ngúnit pansamantála lamang, gayunman; ang tulâ, na nahubad ang pagkukunwari, ay magkakaroon ng sariwang pagtingin. Iiwan nitó ang pangangaral, kahit pa nagmumungkahi itó ng isáng panig ng realidad bílang realidad—lalagyan nitó ngayón ng balatkayô ang realidad imbes na magkunwari pa. Kumbaga, nasa ibang mukha ang maskara. Ang Pandiwà sa pisikal na anyô nitó’y mahigpit na pananátilíhin ang únang saráy ng maskara, na magtátatág sa intelektuwal na patutunguhan ng tulâ. Itó ang dugo ng tulâ, na sa mga aklát ay magpapahitík ng mga notasyon na magpapaliwanag sa táog at káti nitó, na tanging sagot sa tanong sa silid-aralan, na “Ano ang kahulugán ng tulâ?” Higit na madalas, makalilikha ng tiranya ng kahulugán ang ganitóng pangyayari, na para bang ang tulâ ay palaging dapat may katumbas na kahulugán. Magbúbunsód din itó sa matulâing satsatán na mauuwi sa inimbentong realidad na kahanay ng insidente hinggil sa pilotong Sobyet na dinakila si Stalin at nakapanaginip na patáy na si Stalin. Nagising siyang umiiyak, pumasok sa trabaho nang mabigat ang loob, at ikinuwento sa kaniyang mga kapuwâ opisyal ang napanaginip. Isá sa kanilá ang nagsumbong sa Sekretong Pulisya na nagsakdal sa kaniya ng kasong “pagtatangkang makita ang kontra-Sobyet na pangarap” (DoS:32). Sa nasabing krimen, pinatawan siya ng sentensiyang 25 taón na pagkakábilanggô. Hindî maláy ang realidad sa panaginip ng nasabing piloto hanggáng ibunyag niya itó, at pagkaraan, bago pa niya maiwaksi ang panaginip, pinilì ng mga awtoridad na maniwala sa realidad ng kaniyang panaginip. Kawangis itó ng mahikang pabigkás ng tulâ: nagagawa nitóng mapaglahò kahit ang salamangkero. Hindî na saklaw ng tulâ ang pagpapahilom sa sugat ng puso, ngúnit may kahalili itó sa ritmo ng mahihiwagang bulóng. Itó ang papel ng prósodya, na nagpapadáloy hindî lámang sa galaw ng tulâ, kundi maging sa galáw ng mundó. Sa sandaling inúunawà ng isáng táo ang tulâ, lahat ng sistema’y humihintô o napáiilálim sa sistema ng realidad ng tulâ na makapágdidiktá sa sariling galaw ng mundó. Sa gayong sandali, ang mundó ay wala kung wala ang tulâ. Sinasalamin ng asal ng tulâ ang nagkusang maging pinuno ng mga mersenaryo na ang mga impluwensiyang pampolitika at pangkaisipán ay lumilikha ng mga saglit na warlord o alternatibong uniberso. Ang paglago ng kapangyarihan ang nakapagbibigay sa tulâ ng nakasisindak na awra ng lalim na nakapagdidisenyo ng pasukán sa mga himpilan at transbordong lugar para sa ekséhesis. Ang Pandiwà ang ikalawang saráy ng maskara ng tulâ. Inilulugar nitó ang mundó sa ilalim ng lente, sinusuri itó, at pagkaraan ay hihiwain sa maraming panig na ang kaleydoskopyong refraksiyon ay magsasalin ng maraming kulay sa utak. Itó ang saráy ng liwayway at takipsilim, ng palagiang musika na lumulunod sa pahina nang may solidong alunignig. Ang Pang-ábay ay isáng Pang-urì na may mga paa, na ang paglalakád sa rabáw ng tulâ ang nagpapánatilìng umaandar ang makinarya ng liwayway at takipsilim. Sa marubdob na paghahanap ng kahulugán ng tulâ, ang Pang-ábay ang nasa unahan; sa alinmang malawakang demóstrasyon, naglalakad itó nang kasabay ang mga lihim na ahente at pinunong pampolitika. Nagtungo itó sa Dapitan úpang himukin si Rizal na sumapì sa Rebolusyong Filipino, at dumakò sa Palanan úpang tumulong sa paglinlang at pagdakip kay Aguinaldo. Anuman ang reaksiyon ditó ng táo, ang saráy na itó ay hindî tumututol sa balikwas ng mga halagahan kung magbubunga namán ng bentaha. “Sa isáng banda,” sulat ni Andrew Sinclair, “ang huling kanlungan ng sopistikasyon ay nihilismo; ang kabuôang dekadensiya ay nakatuon sa buong pagkawasak úpang dalisáyin ang sarili. . . Kung walang pagwásak sa lumà, walang bágo ang malilikhâ” (SiS:116). Bagaman ang mga pandiwà’y dinadamitan ng rangya ang tulâ, nililibak ng mga itó ang tula sa pamamagitan ng pagpapalaki sa importansiya nitó. Sa yugto ng ganap na pagtatakwil sa tulâ, maaaring maglakwatsa ang mga itó sa kalye bílang mga roba at balabal na walang katawan. Ang pangánib sa mga pandiwà ay nasa lingguwistikong pagkabansót, bagaman pansamantaláng matatamo ng mga itó ang kasikatan sa romantikong paraan para sa mga balakyot at maharlikâ. Kahit ngayón, iniluluklok ang mga itó sa mga dambana ng ilang kultong pampánitikán. Sa ilang tulâ, naghahari ang mga pandiwà sa kalagáyang nakatatákot, at sa iba’y sa pamamagitan ng kalagáyan ng paninindak. Ang mga larawang inihahayag nilá habang pinipintahan muli ang realidad ay nagkukubli sa realidad. Mga bakás, sibat, kutsara, ispraket, pagsasayaw at pagkamatay at pagsirko sa libingan—muli nitóng tinitimpla ang basura, ang sakít, ang pagkabalisá, ang kahirapan, at ang kahungkagan ng lipunan tungo sa mga pangyayari ng pagpatáy o pagwasak. Si Indira Gandhi noong 31 Oktubre 1984 na duguang namatay makaraang barilin ng kaniyang tatlong badigard na Sikh; at si Benigno Aquino, Jr., noong 21 Agosto 1983, na duguang namatay sa tarmak ng paliparan sa Maynilà makalipas barilin umano ng isáng sundalo na dápat sa kaniyang mangalaga, ang nagpapamalas ng pagtanggap sa mga patakaran at kaginhawahan ng mga pandiwà na ibinabalik ang mga tradisyonal na kagawian para sa bigla at mabilis na pagtatamo ng mga layuning pampolitika. Nihilismo ang huling kanlungan ng sopistikasyon, at dugo ang simbolo nitó. Ang dugo ng lahat ng Kristiyanong nasawi sa palakasan sa Romanong ampiteatro, ang dugo ng lahat ng Ugandes na nasawi sa mga pang-estadong bahay ni Idi Amin, ang dugo ng lahat ng Filipino na nasawi sa mga bilanggûan ay maaaring kataklismiko, ngúnit hindî sapat úpang palutangin ang goleta o pabagalin ang pagkatigulang ng tiranikong kaluluwá. Ngúnit sa digmaan, sa ganitóng pakikibaka ng táo na patayín ang táo, walang di-makatarungan kung sapat na ginawa sa kabalakyutan. Isinasanggalang ng pandiwà ang tulâ mulâ sa rimarim na likha rin nitó. Lumalabò ang hanggáhan ng míto at realidad sa nakatatarantang gulo ng pagtutuos, at ang míto ay maaaring magsuot ng mga ábito ng realidad, gáya ni Vasco de Quiroga na sinikap magpatayô ng mga pamayanang eksperimental sa Lungsód Mexico at Michoacan na ipinadron sa hinuha ni Sir Thomas More sa Utopia (SiS:66). Mulâ sa imbakang-armas ng mga salitâ, dagdag pa, ang tulâ’y maaarmasán ang sarili sa pamamagitan ng mga panukatan at natatanging hiwatig úpang malubos ang pananákop sa isip, o hayaan ang sarili nitóng matamó ang luhò ng malinis na budhi sa gitna ng pamamaslang. Yámang hindî itó moralista, ang tulâ’y tumatangging maikabit sa anumang di-pangkaraniwang kabuluhan na makapágpapábagsák sa mga nasyon o makapáng-aalípin sa mga táo. Malalaspag nitó ang kásaysáyan gáya ng isáng pares ng pantalon. Ang pagnanasa nitóng magkaroon ng mahabang búhay ang nagbibigay ng momentum na maghahatid díto sa sariling libingan, ngúnit habang nasa daan, makapág-iimbák itó ng mga pagsupil, pagbabawal, kadaldalan, lason, at nitso úpang ipukol sa mga kaaway. Maipághihígantí si Gandhi! Maipághihígantí si Aquino! Ang pangngálan ang ikatlong saráy ng maskara ng tulâ. Bagaman pasan-pasan ang Pandiwà at Pang-urì, itó’y para sa pagpápagaán kaysa sintomas ng kahinaan. Sa realidad, ang Pangngálan ang nagpapamálas ng katangiang maharlikâ, sa pagiging panikwás sa íkot ng tulâ. Pangngálan ang nakagagawâ sa tulâ na maging kásaysáyan at sa kásaysáyan na maging tulâ. Zero marahil si Rizal kung wala itó, at maaagnás si Bonifacio sa putik ng Bundók Buntis dahil díto. Pangngálan ang sustansiya ng bala, granada, espada, balistikong misil, palakól, palatáw, túnod, sumpít, sundáng, garote, silid-pamuksâ, píko, at panà. Napagiging ganap nitó ang maskara bílang talinghaga ng galaktikong katuturan. Madetalye ang kosmolohiyang Islamiko: “Ang katawan ay parang lupa, parang kabundukan ang mga butó, ang utak ay parang minahan, parang dagat ang tiyan, ang bituka’y parang ilog, parang batis ang mga nerbiyo, at ang balát ay parang alikabok at putik. Ang mga balahibo sa katawan ay parang mga halaman, ang mga pook na tinutubuan ng buhok ay parang matatabang lupain, at kung saan walang tumutubong damo’y tila lupaing maalat. Mulâng mukha hanggáng paa nitó, ang katawan ay gáya ng matáong estado, ang gulugod nitó’y tigang na rehiyon, ang harapan ay parang silángan, at ang likuran ang kanluran, kanan ang timog, kaliwa ang hilaga. Hininga nitó’y gáya ng simoy, ang mga salitâ’y parang kulog, ang mga tunog ay parang kidlat. Ang halakhak ay tila sinag sa hápon, ang mga luha’y tila ulan, ang pighati nitó’y tila karimlan sa gabi, at ang pagtulog nitó’y gáya ng kamatayan habang ang pagkapukaw ay parang búhay. Ang mga araw ng kabataan nitó’y gáya ng bukál, ang kabataan ay gáya ng tag-araw, ang pagkatigulang ay gáya ng taglagas, at ang pagkamatanda ay gáya ng taglamig. Ang mga galaw at kilos nitó’y gáya ng mga galaw ng mga bituin, at ang kamatayan nitó at paglalaho ay gáya ng kaligiran” (FrD:18). Ang tulâ bílang katawan at ang katawan bílang tulâ ang nagtataguyod ng terorismo sa ilang natatanging kaso. Ang mga masáker sa mga inaping táo, ang pagdakip at pagkulong sa mga oposisyonista, at ang walang katapusang pagpapatápon sa mga kafir[33] ang mga establisádong tungkulin, na sa pamamagitan nitó’y napananatilìng buháy ang status quo[34] ng kapangyarihan, habang ang maskara ng tulâ’y pinániningníng ang pagpapahayag ng kabutihan at kawaláng-dahás. Kung mapatáy man ang isáng táo, hindî itó maiiwasan; kung sunugin ang buong bayan, para itó sa kabutihan ng pamayanan; kung itaas ang buwis, kailangan itó para sa komportableng buhay-panlipunan. Hindî maaaring ibunton ang sísi sa pagiging arbitraryo na katumbas ng ilang galon ng dugong dumanak habang isinasagawa iyon. “Madalás na may bantay na tangan ang piraso ng playwud at lapis úpang maisulat ang numero mo kapag matagal kang bumangon sa kama, kapag nakaligtaan mong tanggalin ang sombrero pagtawid sa kalye, kapag lumampas ka sa linya sa alinmang paraan. Wala kang pangálan: de-numero kang bagay na ipapasok sa pálamigán sakali’t nabigong sumunod, at itatapon sa bagón ng kamatayan nang may numerong nakatali sa hinlalaki ng paa sakali’t minalas makaligtas” (DoS:118). Iyan ang mismong kakatwaan ng sining—inaakit nitó ang sarili para maniwala sa sariling pagbabalatkayô, pagkaraan, kapag natangay ng puwersa ng pang-aakit nitó, ay kukumbinsihin ang panlabas na realidad na tanggapin ang realidad ng pagkukukunwari nitó bílang tunay na realidad. Napakaliit ang pagkakaiba ng dalawang realidad sa usapin ng perspektiba. Sa kabaligtaran, ang gayong panlilinlang ng haráya ay nagaganap sa antas ng táo. Napaniwala ng Amerikanong Pangulo William McKinley ang kaniyang sarili hinggil sa dibinong inspirasyon ng kaniyang aksiyon nang mapanatili ang Kapuluan ng Filipinas sa pananákop ng Amerika kayâ nakapaglinang pa ng lohikong balangkas para doon, pinangásiwàan ang pagsasákatupáran ng Amerikanong panunupil sa Kapuluan ng Filipinas sa loob ng saklaw ng kaniyang mapagkadiling patakaran—na ang Amerika ay may dibinong basbas para mamahala, gawing sibilisádo at paamuin ang mga katutubo nang magkapuwang silá sa pamilya ng mga nasyon. Samantála, kapareho lámang silá ng mga mangmang, at kailangang dalisáyin sa mga realidad ng digmaan. Isinagawa ni Heneral Smith ang [laman ng] kaniyang haráya sa pagbubunsod ng digmaan, at hindî pinahintulutang mabalam ang kaganapan ng realidad ni McKinley. Kayâ napakalinaw ng kaniyang utos sa pakikidigma: “Ayoko ng mga bihag. Ibig ko kayong pumatay at manúnog: mas marami kayong mapatáy at masunog [na ari-arian] ay lalong ikagagalak ko. . . gawing umaatungal na kagubatan ang Samar” (StC:142). Ang Amerikanong tulâ, na nakabalatkayô bílang relihiyosong tulâ, at gumagamit ng mapagkandiling maskara, ay tinupad ang mga láyon ni McKinley nang may kaunting dugo sa tabi—na may kabuoang 278,232 patáy, 600 milyong dolyar, salot, pagtataksil, pamamaslang, at pagbakwet ng mga pamilya sa ibang pook. Kung walang pagpapalà ang Maykapal, baká naging higit pang masaklap ang naganap!
25
Sa Filipinong Aklát ng Patáy (na kathang-isip magpahanggá ngayón), ang digmâan ay patuloy na inihahasik ng hukbo ng karimlan at ng hukbo ng liwanag. Kaluluwá ang larangan, at langit at impiyerno ang mga kulimbát. Ang kongkretong lamán ng tunggalian—ang tulâ—ay sinisiyasat ang lupain nang matáya ang mga tsansang makaliligtas itó sa gantihang paglipol ng dalawang hukbo. Kahit sa dalóm, pinánghahawákan ng tulâ ang mentalidad na mapandigmâ: “Sino’ng may sabing walang alam/ sa politika ang mga impakto/ Alam ng aswang na walang laban/ ang kagampan kayâ nakakain/ ang dugo’t atáy ng sanggol sa sinapupunan./ Alam ng tiyanak na walang muwang/ ang mga musmos kayâ naililigaw/ madilim man o hindî ang gubat”[35] (AnB:58). Hinihiyâ ng nakalipas ang mga herarkiya ng masama at ng mabuti, sa paghahangad nitóng mapanatili ang kapangyarihan sa anumang paraan. Ang nakalipas, na budhi ng tiráno, ay walang maitataguyod na talakayan nang maipahid ang nakagagamot na oleo sa mga kasalanan nitó, na kahit paano itó ay hindî sa kaniyang bansa. Ang pagkainis ng tiráno ay nakokópya sa pagkainis ng tulâ sa pamamagitan ng pagsasampa ng kaso ng panloloko, yámang ang pagninílay sa mga pabágo-bágong pamamahala na nakabatay sa pagmamalabis ng awtoridad ay saklaw lámang ng makapangyarihan. Kapag isinuot ng tulâ ang baluting pandigma, tugon itó sa panawagan ng tiráno na makidigma. Sapagkat sa bansang mabuway ang kalagáyan, na isáng dalóm, nakakamit ng alisto ang mabuting kapalaran; sa kabaligtaran, isáng karangalan ang mabilanggô sa gayong bansa. Kayâ malimit kinukutingting ng pinuno ang wikà úpang ang kaniyang tulâ ay makapágpahayág ng kaniyang makasariling kahulugán, hinggil man itó sa pambansang kaunlaran o pambansang kapahamakan. Lumilikha siya ng wikà úpang iangkop sa kaniyang mga bagay, kumbaga, at sa gayon ay mailalapat muli ang pinakákonsépto ng semantika. Sa katunayan, tinutularan niya ang tanyag na pinuno ng Laputa[36] sa akda ni Swift, na nagbunsod ng proyekto “nang mapaikli ang diskurso sa pamamagitan ng pagpupungos sa mga polisilábo nang maging isá na lámang, at iwan ang mga pandiwà at pandiwarì, dahil sa realidad ay magúguníguní ang lahat ng bagay maliban sa mga pangngálan” (SwGT:441). Sa nasabing kaso, tanging pinuno ang nakikinabang, yámang kontrolado niya ang pambansang wikà. Sinumang kumokontrol sa wikà ay kumokontrol sa isip, anuman ang pangyayaring sumulpot. Ang digmaan ng mga salitâ ay matagalang digmaan sa sibilisádong antas, bagaman puwedeng luminaw ang pamamaraan nitó mulâ sa mabalasik na banlik. Maikukubli ng pinuno ang kaniyang kalupitan sa pamamagitan ng mga talinghaga, ngúnit sa kabilâ ng pulutong ng mga kahulugán ay patuloy na iniiták o inaapí ang mga táo. Pinatay ng mga Hilaedita ang apatnapu’t dalawang libong Efraymita sa daan tungong Jordan, nang hindî nitó mabigkas ang salitâng “Shibboleth.”[37] Maaaring magsimulâ ang tulâ bílang mítopoesis[38]; at hubugin ang kathang-láwas nitó bílang tiyák na balangkas ng melodikong tensiyon at suspensiyon. Ang perpetwal na estado ng galaw nitó ang nagpapanatili sa dalóm sa perpetwal na estado ng digmaan. Sinusúkat ng mga saknong nitó ang hanggáhan ng larangan at naglalaán ng dugo na magpapakulay sa pagpatáy. Bílang politika na ang saklaw ng pilósopíyang moral ay nakatuon sa estado bílang kabuôan, ang pagkalagas ng populasyon na bunga ng bakbakan ay ekstensiyon ng pagkontrol ng estado sa ugnayang pantáo at isáng malinaw na anunsiyo hinggil doon. Pinalaki sa dambuhalang proporsiyon, at sabláy na inilaráwan sa báwat pagkakataón, naísasálin itóng panawagan sa digmaan—Dulce et decorum est pro patria mori[39]—at lumilikom ng mga simbolo at kalabuan para sa pinuno nang maitaguyod ang kaniyang rehimen. Malinaw ngayón, na sa dalóm man o sa pugáw[40], walang poot sa digmaan ng mga tulâ, dahil nagaganap ang digmaan sa antas ng diskurso. Ang dugo ay dugo lámang, bagaman ang mga patáy ay kasingtotoó ng mga libingang lumunok sa mga itó. O kayâ’y napaghuhunos ang poot tungo sa kawaláng-pisikálidád, habang pinaghuhunos na epihiyé ang mga kaaway. Ang matinding karukhaan at balighong pagmamahal, at puta-putaking tangkilik at lihis na katapatan, ay sumusupling nang walang poot, dahil nauuna sa mga itó ang mensahe kayâ naipatutupad yaon nang may mabuting intensiyon, anuman ang maging resulta. Sa gayon, si Gonzalo Ximenes ng Cisneros, na higit na kilala sa masamang reputasyon bílang Kardenal Ximenes, ang Punong Tagapagpatupad ng Ingkisisyong Espanól, ay nakakatulog nang mahimbing suot ang mabalahibong kamiseta kahit ang listahan ng kaniyang relihiyosong pag-uusig ay nagpapakita ng 3,564 táo na sinunog habang nakatali sa istaka, 1,232 sinilabán sa epihiyé; at 48,059 penitente ang nagdusa nang kumpiskahin ang kaniláng makamundóng kagamitan, at iba pang pagpaparusa (P1SI:100). Nagbigay ng salapi ang tulâ sa mga Kristiyanong hari, bukod sa pumatay sa mga Muslim, Hudyo, Protestante, at iba pang kafir, hanggáng kastiguhin silá ni Erasmus sa gayong kaululan at pinasayaw silá sa makálupàng impiyerno; at ipinakò ni Luther ang kaniláng mapanlinlang na dila sa pintuan ng simbahan ng Wittenburg. Kahit pa tiniyak ni John Tetzel sa ignorante na ang labindalawang pilak na salapi ay makapágpapálayà sa kaluluwáng nasa purgatoryo, si Luther namán ay sumusulat ng tulâ na makayayanig sa mga pasilyo ng Vatican. Habang nilalámon ng apoy ang mga katawan sa mga auto-da-fe[41] ng Sevilla at Valladolid, umaalingawngaw ang dalóm sa mga tunóg ng nagtatagis na talinghaga at kapalalùan; sa mga tulâng may dità[42] laban sa mga tulâng may sibát; sa mga tulâng may sulô laban sa tulâng may kalaság; sa mga tulâng may matatalas na pangil laban sa metalikong balát; sa mga tulâng lumilipad laban sa mga tulâng lumalangoy; sa mga tulâ ng manggagawa laban sa mga tulâ ng kapitalista—“Mahal kita, ngúnit kailangan kitang patayín”; “Igalaw kahit ang isáng mata’t hindî makikita ang kalahati ng araw”; “Lumakad ka nawa sa káma ng nagliliyab na bága,” at iba pa. Báwat salitâ’y humihigop ng kidlat, báwat kidlat ay bumibiyak sa mga guwáng na binúbukalán ng iba pang salitâ, hinahanap ang mga kaanak nitó úpang makabuo ng tulâ. Báwat pandiwà ay nagiging pirotekniko, báwat pangngálan ay nagiging bruho, báwat pang-urì ay nagiging buhawì, habang isinisilíd ng mga itó sa dalóm ang mga moliniyo, rebentador, kuwitis, at bola ng kanyon. Ang kalabuan ng mga patakaran sa digmaan ay kumakapon sa mga naglalaban, úpang walang pirmihang katauhan ang maitatak sa kanilá, maliban sa mga lumulutang na panlangit na palabás, at kahit iyan ay talinghaga. Kinayáyamután nilá ang publisidad, at ayaw makipagnegosyo sa mga tagalimbag, kahit pa magbibigay ng kalamangan. Yámang iniluklok ang sindak sa mataas na puwesto, ang tulâ ay naging ritwalisásyon ng kilos. Napágagaán ng tulâ, na pinalago ang simbolikong sistema nitó, ang pananalakay ng táo tungo sa pasalitâng paraan nang hindî natatanggál ang mabangis na katangian nitó. Magpapánukalà sa isá’t isá ang mga naglalaban, na magkaroon ng tigil-putukan, kasunduan, at pakikipagbatî nang makapágpahingá mulâ sa bigát ng bakbakan. Pahihintulutan ang pakikipágkasál sa mga tagalabas ng tríbu, na makalilikha ng mga tulâng mapayapà sa armonya, gáya sa sumusunod: “Isá ka bang araw tulad sa tag-araw? Bigkasin ko’y hamak sa mga salitâ—/ Higit kang marikit, labis na panatag: Walang simbanayad sa lilim na tandâ—/ Talulot ng Mayo’y nitás ng habagat na píping pangakòng sakyod ng patalim;/ Maikli ang laán sa isáng tag-araw kung ibig sa apoy mamugad, humimbing.// Maalab kung minsan ang mata ng langit, nang teksto’y tupukin ang mga bangungot/ Malimit kumutim ang balát na ginto na araw na lagas ang bagwis paglubog./ At anumang ganda’y minsang maglalahò, mulâ sa sariwa hanggáng sa sumagwa,/ Sadya man o likás magbago ang ihip ay lumaban tayo at ayaw mawala.// Ngúnit di kukupas ang iyong tag-araw kahit na maagnas ang dila’t panahón/ O maiwawala ang gandang taglay mong lahat ng salitâ’y sa utak ibabaon.// Handa kang bumukád sa kabílang mundó, may lagim ma’t salat sa ginto ang palad/ At kamatayan ma’y di káyang magyabang dahil lalaban ka sa ulan at aklát.// Hanggá’t táo’y buháy at handang makita ang sariwang pagbago sa mga butó/ Habang búhay itóng may hatid na siglang taglay ang musika na mithing matamó.[43]// Mga tulâ’y nagsisílang ng mga tulâ nang pansamantalá, at sa gayon muling nahuhubog ang tulâ. Bago pa nauso ang pagsusulat, malaganap na ang sákop ng tulâ. Naaarok itó ng táo na káyang hubugin ang mga elementong pantainga tungo sa makabuluhang hugis. Tainga ang instrumento sa pag-unawa, kumbaga, ang pokus ng kamalayan, dahil sa yugtong itó, ang tulâ ay komposisyong pangmusika na isinasagawa ng bibig at vocal cords[44] at kinalulugdan kung pakikinggan. Ang mga hanggáhan nitó’y matutukoy sa mga birtud ng pang-ulinig ng nakikinig, at sa gayon ay nakapagpapalipat-lipat mulâng isáng tagapakinig tungong ibang tagapakinig, gáya ng mabibitbit na mapa. Depende sa antas ng pagpapakahulugán niya sa ganitóng hanggáhan, gagagapín niya ang realidad ng tulâ nang matalik o malayo. Ang bingi, siyempre, ay pagkakaitan ng kasiyahan sa tulâ dahil hindî niya maisásaharáya ang kartograpiyang pabigkás. Ginagawâng ritwal ng tulâ ang pantríbung galak at lungkot sa tiyák na panahón, at yámang aspekto itó ng kásaysáyan nitó, ang tulâ ay paulit-ulit kalulugdan, o maibubukod mulâ sa kasalukuyang interes at krisis úpang papaghilumin ang mga pambansang sugat o gamutin ang pambansang dangal. May katangiang nakagagamot kapag narinig noon ang mga awiting-bayan; ngayón ay pambansang gunita na lámang ang mga itó. Nagdusa ang gunita mismo nang mabigo ang tainga na magagap ang sigasig ng mga tunog sa isáng tiyák na klima at heograpiya. Ang estetoskópikong papel ng kamalayan, samakatwid, ang nagbubunyag ng mga mapalamuting kamay ng mga tunog na pabigkás tulad ng sumasabog na granada, at sinasaló ang mga piraso ng kahulugáng lumulutang sa hangin para gulantangin ang haráya. Ikinulóng ng hangin ang mundó, nilunok ng tainga ang mundó, úpang maunawaan itó. Madaling makita ang anyô ng tulâ kapag sinalubong at tinunaw ng kasangkapan sa pakikinig. Nang maibento ang pagsulat, naging malinaw sa paningin ang anyô ng tulâ. Gayundin, dahil ang nasabing imbensiyon ang nagtatakda ng hanggáhan ng mga armonyang tekstuwal, isinukò ng tulâ ang malaking bahagi ng karapatan nitó úpang pahangàin ang nakikinig sa pamamagitan ng mga aktuwal na tunog. Natamo ng tulâ ang pagiging nakikita; pinalitan ng mata ang tainga bílang sentro ng talino. Ipinakò ang tulâ sa pahina, at naging sarili nitóng mapa, at ang mata namán ay naipakò sa teksto. Nagsayelo ang mga tunog sa kaniláng estadong walang tinig. Huminto ang tulâ na maging awit; at naging bahagi ng eskultúra. Hinahayaan ng kontemporaneong eskultúrang tekstuwal ang tiranyang tekstuwal, dahil sa págbabasá ng tulâ, sa paghawak sa hubog nitó, kumbaga, nang walang pagsalubong na pakikinig, naitatatag ang arbitraryong hanggáhang pabigkás. Nabibihag ang mambabasa sa loob ng mga hanggáhang itó, kayâ nawawasak ang kalayàan niyang masiyahan. Gayundin, ang kalayàan ng tulâ bílang pabigkás na realidad ay nalalagay sa pangánib dahil nakapakò itó sa iisáng kahulugán. Ang tiranyang tekstuwal—ang tiranya ng topograpiya[45]—ang nakapupukaw sa mata, na totoó; ngúnit sa gayong pangyayari, naísasará nitó ang daan tungo sa matulâing pagkasuwail; hindî matitinag ang mga hanggáhan nitó. Sa mundó gáya sa dalóm, maaaring magwakas itó sa delikadong proyekto, gáya sa kaso ng Digmaang Filipino-Amerikano na naging sanhi ng kalituhang pabigkás. Dahil ang isáng Filipinong káwal, na walang armas at lasíng na lasíng para sumagot, ay sinuway ang pangkaisipáng topograpiya ng salitâng “Halt” [Tigil!], binaril siya ng guwardiyang Amerikano malapit sa Maynilà, kayâ nagsimulâ ang digma. Ang poot at dahas sa panig ng mga puti at ng mga kayumangging káwal ang kumontrol sa tulâ: “Karaniwang káwal lámang akó sa pinasabog na Filipinas./ Anilá’y may kayumangging mga kapatid akó ríto ngúnit hindî ko alam ang kahulugán./ Ibig ko ang salitâng ‘kapatiran’ ngúnit akó ang nagtatakda ng hanggáhan./ Kapatid man siya ni Big Bill Taft/ ngúnit hindî ko siya kapatid.”[46] Lubos, kung gayon, ang pagtataksil ng mga salitâ. Hindî itó maaaring usisàin ng tratado at ng parlamento, bagaman sa paglikha nitó ay may papel na ginampanan ang mga naturan. Ang pinakatraydor, na malinaw ngayón, ay ang imprenta. Ikinadena nitó ang mga paa ng tulâ at isinilid yaon nang ilang pulgada sa rabáw ng papel. Kung ano ang itinuring sa Alemanya na imbensiyong makapágpapálayà sa isip mulâ sa kamángmangán ay itinuring sa China nang higit na maaga nang ilang siglo bílang kasangkapan na makahihiwà sa kalamnan ng tulâ. Sinagip ng tipograpiya ang tulâ mulâ sa anarkiyang trobador para maibilanggô sa dákong hulí. Karamihan sa mga modernong matulâing eksperimentasyon ay pag-aaklas laban sa imprenta. Ang “mararagsang ritmo” ni Hopkins[47], ang “súkat ng paghinga” ni Ginsberg, at ang “lirikong epiko” ni Bautista ang ilang halimbawa. Itinutulak nilá ang pader ng bilanggûan úpang mapalawak ang teritóryo ng tulâ, pinaluluwag ang mga hanggáhan nitó, at muling sinasanay ang mata tungo sa mga posibilidad ng pag-ulinig. Sa maikli’t salitâ, ginagawâ nilá ang tulâ na karanasan sa kapuwâ pagmamasid at pakikinig. Si José Garcia Villa, na gumamit ng mahigpit na anyô sa kaniyang mga eksperimental na akda, ay ipinágkaít ang ipinápalagáy na ugnayan ng tunog at hugis ng tulâ, dahil nilílimítahán niya ang kaniyang teksto sa bighaning pangmasid. Ang mga tulâ niya’y nawala ang kapangyarihang pantainga dahil sa ganitóng pangyayari. Ang estetika niya na nagpapaliwanag sa kaniyang teorya hinggil sa mga tumbalik katinig at tulâng pakuwit ay pagtanggap sa tipograpikong galíng, na pagsukò sa kapangyarihan ng imprenta[48]. Karamihan sa kaniyang mga tulâ ay hindî bagay pakinggan, o kaya’y isábak sa larangan. Binabaé ang mga itó at higit na nababagay sa parlor o tokador. Ang pumatay o hindî pumatay ay kapuwâ matutuligsa mulâ sa pananaw ng isáng heneral; gayundin, isáng estetikong abnormalidad para sa tulâ na tumiwalag sakâ magtagò sa ligtas at tiyák na pananaludtod. Isáng kaululan ang magtindig ng tropeo sa tuktók ng bundók na walang nagaganap na bakbakan, bagaman maaaring kilalanin ng isáng táo ang kaniyang utang na loob sa mga guniguning diyós na naghatid sa kaniya roon sa pamamagitan ng pagsusulat ng mga berso sa mga bató úpang basahin ng mga buwitre at kambing. Ang “imprentang tulâ” ay umiiral nang kulang ang búhay; isá itóng akdang sining, gáya ng marmol na leon sa harap ng hukuman, na ang tinig ay habambuhay mananatiling umíd sa kamalayan ng tainga. Itó ang literal na “pagpipinta ng salitâ” at sa gayon ay mabibigong makapantay sa “pagpipinta ng tunog,” dahil ang huling binanggit ay may mga bagwis úpang pahangain ang mga kritiko o takásan ang kaaway: “May malulungkot na salitâ/ May mga salitâng nakasasakít sa dila/ May mga salitâng hindî nababalì./ Ngúnit pinakamasaklap sa lahat/ ang mga salitâng hindî bumabagsak/ bagkus pumapagaspas sa langit/ At hindî alam kung kailan o kung paano mamatay” (BaC:53). Sumasapit kung minsan ang armonya na lumalabas mulâ sa kawaláng-tiwalà, kapag ang dalawang tulâ na nagsasalimbay ay sumasaló sa báwat isá, gáya sa kaso ng Ateniyenseng Henofonte at Espartanong Kirisofos na nag-asaran dahil sa abilidad nilá sa “sining ng pagnanakaw,” bago mapagwagîan ang ruta sa bundók habang umaatras mulâ sa mga Persiyano (XeA:26-27). “Ibig ko ang magandang tulâ/ na hitik sa bakbakan/ ang loob. Dugo, at kalantog ng baluti. . .” (MgG:245). Yámang ang mga digmaan ay dapat wakasan sa mga bakbakan, at hindî sa panandaliang labo-labo, ang tulâ ay dapat na maging matapang at mapagsapalaran kahit lumabis, úpang hadlangán ang paungol na pagtatapos. Para sa tulâ, ang kamatayan ay waring pakásaysáyang kongklusyon mulâ sa mga libingang verbal—mga pangngálang hindî na makalakad sa tanglaw ng araw, mga pandiwàng nawala ang libog—ang bagay na walang paggagamitan sa pangkalahatang plano ng pananaludtod. Sa dalóm, kamatayan ang káwal, na walang pangálang tatak o seguro laban sa pagpugot. Ang lihís na págpapáhalagá na ibinibigay ng magsasaka sa káwal ay isáng sumpa sa kabagalan ng huli na magbigay-daan o sa paglapit sa daan sa kabiláng panig na sákop ng kaaway. Hindî namán dapat imposibleng pasukin ang tulâ. Sa kabaligtaran, kailangan nitóng lumaban sa ngalan ng dugo, o sa ngalan ng pag-ibig. Dahil ang dalóm na tulâ ay modelo sa transitus ng estetikong kabayong pansirkus, na may buntót na umaalon sa hangin, na nágdudúlot para ipágkamalî ng mga mámbabása na ang pamámaraán ang siyang pinákaúbod ng tulâ; ngúnit ang masamang tulâ ay kalugód-lugód na tulâ, gáya ng plorera na isáng insulto sa haráya. Hindî kinakailangang maging asintado sa impiyerno, at ang perpektong tulâ ay nakayayamot sa kalangitan. Tiyák na wala sa langit sina Dante at Milton, na pawang lumikha ng mga tulâng bumura sa hanggáhan ng kabanalan at krimen. Naglalakô wari silá ng mga pekeng pangarap, na may garantiyang mapapatag ang impiyerno sa pamamagitan ng indulhensiya ng papa. “Nagsisilbi din siláng nakatayô lámang at naghihintay,”[49] diin ni Milton, isáng babalâng angkop para sa mga arkanghel o manunubà. Higit na mahusay ang tulâ ni Shiki: “Nashi saku ya/ ikusa no ato no/ kuzure ie [Sa guhông báhay/ sa larángan, ang péras/ ay namulaklák[50]].” (HA:85). Ang punong peras, kahit paano, ay hindî pabigat sa makinarya ng imahinasyon. Ang tulâng tumatakas sa larangan, habang himbing sa pananaginip sa walang katiyákang umaga ang mga bantay sa larangan, ay may maaliwawalas na búkas kung makalalagpas itó sa bighani ng kapritsosong taberna, sinag ng buwan, at kalansing ng bagong gawâng barya. Ang pagtakas sa mga pamantayan o kunwang kirot ng kalamnan ay mabibigong makapasok sa silid ng koronasyon; at ang totoó’y papaloob itó sa silid ng bibitayan. Sa sandali ng kamalasan o masaklap na pangyayari, sisindihan ng tiráno ang lampara sa mga kubling kalaboso, magbibílang ng mga bangkay at uuyamin ang mahihina. Inuudyukan siya ng tulâ na maging insomniyak, na manalig sa instinto sa harap ng imbensiyon ng katunggaling wikà na ikakabit sa tulâ. Sa ganitóng malikhaing sandali, humihinto sa pag-iral ang pisikal na mundó para sa kaniya, at ang buong atensiyon niya at enerhiya ay mimithiin ang gayong wikà ng mga wikà, na kahanga-hanga. Iimpis ang dalóm tungo sa pinaikling simbolo na nakatimo sa wikà, gáya ng kawan ng hayop na iniligtas sa mga arkabus at atlátel,[51] ngúnit handang isakáy ang buong hukbo sa isáng hudyat. Ang wikà na makábabásag ng pangá, makapágseseménto ng kastílyo sa úlap, makapághahatíd kay Muhammad sa tuktók ng kabundukan, makapágtutubóg sa mga liryo, makabubutas sa awit habang nakalutang sa hangin, nakikipagtalo sa mga demonyo. . . higit sa lahat, ang wikà na sumusunod sa halimbawa ng ilang mangkukulam, gáya ng ginawa ni Yeats sa mga Druyda, ni Pound kay Yeats, at ni Eliot kay Pound; gáya ng ginawa ni Villa kay Cummings, ni Cuadra kay Villa, at ni de Almeda kay Cuadra. Sa yugtong maparalisá sa labis na tákot ang salitâ ay aalingawngaw nang magiting ang tinig, dahil alam nitóng hindî matutuklas itó sa gayong pagkukunwari; at ang tulâ, na ipinagpág ang mga bota, ay ni hindî tatanggalin ang bálot. Yámang ang nag-iisáng unibersal na tradisyon ng táo ay tradisyon ng karahasan, na sa pamamagitan nitó’y umaandar ang mundó sa landas ng demokrasya, ang digmaan ay patuloy na nagdidikta ng mga batas ng kapayapaan. “Karamihan ng bílanggo’y sumibol sa madlang hirap/ karamiha’y di maalam ni bumása’t sumulat/ karaniwang kasalánan ay pumatay o manugat,/ manulisán o manggaga ng sa ibang ari’t hanap,” hinapis ni Hernandez, na siya mismo’y nagdusa sa dalóm (Hel:142). Ang karahasan ng tulâ, pagdáka, ay hindî ang karahasan ng mundó—hindî magiging magkapareho iyon—gáya ng ang ídea sa sarili ng mundó ay hindî kapareho ng ídea ng mundó sa tulâ. Tinatanggal ng karahasan ng mundó ang kapinuhan at pagkamagalang, samantálang inilálahók ng tulâ ang mga itó. Ang una’y karnal; ang ikalawa’y selestiyal. Nakatuon ang una sa mabibigat na usapin ng paglipol, samantálang ang ikalawa’y higit na matimbang ang estilo. Ang una’y pagpipista sa dugo, at ang ikalawa’y paglalasing sa salitâ. Ang ikalawa’y ama ng una, kung hinihingi ang henealohíya, bagaman makabubuti kung pabalik—ang wikà’y makápagpápadának ng dugo, na kasingdali gáya ng pamumuô ng dugo na maging mga salitâ. Ginagawâ nitóng posible para sa táo na hangaan ang digmaan kahit hindî siya naniniwala ríto. Ang tulâ na ipinundar lámang sa talino ay maaaring makagulat sa kaniya nang isá o dalawang araw, ngúnit ang tulâ na ipinundar sa karahasan ay makasasakít sa kaniya habang siya ay nabubuhay. Ang tulâng iniwan nang mag-isá sa pahina ay umuurong sa pagiging malamig na artefakto; sa larangan, bumabangon itó nang maringal sa bisà ng mainit na dugo. Sa teórikong antas, pinalalayà ng dugo ang lahat ng bagay, kabílang na ang tulâ. Ang kamatayan at ang mga kaanib nitó ay nagsasagawa ng seryoso ngúnit di-kaaya-ayang tungkuling tiyákin ang kaligtasan ng estetikong balangkas ng silakbó at talino. Ang tulâ na pumapatáy ay kasinghalaga ng tulâ na nagtataguyod. Ang dalóm na tulâ, sa sukdulang diwà, ay nagsisilbi bílang tagapamagitan ng Panginoon ng Katwiran at ng Panginoon ng Silakbó. Sa gitna nilá’y humihikab ang hukay ng muling pagsílang.
26
Ang muling isílang ay pagpápatíwakál sa kabaligtarán: nabubúhay ka muli sa pamamagitan ng marahas na gawain ng pagpapatunay. Yámang hindî magiging mahalaga ang pamumuhay, ang tulâ bílang apendise ng gayong muling pagsílang ay lilitaw na kinaaayawang pasánin. O gayon nga ba? Bakit kumakapit ang isáng táo sa walang kapag-a-pag-asang búhay sa walang kapag-a-pag-asang dalóm? Hindî ba nang makaligtas mamatay, para mapalaeig ang poot na nagpapanariwà sa kawaláng-pag-ása? Hindî kinakailangang maging paleontologo úpang mabatid na umimpis ang bungo ng tulâ dahil umimpis ang mga ulo ng mga diyós. Itó ang trahedya ng modernong rélihiyón: hindî pinawì nang ganap ng mga diyós ang kaniláng dáting masasamang gawa, at nagkasala pa rin silá sa pagkadibino. Sa Delfos, hindî silá makapág-iimbénto ng mga laro úpang punuan ang kakulangan ng mga orakulo nilá—kasal, kamatayan, kalakalan—kayâ naglahò ang kabuluhan nilá at napilitang magretiro sa madidilim na sibilyang altar na naging kakatwa ang kaniláng dibinidad sa sambahayan. Kahit pa noon, duwág siláng itakwil ang kalangitan, at kontento na sa taunang kahalayan na ang simbolismo ng kaniláng makálupàng kapangyarihan ay ipinagdiriwang sa masasayang paglalasing. Sa yugtong itó, ang tulâ—na napahiya dahil napabayaan ang tungkulin nitó—ay pinatay ang sindi ng mga handog na kandila at pinatalsik ang mga diyós. Kayâ lumitaw ang impiyerno. Kung kailan piliin ng tulâng muling buhayin silá, ang mga diyós ay matutulog sa dalóm nang taglay ang mga alaalang magtataguyod sa kanilá: “Diyós ang aking pinilì./ Siya ang aking pinilì/ Pinilìng rumikít./ Siya ang pinilì ko./ Diyós ang aking himalâ!/ Diyós ang aking Akdâ!/ Musika mulâ sa payák/ Orihinál, marmól na Pantíg” (ViV:40). Ang gunitâ ng ganitóng mga gunitâ ang nagpapasiklab sa tulâ, at isinasantabi ang mga diyós. Sa paraan ng pagsasalitâ, ang fetus ng tulâ ay isá nang malaking táo nang iluwal sa mundó. Nagpatiwakal sa pamamagitan ng kahalili ang mga diyós. Hindî na lámang silá pasaporte sa mapayapang kamatayan bagkus titulo sa kasuklam-suklam na búhay. Nalulusaw silá sa loob ng tulâ gáya ng ulop sa Villa d’ Este at ang ulan sa Amsterdam ay naglalaho sa haráya ng manlalakbay. At ang mga páto sa Lucerne, o ang mga estatwa sa Brussels! Wala bang papel ang mga itó sa pagkawasak ng mga diyós? Niyayapakan ng tulâ ang kaniláng utak habang papaakyat itó sa estetikong antas na ang lahat ng yaman ng Asya at lulugo-lugong henyo ng Ewropa ay nakabuyangyang sa isá’t isá; kung saan makalalakad ang isáng Filipino sa mga kalye ng Roma at susumpain ang mga César dahil kulang ang pinadanak na dugo nang madalísay ang Mediterránea. Napakaraming halimbawa ng dibinong pag-iisip na makitid na dapat ituwid ng mga mortal. Sa Gibraltar, itó ang bató na nakauslî sa unibersal na plano, walang silbi at maganda; sa Amalfi, inuukit ng mga mortal ang mga mansiyon at apartment mulâ sa pisngi ng bundók nang magkabahay na nakalimutan ng mga diyós habang malikhaing pinupulikat nang makalikha ng napakarikit na baybayin. Tulad ng Gibraltar, nakamamatay ang Amalfi sa angking kariktan: “Pinapaslang akó ng Amalfi, nilikha nitó ang aking libingan./ Masayang humimlay ang mga butó kong itinalâ/ sa mga punong limón, bughaw na dagat, at kumikinang na batuhan./ Naliliyo akó sa ringal ng Amalfi na nasa aking utak,/ mga mata ko’y kinuluyan ng mga panahón/ na napanatili nitó. Di mahalaga kung walang pumansin kung saan nalulusaw/ ang mga patak ng liwanag at sumasatsat ang simoy/ sa mga ibon! Nalulunod akó sa mga diwaing/ hindî ko pag-aari, ng mga damdaming sumasagitsit./ Para sabihing bigông gumana ang mga salitâ/ ang halaga sa bungo ay walang bisà,/ para sa mga dilâng inukit sa karunungan/ ng antigong sining, na hinihiwa ang solido/ sa awit. Mabubuhay pa ba akó nang matagal? Akó ba’y/ aáhon para pumunô sa sisidlan ng sariwang lamán?/ Uutusan ba ng mga obispo na patunugin ang mga batingaw?/ Patáy na akó—at iyan ang mahalaga./ Hindî ko kailangan ang iba pang Tag-araw, ni iba pang Taglagas” (BaA). Hindî problema ng tulâ, kumbaga, ang kamatayan, ni magagawâ nitóng magpatiwakal kung ibigin nitó—mawawasak lámang itó ng iba pang tulâ. Ang kritikal nitóng problema ay may kinalaman sa lingguwistikong kaganapan, i.e., kung paano itó makatatayô sa sariling mga paa. Sumasaklaw itó sa pagwawakas at pagbubunyag, na dapat kapuwâ hindî hilaw o atrasado. Ang tulâ na tumátakbó nang náuúna sa patútungúhan nitó ay kasingsamâ ng tulâ na humahadlang sa paglalakbay nitó. Ang págwawakás ay tulâ na ganap ang pagiging makatotohanan; ang págbubunyág ay tulâ na nábubúhay sa tumpak na panahón makaraan ang pangyayari. Ang tumpak na paglalagay ng salitâ, pághihigít sa línya, at buháy na ritmo ang pánukatán sa abilidad ng tulâ para mapalawig ang kahulugán nitó; ang mga itó, kasáma ang pilosopikong pagkaalisto at mapandigmang diwa ang magtitiyák sa kaligtasang metapisiko ng mga tulâ. Ang pagsangguni-sa-sarili ay sapat na úpang mapaandar ang makina nitó. Tawagin man itóng dambuhalang banidad o masalimuot na narcisismo, ngúnit ang tulâ’y kailangang isádulâ muli ang sarili úpang mapaniwala sa realidad nitó. Walang hihigit sa kapangitan kaysa Paglikha, kung paniniwalaan ang kásaysáyan, dahil wala itóng maipagtatanggol na disenyo—hindî nitó mauulit ang sarili. Kinákailángan ang tulâ sa rurok ng pagkámakásarilí nitó úpang likhain muli ang Paglikha (ViV:43). Ang isáng tanaga o tanka ay mapaliliit ang panahón sa munting espasyo nang hindî nabábawásan ang mga katangian nitó. Tanging ang Pagbubunyag ang makapágpapasiglá muli sa tulâ. Habang ibinubugá nitó ang lingguwistikong enerhiya ay kasabay nitóng natatamo ang sandata úpang isará ang sarili, úpang bakunahan ang sarili laban sa mismong pangánib ng índepéndensiyá. Ang Págwawakás, sa kabílang dáko, ay sumásaksí sa págwawaksî ng tulâ sa diwa na siya ring nagsílang nitó. Ang pangwakás na pagtataksil ay pangunang kondisyon sa sariling pagkabighani, at pagpapatuloy sa matulâing tunggalian na lalahukan ng tulâ pagkaraan. Ganap ang tulâ kapag ang mahika nitó’y maagang naísaáyos ang destinasyon nitó at nakarating doon. Walang di-kinakailangang paglihis sa pangunahing ruta, walang bagaheng bibitbitin na hindî importante, ngúnit palaging báon ang mga subók na pahiwatig o simbolo sa pasikíng[52] nitó, at handa sa anumang di-inaasahang pangyayari. Binubuo ng tulâ ang sariling prototipo na nakapágpapáunlád namán sa mata, tainga, at pag-iisip ng mambabasa. Hindî umiiral ang likás na isipan; nahahátak ng tulâ ang isipan habang naglalakad sa daan, habang ibinubunyag ang kubling senyales sa mga alkantarilya, kamalig, at trasvolar. Sinasabihan ng tulâ ang isipan kung alin ang gusto nitó, at madaling kinokontrol yaon gáya ng bahaghari o paruparo na kumokontrol sa himpapawid. Ngúnit ang isipan ay may sariling prehuwisyo na makapágsasará sa tulâ habang isinasara ng tulâ ang sarili—na tila kapuwâ pagkulóng at pagháwa. Kung sino ang gumawa ang taguri sa ginawa. Nilalámon ng bilog ang sarili. Si Crassus, na gahamang Romanong politiko, ay pinugutan noong 53 B.C. ng mga Siryo at ang kaniyang ulo’y binuhusan ng kumukulong ginto (WaPA:213). “Liblib na nayon ang aking narating./ Wala akóng maskara o mandolina/ Tumangging maniwala sa aking kabanalan ang mga punongkahoy/ ngúnit nagtungo pa rin akó sa liblib na nayon./ ‘Ano ang hudyat?’ tanong sa akin./ Kayâ inililis ko ang aking damit—ang senyas/ ay malinaw at di-maipágkakámalî—/ hindî ko mapigil iyon sa paglundag/ tungo sa liblib na nayon./ Inawit ko ang awit sa liblib na nayon// noong ang lahat ay maliwanag at nagliliyab./ Ang mga tulâ sa ulo ko’y huminto sa pagtakbo/ noong ang parehong rima’y patuloy sa pagpihit at pagbalik./ Pagdáka’y umulán para palamigin ang tuyot kong lalamunan/ at binuhusan ang apoy na bumalot sa mga binti./ Hindî itinalâ ng kásaysáyan ang pangyayaring itó./ Doon sa liblib na nayon akó’y sumapit” (BaS:48). Ang tulâ ay magkasabay na kamatayan at resureksiyon. Namatay ang makatà sa loob ng wikà na sa mismong sarili nitó’y kamatayan ng realidad. Hanggá’t may kinalaman ang mga salitâ, para na rin siyang patáy kapag iginalaw ang pluma at inilagdâ ang mga unang titik sa pahina—ang iba pa’y ginagawâng pormal na lámang ang kaniyang obitwaryo. Pagkaraan nitó, inirerekord ng tulâ ang sarili, kumbaga’y pinapatáy ng tulâ ang realidad ng makatà sa pamamagitan ng paglikha ng bagong realidad mulâ sa kaniyang mga butó. Alam ng tulâ kung saan itó dadakò, planado nang maaga ang itineraryo, at namumuwalan ng salapi ang bulsa. Ang mga idolong pasan nitó’t bordado sa mga watawat—matanda at iginagalang gáya ng kaliwang kamay ni San Francisco Xavier o hiniyasang paa ni Santa Teresa ng Ávila—ang mga dalubhasa sa mga maskara at panlilinlang: “Ang granadang nakábalátkayông mansanas/ ay sumapit sa Manalento./ Tinanggap itó ng alkalde at binigyan pa/ ng pagkilala sa munting lungsód./ Dinala ng mga táo ang Mansanas na nakapatong sa pinilákang plato/ na tanging ginagamit sa mga maharlikâng okasyon./ Inihatid itó ng masayang prusisyon tungo sa ayuntamiyento/ na ang mga awit ng papuri ay inawit maghapon./ Mukhang malinamnam ang Mansanas at nakaaakit./ Noong gabi, nang tulog na ang lahat, ang Hepe ng Pulisya/ ay nanloob sa ayuntamiyento, at kinagat ang Mansanas./ Sa gayong paraan naglaho ang Lungsód ng Manalento/ sa mapa ng mundó” (BaP). Ngúnit ang tulâ, sa sandaling matapos itó, ay muling pagsásabúhay ng ugat ng táo, isáng pagpaparangal sa mga salik na pangkaisipán at panlipunan na pawang nagtutulak díto túngo sa larángan. Kung sakali’t mamatay ang tulâ, na malimit mangyari, itó’y nakapanghihinayang na pruweba sa pagkahilaw ng haráya—sa kaguluhan ng kalaban, nangunguluntoy itó sa hirap, at walang silbi ang taglay nitóng kahusayang pangkaisipán o baluting pangkultúra. Pinatay itó ng mismong realidad na inakalang napatáy ng tulâ. Sa panulaan, tanging ang malakas ang makapág-aangkín sa pag-iral. Ang nakagagambalàng in medias res[53]ng Panahón, na kasingdalî ng maling pihit ng sugnay, ang makápupútol sa galamay ng mahinang tulâ. Sic semper tyrannis[54]—dahil gayon ang báwat mahinang tulâ, ang mabigat na pasanin ng tulâ ang nagdidikta ng mga panuto para sa kaligtasan, na para bang hindî itó mahahatak pababâ ng unang edisyon. Ang pagkamautak ng gago ay mapapantayan lámang ng kagaguhan ng mautak. Habang ang tulâ ay sadyang politikal dahil tinatalakay nitó ang nagbabagong loob[55] ng táo, sumasaksi itó sa sariling pagkawasak kapag ang pananákot, terorismo, at pagkukunwa ay nabigong pangalagaan ang puwesto nitó sa lingguwistikong panteón. Taglay ng postumong deposisyon nitó ang bawal na kalaliman na nakápagpáparupók sa isip at sa bandang huli’y makalalason sa alpabeto. Sa pinakarabáw, sinusuhayan ng tulâ ang pagtalab ng kasákimán, korupsiyon, at banidad sa panig ng mambabasa; habang lumalaon, nagsisilbi na lámang itó sa estetikong terorismo. Ang pagkamagálang wari ng tulâ ay ikinukubli ang kakitiran ng isip, dahil nalilitó itó sa kaibhan ng matulâing rubdob at matulâing permanente. Ang pabalikukông piston nitó’y binabalikô ang diwang pakásaysáyan; sa realidad, hindî nitó káyang supilin ang sariling rubdob bagkus itó pa ang pinángingíbabáwan. Walang kartel para sa palitan ng tulâ, gáya ng walang palitan ng mga bihag sa digmaan, at ang nawalang tulâ ay wala na magpakailanman. Kulang sa lakas ng identidad, ang tulâ’y mabibigong makipagtunggali sa mga kalaban nang matagal at madaling magagapi. Nagiging biktima itó, bago mamatay, sa klasikong diplomatikong estratehiya ng negosasyon: “ang pagsásamántalá sa panahón ng pagkáantalá ang sanhi ng mahinang komunikasyon; ang pagtatatwa ng mga embahador kapag ang mga naganap na nakahihiyang pangyayari’y resulta ng kaniláng negosasyon; ang pagtutol sa ratipikasyon, kapag ang tratado’y naging kasuklam-suklam; ang pagnanakaw ng mga tagapaghatid at ang pagdakip sa mga ahente, at iba pa (SyW:81). Sapagkat ang mga tálo at gutóm ay walang bansa, at walang karapatang tumayô sa lilim ng kabayanihan ng mga estatwa nang maretoke ang kaniláng mukha sa retrato; hindî silá makahihingi ng tulong sa mga panginoon ng digmaan na pinaliit silá sa gayong kalagáyan, noong una pa man. Hindî itó usapin ng mapagtataluhang pamimilosopo, sa panig ng makapangyarihan, at kapritsosong kamatayan, sa panig ng tulâ. Walang bagay sa parmasya ng panulaan ang makabubuhay muli sa mga patáy na rima at pagkamaligoy, gáya ng magagawâ ng pasyok sa sinaunang trobador, maliban kung resureksiyon itó sa kabuôan. Ang hindî pa naimamapang kariktan ng terrorismo ang pumipigil sa ambisyon nitóng paramihin ang sarili. Ang kamatayan nitó ay kagagawan din nitó. Dahil sa mga bungang-isip ng realidad na nabigo nitóng maarok, ang pagtatangka ng tulâ sa intelektuwalismo ay bumabagsak sa pagiging palamuti. At dahil ang tulâ sa papel ay naiiba sa tulâ sa kalangitan (gáya sa kaso ng binibigkas), mistulang iba-iba ang mga ritwal sa libingan. Ang tulâ sa langit ay mabilis mamatay dahil wala itóng aklátan para sa dokumentaryong kanlungan o destiyero; ang tulâ sa papel ay maaaring magkaroon ng pasadyang nitso o hukbo ng mga duling na kritiko úpang mapanatili itó sa estado ng pagkalutáng. Ang ekolohiyang tekstuwal ay pinapayagan lámang ang gunita nitó, at sa panatag na sementeryo’y makapágpapadalá ng mga ulat sa mga partisáno nitó: “Nagsusulat akó, gáya ng sinabi ninyo, mulâ sa sementeryo ng gunita. Matagal ko nang pinagsikapang isulat ang ganitóng diwain, naghanda sa tungkulin sa loob ng tatlundaang taón, kayâ pumuputok ang aking balát at hiráp akóng magsimulâ. Kayo na nakakikilala sa akin ay mauunawaan kung bakit ko ipinagpabukas ang ganitóng gawain—hindî madaling laslasín ang inyong tiyan at ibilad sa araw ang inyong tapang. Hindî dahil kinasusuklaman ko ang dugo. Gusto ko ng dugo. Gusto ko ang pagsakyod sa likod, ang baril de-saylenser na nakatutok sa pilipisán, ang binitay na lalaking sumisipà sa hangin at pinatutulò ang tamod sa hayok na damuhan. Gusto ko ng karahasan, ngúnit báwat bagay ay may angkop na oras at lugar. Kung naisip ko lámang na gawin itó sampung taón na ang nakalilipas, maituturing kong gago akó. Naging gago nga akó at kinagiliwan ang maisip iyon, sa mismong diwa ng pag-iisip hinggil sa bagay na iyon. Matutuklasan ng isáng táo ang kaniyang bituin sa kalangitan at iguguhit ang agos ng liwanag ng kaniyang buhay. Paano nga ba ang ibang paraan? Walang utang na tulâ ang mundó para mabuhay; nananatili ang mundó para sa atin hanggá’t káya nitó. Úpang magtagumpay sa mundóng itó—bílang tulâ o pasimuno ng tulâ—dapat pigâin ninuman mulâ roon ang gatas na pampalusog sa pamamagitan ng pagsusumamò, pang-aakit, panggagahasà, pakikipagbunô roon—kailangan itóng mapaligáya o masupil, tulad ng putang ina, bago ilabas nitó ang pabuya. Sa gayong paraan lámang mabubuksan ang kalendaryo ng sinapupunan nitó gáya ng mahiwagang pangungusap, at nang makita ang landas sa laberinto ng pag-iral.” Mga salitâ, mga salitâ. Hulí na ang mga itó kapag ang pangwakás na pála ay nagtabon ng lupa sa ataul ng tulâ. Kayâ kung ang tulâ ay ipinakahulugán sa panay na mapaglarawang termino, i.e., walang pakundangan sa kásaysáyan at walang pagtatáya sa anumang mabuti o masama, ang kamatayan nitó ay kumakatawan lámang sa pag-abandona ng isip sa masamang alaala. Ngúnit ang tulâ, gáya ng nasabi na, ay hindî maaaring maging newtral at ang gumagawa ng tulâ lámang ang may kakayahang arukin itó dahil, sa kalooban niya, siya ay ignorante. Malaya sa mga sagabal ng tunay na lohika at nakatuon lámang sa larangan, hinaharap niya ang mundó nang walang pagkiling, bagaman walang panakip-mata. Sa ganitóng estado ng ganap na ignoransiya, imposibleng mangyari ang pagkakamali, maliban kung magmamartsa ang kásaysáyan úpang wasakin ang kaniyang intramuros. Mulâ sa sikolohikong punto, lahat ng gawin niya ay orihinal. Sumasákop sa lahat ang kaniyang kahinaan dahil walang mawawala sa kaniya, o higit na mabuti, dahil naiwala na niya ang lahat—maliban sa tulâ, na kung totoó sa kaniya, ay dapat ding nawala. Ngúnit may sariling pananalig ang tulâ, at may sariling plano sa pag-ahon tungo sa lunan ng kapangyarihan at kayamanan. Pinapangarap ng tulâ ang mga borador ng bángko, marmol na libingan, ministeryo, mapabílang sa pandaigdigang antolohiya, imbitasyon sa inagurasyon ng pangulo, puwesto nang makapanood sa parada ng hukbong sandatahan, gawad pampánitikán, titulo ng kabalyero, o kahit banggit sa isáng alamat. At pamalò para lagasin ang ngipin ng kalaban! At mga bomba para pasabugin ang mga establisimyento ng kaaway! Unang-una, gayunman, ang tulâ, ang buháy na tulâ, ay dapat matagpuan ang sarili nitóng kahulugán. Ang ganitóng walang humpay na paghahanap sa kahulugán, ang ganitóng pagsísid para sa semantikong kalis, kumbaga, ang batayang gramatika ng tulâ. Úpang mapagtibay ang ganitóng pagninílay, ang ganitóng pagbalikukô sa tulâ úpang mahawakan ang buntot nitó habang mukhang lumulusob sa siklo ng mga episodyong epiko, kailangan nitóng paunlarin ang abilidad na pigain ang pabigkás at di-pabigkás, ang kumpas mulâ sa laós na pananalita, ang tono mulâ sa kumpas, gáya ng babaylan na isinasagawa nang mag-isá ang ritwal sa pamayanan, kabílang na ang mga tugóng pahimig. “Úpang sakúpin ang mga táo, kailangang kumbinsihin silá na angkop lámang silá na sakúpin” (RiF:160)—itó ang tiranya ng pamahalaan na higit sa tiranya ng kahulugán.
27
Naitatakdâ ng kultúra ang báwat tulâ; kumbagá, ang katótohánan ng panahón ng tulâ’y nananáhan sa panahón ng katotohanan nitó. Nakapágpapáhiwátig lámang ang kahulugán nitó sa paraang hindî maiiwasang resulta itó ng pinagsamang materyales ng kultúra na inisip nang matalas sa pamamagitan ng pagsasalitâ. Tatlong kahulugán ang maipapataw sa alinmang tulâ: ang kahulugáng ipinasok ng maylikha sa tulâ; ang kahulugáng ipinasok ng mambabása sa tulâ; at ang kahulugáng inakò ng tulâ para sa sarili sa panahón ng peregrinasyon nitó sa daigdig ng mga titik. Ang una ay ego ng maylikha na hinubog mulâ sa wikà at mga realidad ng táo ang tiyák at posibleng lohikong pagkakaugnay-ugnay. Itinatakda ng kaniyang isip ang panlabas na anyô ng tulâ na, sa kaniyang kamangmangan—kumbaga’y kaalaman sa masasagap na elemento—itinutumbas niya sa anyô ng tulâ habang pinahihinog pa itó sa kaniyang isip. Yámang walang makapágpapálayà sa kaniya sa gayong ídea, pinalalaya niya ang tulâ sa papel (o sa langit, alinsunod sa ilang pagkakataón), sa paniniwalang naitakda niya ang ultimo’t di-mababagong estruktura. Bubukál ang desperasyon niya pagkatapos kapag natuklasang ang kahulugán ng tulâ ay hindî halos katumbas ng kaniyang orihinal na inisip hinggil doon. Totoó, sa pagitan ng tulâ at ng kaniyang diwain ukol sa tulâ ay humihikab ang guwáng na lulunok sa lahat ng umiiral na diksiyonaryo sa uniberso. Ang maigagalaw na anyô ng tulâ, gayunman, ang tangi niyang likha, na sa pamamagitan nitó’y kailangan niyang panagutan kapag inatasang sumailalim sa matalim na pagsisiyasat. Ang ikalawa ang naghahatid sa tulâ tungo sa dalóm ng mitólohíya na ang kamalayang pampamayanan ang nagtatalaga ng kahulugán nitó nang maihayag ang mga tiyák na pampamayanang ritwal o pagpipilian. Ginagawâ ang tulâ úpang pagniláyan ang kolektibong kásaysáyan, at úpang makapágsaád, kahit palihim, ng isáng plano para sa kolektibong ringal. “O esca vermium! O mass pulveris!/ O ros! O vanitas! Cur sic extolleris!”[56] (BeD:164)—ngúnit ipagkakait ng mitólohíya ang oportunidad maliban sa taglay nitó. Díto, ang tulâ ay makapágtatamó ng isáng lipón ng katangiang idinidikta ng panahón, na habang tumatagal ay nakapagdaragdag ng patina ng paggalang, at pagkaraan, ay makápagpápatíbay sa panlasa ng publiko. Kayâ sa panulaan noong ikalabing-anim na siglo, halimbawa, ang mga tagapamagitang pampánitikán tulad ni Puttenham ay isinulong ang tiranya ng caesura [hatì]: “Sa berso na lalabindalawahin ang pantig, ang hatì ay dapat nasa ikaanim na pantig; sa berso na lalabíng-isahín ang pantig, ang hatì ay nasa ikaanim pa rin at kabuntot ang limang pantig. Sa berso na pipituhin ang hatì ay nasa ikaapat, o kung hindî’y walang hatì, dahil sasagwâ ang alinmang hinto sa sukat. Sa berso na aanimin ang pantig at pababâ ay hindî na kailangan pa ang Hatì, sapagkat hindî kinakailangang humabol ang paghinga: ngúnit sa sandaling maglagay ng Kuwit, itó ay para itangi ang diwaing higit sa anumang bagay”[57] (PuP:5-6). Sa tulâ, gáya sa politika o politika ng tulâ, ang bilís ng kamay ang nagbubukás ng mga puwáng tungo sa kagaspangan ng dila at póklat[58]. Ang ikalawang kahulugán ng tulâ ay maaaring may kaugnayan o walang kaugnayan sa una. Kung may kaugnayan man, itó ay dahil ang kahulugán ng mambabasa ay sumasalimbay sa pakahulugán ng gumawa, hindî man sadya (na bibihira) o sa pamamagitan ng pag-ayon sa kultúra, at sa gayon ay nakakansela kahit ang lingguwistikong oposisyon sa panig ng dalawang kamalayan na nagsisílang sa mga itó nang magkabukod. Ang kaligtasan at kadakilaan ng mga tulâ—gáya ng kay [William] Shakespeare o Francisco Balagtas—ay nakasalalay díto. Ang armonya sa panahón ng gumawa at sa panahón ng mambabasa ang nagdudúlot sa tulâ na maging eternal, kumbaga, sa sarili nitó’y walang panahón dahil tumatakbo ngayón nang paminsan-minsan sa agos ng maraming panahón ng mga táo—bílang indibidwal at bílang pamayanan—bagaman hindî nanggagáling sa isáng tiyák na panahón. Itó ay nagiging tulâ ng báwat táo, at kasabay nitó’y nakaliligtas ang panahón na maisaklóng ng mga pangkultúrang paghihigpit. Tumatakas itó sa mismong pamamaraang ginagamit nitó sa pagtakas. Mulâ sa isáng tulâ, itó’y nagiging maraming tulâ, ngúnit nananatiling nag-iisáng tulâ. Kung walang kaugnayan, itó ay sapagkat ang iba-ibang pangkultúrang materyales ng mga mambabasa ang humahadlang sa nasabing armonya, at hinahayaan itóng maging timawàng[59] lingguwistikong entidad sa larangan ng búhay. Gayunman, ang mga tiyák na pagbabago sa moralidad ng publiko, pilósopíya, gobyerno, o edukasyon, ay maaaring magsílang ng gayong armonya. Totoóng hindî maiiwasan ang naturang armonya kung ipagpapalagay ang siklikong renasimyento sa panlasa ng táo. Dinodokumento ng ikatlong kahulugán ang kásaysáyang pabigkás ng tulâ habang sumusulong itó sa espasyo at panahón, sakali’t ang tulâ ay hindî pa nawawasak ng alinmang puwersa na naunang tinalakay. Tulad ng bató-balani, ang tulâ’y iniláladlád ang kahulugán nitó samantálang sabáy na nililikom ang iba pang kahulugán habang gumugulong. [Nagtagumpay ang mga pormalista sapagkat naniniwala siláng “Lahat ng kinakailangan úpang itanghal na bágay[60] ang mga tulâ ay mag-isip, magsalitâ, o magsulat hinggil sa mga itó, na taliwas sa mag-isip, magsalitâ, o magsulat sa pamamagitan ng mga itó (Wel:2).] Nagaganap ang prosesong itó na bukod sa, o independiyente sa, unang dalawang proseso na ang unang dalawang kahulugán ay maikakabít sa tulâ. Ngúnit maitatanong, kaninong talino o kapangyarihan nagmumulâ ang ikatlong kahulugáng itó, kung hindî sa isá sa unang dalawa o mulâ sa pagsasanib ng dalawa? Hindî biglang lumilitaw ang mga kahulugán—sino ang nagpapasimuno kung gayon, sa ganitóng kaso? Ang sagot, sa pangyayaring itó, ay ang tulâ mismo. Maisásahinágap na ang tulâ, na ang pag-iral ay sanhi ng isáng kapangyarihang hindî nitó angkin, ay dapat iwaksi ang nasabing kapangyarihan o kaya’y iwan nitó, at mangapâ sa tinatahak na mundó. Sa laberinto ng mga simbolo, ang tulâ’y pumapaikid sa laberinto, hinuhubdan ang sarili ng lahat ng kahulugáng natamó mulâ sa labas, at gáya ng nagnanaknák na sugat, ay nagbabadyâ ng hugis ng mga pílat nitó, pinalalagô ang kahulugán mulâ sa loob—na tila awto-imbensiyon—nagmamarka sa mga lagúsan habang nangángapâ sa dilim. Kapag kalansay na, iimbentuhin nitó ang sariling kahulugán sa teribleng pagkákongkréto ng pag-iisá at pag-iwan. Anuman ang naiwala nitó’y hahanapin nang matagpuan ang hindî nitó ibig mawala—ang pusikit na kawalán na pinágmulán nitó para makairal. Ang tulâ, siyempre, ay hindî búhay. Iyon ang bentaha nitó na lampas sa búhay; ngúnit ang kahulugáng nililikha nitó para sa sarili ay marahang yumayakap sa gayong kawalán, binibigyan itó ng lamán, at ginagawâng pormalisádo ang estruktura nitó bílang isáng komposisyon ng mabubutóng salitâ. Sa ugnayan nitó sa maylikha at sa mambabasa, ang tulâ ay multong pangkaisipán na kaduda-duda ang soberanya yámang hindî na itó nakakabít sa alinman sa mga itó. Hindî ba absurdo na isipin ang tulâ bílang isáng umiiral na entidad, kung lagót na ang nasabing koneksiyon? Itó ang isá pang bagay na may kinalaman sa mutabilidad; díto, umiinog ang interes sa kahulugán ng tulâ na maisásahinágap nang nakapagsasarili sa likha nitó. Isinasadulâ ng tulâ ang pagsílang nitó, sa paraang kahit hindî iyon iwinawaksî, ngúnit itó pa ang iwinaksî nitó, ang tulâ ay nakatatayô bílang nag-iisáng simbolo ng nasabing pagsasadulâ. Binabalewalâ ng tulâ ang nakalipas nitó dahil ang nakalipas ay binalewalâ itó, at nakapáglilináng ng kapani-paniwalang hulagwáy ng sarili. Ang pag-iral at índepéndensiyá ng tulâ sa yugtong itó ay walang hugis na integridad o isáng integral na kawaláng-húgis, na nagpupumilit ipakahulugán ang sarili at palayain ang tulâ mulâ sa “kahina-hinalang soberanya.” “May dalawang paa ang lalaki at naibigan niya./ Nene ang isá, at Totoy ang ikalawa./ Angkop na isinuot ng isá ang sapatos na mataas ang takóng,/ at ang kabilâ’y suot ang sapatos-obrerong magaspang./ Totoó rin itó sa kaniyang mga kamay at ilong at mata./ At gayundin sa kaniyang mga bayag,/ na obaryo ang isá” (EdH:185). Kapag humintô ang tulâ na maging hulagwáy ng sarili, kapag huminto itóng maging analog ng kahulugán at maging kahulugán mismo sa mundó ng mga kahulugán, itó ay totoóng tulâ. Ang balakyót, túso, at nakálilitóng permutasyon ng mga kasapiang panghulagway ay sinisindak pa rin itó, na totoó, ngúnit alam na nitó ngayón kung paano gumanti, dahil soberano na itó, at hindî na lámang ginagagád ang sarili. Ang probasyon nitó sa kapisánan ng mga táo ang nagpapahusay díto na kumilos sa lipunan ng wikà at doon kailangan nitóng patunayan ang sarili bago makapanumpâ bílang mamamayan nitó. Ikinalungkot ni Thomas na, “May pagpápahírap sa mga salitâ, pagpápahírap sa mga pangatníg at baybáy, sa makupad na daloy nitó” (FeT:107), ngúnit habang lumalaon, maglalahò ang kirót, at ang mundó’y ísasará ang tulâ. Makalalagô itó ngayón sa kamalayan ng pag-iral, sa pagiging kung anong katauhan. Dahil ang mga salitâ ay hindî nakahihigit na tulâ kaysa tulâ sa mga salitâ: itó ang unang realidad ng tulâ. Bagaman ang tulâ ay konstruksiyon ng mga salitâ, hindî na basta itó mga salitâ, at bagaman nagmumulâ itó sa lárang ng masining na diwain, lumalampas itó sa diwain. Nangángatwíran itó hinggil sa estetika samantálang nagiging estetiko. Sa bugso ng mga dokumentong antikwaryo, iwinawagayway nitó ang watawat ng mga kuwit at tuldok-kuwit bílang babalâ sa mga pastor at kasador: “Magsisi! Malapit na ang wakas!” Sa ilang kubling aklátang lihim sa Montalban ay naroon ang mga kahanga-hangang úkit sa bató na ang ugat ay mulâ pa sa mga larangan—“Tinta ng panitik ay dugô at luhà/ katagâ’y hinanap sa madlang pithayà/ ginagad ng hangin ang báwat salitâ/ ng lagot na tulâ/ inawit ng ibon sa nagdipang kurus/ ang aking hiwagà” (SiK:60). Ang katotohanan ng tulâ ay estetikong anyô ng pagkamakatotohanan, at naitatakda ang pagkatulâ nitó, kumbaga, kung naganap o hindî naganap ang rangya ng pagiging kung anong bagay nitó. Ang sari-saring kahulugán na maaaring linangin ng tulâ, o ng maaaring dumikit ditó sa paglipas ng panahón, ay nakabubuo ng isáng bahagi ng kaakuhan, at ang iba pang bahagi ay tumutukoy sa patina ng panahón nitó. Bunga nitó, ang tulâ ay nagiging analog ng lipunan sapagkat dáti ay payak na analog ng sarili lámang itó. Ang klima, pagluluto, pilósopíya, digmaan, at iba pa’y nagpapabigat sa kamalayang kumokontrol sa mga itó. Sa oras na mapaniwalà ang kamalayang itó sa kasarinlan ng tulâ, natitiyák at naipalalaganap ang pag-iral ng tulâ—ang tulâ ay nakaaáhon nang matagumpay sa sarili nitó. Gayunman, ang tulâ, gáya ng búhay na ibig nitóng ilipat ng puwesto, ay maaaring hindî kóngkretísasyón ng potensiyal nitó, dahil bagaman itó ang diwaing inihayag, maaari pa ring hindî itó ang diwaing natamo. Kayâ tinatalakay ang “masamang tulâ,” hindî dahil sa usaping moral, bagkus hinggil sa estetikong diwa, gáya ng kabiguan sa pagkatotoó, na kagáya ng bigong pamumuhay na “masamang búhay”—sa parehong kaso’y walang awtentisidad úpang pangatwiranan ang gayong eksteryoridad. Sa madali’t salitâ, itó ang kahulugán ng “di-repleksibong” lingguwistikong kabuôan, ang kawalán ng kakáyahán ng mga salitâ na lampasan ang sarili nitó sa sandali ng pakikihamok. Ang binanggit na tatlong kahulugán ng tulâ ay maipapakahulugán muli bílang kolektibong bokabularyo ng tulâ na, kapag isinaalang-alang nang nakabukod sa tulâ, wala na itóng saysay. Ang kahulugán ng nasabing mga kahulugán ay hindî nakásalálay sa mga kahulugán bagkus sa mahalagang ugnayan sa eksteryoridad ng tulâ. Gayundin, pinalalawak ng mga itó ang interyoridad ng tulâ nang hindî binubutas ang pader ng pakahulugán. Ang tulâ bílang determinasyon ng kultúra ay ganap na umuunlad tungo sa pagiging artefakto ng kultúra, pinatitigas sa panahón ng kolektibong kahulugán nitó ang kahulugán ng kolektibong panahón nitó. Sa naturang pangyayari, ang “Mi ultimo adios” ay naísabágay at napalinaw sa lahat ng panahón, gáya ng piyesa sa museo, ang hinanakit ng Filipino para sa pantay na pamumuhay, bagaman sa muling pagbása sa paglipas ng panahón ay makapágluluwál pa ng mga indibidwal na panig. Hindî yaon mahalaga. Sa loob ng gayong pagkapirmi, ang tulâ’y naglalandas pa rin nang taglay ang mga kahulugán na nagbibigay díto ng mga paa, úpang hindî itó kailanman maging walang tinag, kahit pa namamahinga. Halimbawa nitó ang mga epiko, ang lawas ng sari-saring awit ng mga trobador, ang mga tulâ ni Balagtas, at lahat ng tulâ ni Hernandez. Halos teofaníya[61], inaasahan ng tulâ sa yugtong itó ang pangkultúrang kamalayan úpang ituring itó nang may pagkamanghâ, at nakamamanghâng sadyâ. Ang panahón ng tulâ ay maraming panahón at lahat ng panahón, ang pagsasalikop ng ahistorikalidad at istorisidad, ng puso at isip, ng dugo at bála, ng táo at di-táo. Sa kaganapan, ang panahón ng panahón ay katumbas ng tulâ ng tulâ. “Muli, nauúbos ang panahón/ nagkukunwâ. Humáhampás ang matabâng pálad/ saanmán, at sumasabláy nang masakláp/ kada panahón. Kahápon lámang iyon./ Umuwî ang ibong namimighatî/ úpang ihápon ang lungkót, o kaya’y/ ang págod, mulâ sa lábis na dalamhatì” (YuA:47). Bílang artefakto ng kultúra, ang tulâ, sa panig nitó, ay napásisiglá ang pambansang dangal o napupukaw ang naghihingalong lunggati ng nasyon. Itó ngayón ang ipinasok sa serbisyo ng pambansang kaluluwá, at kalahok sa hukbo doon sa larángan.
28
Hindî ibig sabihin na ang nasabing tulâ ay matagumpay nang tulâ. Magkaiba ang maging matagumpay at maging makahulugán. Ang una’y pagpapanumbálik sa integridad ng tulâ dulot ng mga panlipunang kondisyon, samantálang ang huli’y reebalwasyon ng nasabing mga kondisyong kaugnay ng estetika. Ang nakáyayamót sa isá ay maaaring makapágpasayá sa iba. Halimbawa, ang tulâ na nagsisikap na itatag ang sarili sa lipunan na ang politika—ang pinakamatayog na pagpapahayag ng sarili—ay lumagpak sa mapagpakanâng terorismo o demokratikong kawaláng-kibô, ay mabibigò dahil masusulások itó sa alikabok ng kolektibong siphayò. Ang kamalayan nitó’y káyang mapalitán ng isáng lipon ng teksto na idinikta ng diputadong talinong nagbabalatkayo bílang Gobyerno. Bílang obheto ng kaalaman, ang tulâ ay mabibigong isákatupáran ang sariling tungkulin dahil sa mga preskripsiyon laban sa kalayàan nitó. Hindî itó “magiging lamán” sapagkat napipigil itó na maisákatawán tungo sa di-tekstuwal na modalidad. Káyang parupukin ng lipunan ang tulâ gáya ng káyang parupukin ng tulâ ang sarili—nailarawan na itó sa mga nakaraang seksiyon. Nanaising paliitin ng báwat tiranya (o demokrasya, sa gayunding usapin) ang tulâ sa hulagwáy ng sarili nitó, para makaligtas. Ibig nitóng maging bahagi ng arsenal ng kasinungalingan, anunsiyo, masasamang lihim o sekretong pulis ang tulâ—úpang maging anumang bagay, sa totoó lang, maliban sa kung ano ang dapat talagang maging katauhan nitó. Kahit paano, sa ganitóng yugto, ang tulâ ay napaghuhunos tungo sa pagiging piyesa sa museo, isáng walang silbing sandata sa pakikipaglaban. Nabibigo itó sapagkat hindî itó natutulungang magtagumpay sa pagkamit ng awtomatikong istorisidad. Hindî maling tagurian, sa ganitóng pangyayari, na itó’y isáng palsong tulâ, bagaman hindî nitó kasalanan ang maging gayon. Hindî pa itó matagumpay dahil nananatili itóng ilehitimo, at samakatwid ay hindî makatotohanang kaalaman o maalam na katotohanan. Itó, gayunman, ay isáng kaalamang nauuna sa mga táo na ibig sumupil díto, bagaman talagang sinupil itó at hindî pa iyon makasulong. Itó ang sukdulang paradoha: ang umiiral na entidad ngúnit guniguning di-umiiral, na ang raison d’être[62] ay ipinagkakait ng Puwersa na kailangan nitó. Bagaman nakalugar sa kásaysáyan, hindî pa itó kásaysáyan; sumasákop lámang itó sa panahón at espasyo sa isáng uri ng pagiging pansamantála. Ang masining na kasaganahan nitó’y pinawalang-bisà bago pa man maipalaganap. Sa gayon, kung nais nitóng magkaroon ng halaga, kung nais nitóng makaiwas mamatáy, kailangang pakilusin nitó ang lahat ng salitâ sa teritóryo nitó at lubusin ang kabangisán niyon nang malipol ang kalaban. Kailangan nitóng sindakin ang Terorista, at gawing maláy siya sa di-mapipigil na pag-arok sa bituka ng pagbabalatkayo na ang katâ[63] ang namamahalà sa tunay na mundó. Gáya ng babae ni Joaquin na sumandig sa ilusyon ng dobleng pinag-ugatan úpang maarok ang kaniyang iisáng personalidad, ang tulâ ay dapat magkunwaring umiiral habang ninanasa nitóng umiral úpang gawing aktuwal na pag-iral ang mga posibilidad. Sa oras bago ang paghahamok, kailangang magpasiya ang tulâ hinggil doon, o kung hindî’y matatanggalan itó ng karapatan sa pag-iral. Kumbaga, ang tulâ bílang tulâ ay dapat lumaban nang masiláyan ang pundasyon ng pangarap nitó. Hindî itó makalalagô sa pag-urong; kailangang hanapin nitó ang espehismo ng indibidwalidad bílang unang hakbang sa pagbasag sa espehismo ng pagkakábilanggô. Kailangang ulitin díto: úpang maging malaya, ang tulâ ay dapat malaya. Ang míto ng awtonomiyang pampamahalaan ay ginawang walang saysay ang paghahanap sa katotohanan: inihayag na itó ng Terorista, at kailangan na lámang ulitin ng tulâ. Ano ang dapat gawin para maisílang ang batayang reprosidad sa Terorista, ang isáng bagay na, sa loob ng ugnayan ng pagtatagísan, ang makapágpapábilís sa paglayà nitó? Hindî ba puwedeng makipagkasundô kahit paano sa mga demonyo? Gayunman, kahit sa pakikipagkasundô ay patuloy pa rin ang bakbakan; namamahinga ang mandirigma sa láyong patigasin pa ang masel at hindî para ipahinga iyon. Gáya ni Ezra Pound, masasabi ng tulâ na, “Sa isáng táo na hinataw ko’y sampu ang gumaganti sa akin ng hataw. Lantad akó” (WiH:36). At walang lingguwistikong katha ang higit na lantad— nakatalâ ang mga teorika nitó, at isáng publikong dokumento ang sariling talambuhay. Bílang produkto ng malikhaing gawa, lantad itó sa mga peligrong bantâ sa gayong malikhaing gawa, at kung minsan kahit matagal nang tapós ang gawa. Sa kasong itó, pasán nitó ang pananagutan na ituwid ang mga pagkakamali at pagkukulang ng gawa, yámang tumatayo itó bílang nauunawaang parádimá ng gawa. Maikakailâ ng maylikha ng tulâ ang gayon, hanggá’t nais niya, kapag ginawang inutil ng obhetibang realidad nang maipaliwanag ang parádimá. Nakalulusot sa sísi pagkaraan ang maylikha, ngúnit pagkakaitan siya ng anumang karapatang may kaugnayan sa tulâ. Ang tulâ, samantála, ay nananatiling lingguwistikong galaw, at nanigas sa pansamantaláng kagyat na kahingian ng rasyonal na kawaláng-pakiálam. Ang tulâ-bílang-katumbas-ng-diwa ay naroon sa kalagáyang katatoniko, ang arbitraryong episodyo sa estetikong proseso dahil naulila pagkasílang at, bunga nitó’y napigil sumulong: ang tulâ ay hindî pa tulâ. Ni wala itóng espasyong mauupuan. Úpang matamó ang espasyong itó, i.e., úpang maimarka ang lapit nitó sa kamalayan ng táo, kailangan nitóng wasakin ang espasyo. Bagaman ang tulâ ay kásaysáyan ng makatà, dapat itóng lumikha ng sariling kásaysáyan, dahil iniwan na ng makatà; isáng kásaysáyan na makapapawì sa rasyonal na kawaláng-pakiálam ditó at nang mailugar iyon sa pusod ng pag-iral ng táo—kayâ kailangan nitó ang transmutasyon ng sarili tungo sa pagiging tulâ-bílang-katumbas-ng-táo. Ang teknolohiya ng wikà nitó, ang moralidad ng kahálagáhan nitó, ang arkitektura ng galáw nitó, ang posibilidad ng respétabílidád nitó—lahat ng itó’y dapat malutas nang makaiwas sa pagkabulók tungo sa akademismo. Bílang pangunahing kalipunan ng diwàin at pagdamá (ang Mundó, sa kabilâ ng lahat, ay teogonya na patumbalík), ang tulâ ay itinatakwíl ang katatagáng istoriko na pabór sa pángkaisipáng pangángailángan. Sa pagwásak sa espasyo, itinátatág ng tulâ ang isá pang espasyo na siyang kahalili. Dahil kung winika ni Hegel na, “Ang kásaysáyan ng Daigdig ay walang iba kundi pagsulong ng kamalayan ng Kalayàan” (HeP:19), sa gayon ang kásaysáyan ng tulâ ay pinawawalâng-saysáy ang tiranya ng kamalayán ng maylikha sa pamamagitan ng paggawâ sa tulâ na maging indepéndiyenté ríto at magbubukás sa pagsalakay nitó sa Daigdig—sa maikli’t salitâ, napalalayà itó sa pagiging malayà.
29
Ngunít hinggil sa “matagumpay” na tulâ: Ano ngayón ang tungkulin nitó? Bílang posibleng realidad, na inukit sa panahón at espasyo, itó, sa isáng banda, ang kalayàan, ang awtonomiya; at sa kabílang banda, ang nakápailálim, ang nakakabít. Sa labas ng maylikha nitó, sa labas ng maylikha ng gayong maylikha, ang tulâ ang magpapabilis sa pagkawasak ng mundó. Ang mga pagbabalatkayô na isinuot nitó sa pamamagitan ng kásaysáyan—epiko-pastoral noong panahóng Klasikal, liturhiko noong panahóng Midyibal, pikaresko noong panahóng Renasimyento, rasyonal noong mga siglo 17 at 18, ideolóhiko noong siglo 19, at pabágo-bágo noong siglo 20—ang kumakatha ng mga kabanata ng pagtakas nitó mulâ sa kamalayang panlabás. Ang deklarasyon ng kalayàan nitó ang lumagot sa ugnayan nitó sa makatà, ngúnit hindî sa mundó na kung wala itó’y hindî matatamó ng tulâ ang kahulugán. Itó ang dahilan kung bakit ang tulâ ay posibleng realidad at nabubúhay sa kontradiksiyon ng pagnanais na wasakin ang bagay na sumusuporta ditó. Ngúnit kailangan muna nitóng tumakas sa mundó úpang madama ang halaga ng kalayàan, at gáya ni Daedalus, ay gumamit ng elemento ng mundóng itó nang makalikha: “Licet obstruat terras et undas, at certe coelum patet. Ibimus illac: Minos possideat omnia; possidet non aera”[64] (OvMH:273). Hindî pag-aarì ng isip ang lahat ng bagay sa mundó, at ang mundó’y hindî pag-aari ang lahat ng bagay sa isip; subalit kahit sa kalayàan, gáya ni Daedalus, ang tulâ ay hindî malaya, bagaman malaya itóng maging malaya, úpang mithiin ang karunungan ng pagnanais na maging malaya. At dahil ang lipunan ay palaging nasa digmaan, ang kalayàan ng tulâ ay nasa perpetwal na estado ng pagkaligalig dahil palagi itóng nasa bingit ng pagiging ganap. Kailangang maitangi, gayunman, ang panig ng kalayàang panloob at ang kalayàang panlabas—ang tulâ bílang idineklarang nakapagsasarili ay panloob na malaya; mapatatakbo nitó ang puwersa sa loob ng saklaw ng soberanya nitó at mapangangalagaan ang mga lagúsang lingguwistiko laban sa anumang pagsalakay; ngúnit bílang mandirigma sa digmaang pandaigdig, kontrolado pa rin itó ng multo ng makatà. Ang matalísik, pre-istorikong kamalayan na humubog sa mga butó ng tulâ ay naiiba sa parehong tulâ na isinalin sa papel o binigkas sa himpapawid. Pinapaniwala ng makatà ang sarili na nabihag niya ang isip at ikinulong itó sa tulâ na nagsasara namán sa kaniyang isip sa sandali ng malikhaing gawa. Ang malikhaing gawa ang nagpapalaya sa tulâ mulâ sa isip, at ang tulâ ay nagkakaroon ng anyô na sa palagay nitó’y angkop para sa pagsisílang nitó. “Kapag nagsalitâ tayo sa ating di-perpektong wikà ng táo hinggil sa pagkamalikhain mulâ sa wala,” sulat ni Berdyaev, “tinutukoy talaga natin ang pagkamalikhain mulâ sa kalayàan. Kapag tinanaw sa anggulo ng determinismo, ang kalayàan ay ‘wala,’ at nilálampasán nitó ang lahat ng nakapirmi o tinukoy na kaayusan” (BeCa:118). Ang tulâ, na pinalayà sa isip, ay nagsisikap na itatak ang kaayusan nitó sa isip. Ang buong tungkulin ng kritikang pampánitikán ay hadlangán ang tulâ na magtagumpay sa ganitó, úpang pagkaraan ang perpetwal na tensiyon ay maganap sa pagitan ng mga itó, sa paraang nais ng báwat isá na maging pangwakás na tagapahubog ng uniberso. Ang nasabing ontolohikong pakikibaka ang nagiging sukatán ng artistikong panlasa, at nagtitipon ng mga teksto na sa pamamagitan nitó o ng kapisánang pampánitikán ay mapangangatwiranan ang sariling pamamahalà. Bílang kagawaran ng pilósopíya, at hindî ng panitikan, ang kritika ay hindî makapágbibigáy ng benepisyo sa tulâ, bagaman kailangan itó sa pag-aaral ng tulâ bílang artefakto ng kultúra. Para magkahalaga bílang teknik sa pagsisiyasat sa mga aspekto ng kaalaman, ang kritika’y pinaliliit ang realidad ng tulâ tungo sa simbolismo ng realidad, at kinakalas ang tulâ sa pinakabatayang bahaging makatotohanan. Nagpupundar ang kritika ng sistema ng mga kapani-paniwalang proposisyon na pumapatnubay sa panlasa mulâ sa pagkawasak ng pagsasalitâ; binubuhay nitó ang tulâ sa dáting hakang imahen na ibig nitóng paniwalaan ng mambabasa bílang tanging posibleng representasyon ng tulâ sa antas na estetiko. Ang hindî maipipilit ng makatà na ipagawa sa tulâ ay káyang gawin ng kritika, sa pamamagitan ng puwersa ng distansiya. Ngúnit ibang usapin na iyan. . . . Hindî gaanong nakatuón ang tulâ sa anyông pilosopiko, bagaman malimit itóng magmukhang pilosopiko. Itó, sa totoó, gáya ng nasabi na, ay isáng panlipunan-pangkultúrang kamalayan na hinigop ng matulâing tekstuwalidad. Higit pa sa wikà ng kaisipán, ang tulâ ay wikà ng wikà, sa pagiging di-makontról na konstruksiyon na malayang dumiskarte ngayón, at sa pagiging gayon ay nakapagsisilbi bílang panukatan ng konsiyensiya ng sambayanan. Ang mga episodyo ng pambansang kirot at pansariling usapan ay nasisiyasat at narerepaso muli laban sa mga salitâ nitó nang matiyák ang katotohanan, para maituwid ang mga pangkaisipáng pagkakamali, yámang ang pang-unawa ay hindî pinakamabuting paraan para ipaliwanag ang mga di-mekanikal na pangyayari, gáya ng mga prosesong malikhain. “Ang kabiguan ng pang-unawa ay dahil sa pangyayaring ang tiyák na tungkulin nitó ay muling buoin ang realidad na may mga hatag nang elemento,” sulat ni Johnson. “Samakatwid, ang bago sa báwat sandali ng ating kásaysáyan ay palaging nakalulusot ditó. Ang pang-unawa ay may kinalaman lámang sa mga resulta na makakalkula bílang funsiyon ng kilalang antesedente, at kayâ iwinawaksi ang posibilidad ng anumang natatangi o naiiba” (JoT:245). Gayunman, hindî dapat ituring ang tulâ na pangwakás na tagahatol ng katotohanan. Na kabaligtaran. Itó ang pagsubok sa katotohanan, anuman ang pagsagap ng táo sa katotohanan. Ang higit na mahalaga, napaaalab nitó ang natatangi o kabaguhan yámang hindî itó nakatali sa pang-unawa at sa halip ay pinahihinà pa itó kung may pagkakataón. Halimbawa, mapupunuan ng tulâ ang mga puwang sa kásaysáyan na bunga ng mga kagyat na kahingian sa komunikasyon—pasulat man o pabigkás—o mulâ sa mga kakulangan nitó. Ginawa itó ng mga tulâ ni Homer para sa kásaysáyan ng Gresya; ginawa itó ng mga tulâ ni Virgil para sa kásaysáyan ng Italya; at ginawa ng mga tulâ ni Bautista para sa kásaysáyan ng Filipinas. Ang tulâ ay naging kásaysáyan na ikinasugat ng kásaysáyan at para sa kaganapan nitó. Pinabilis nitó ang kamatayan ng katáhimíkan sa kásaysáyan nang madalísay ng katáhimíkan sa isip ang gayong kásaysáyan. Ang abstraktong palihís na katangian ng mga nakalipas na pangyayari ay nagiging kongkreto sa tahasang matatalik na pakahulugán ng tulâ, kayâ napagtitibay ang pahayag ng kásaysáyan sa pisikal na mundó. Nang sulatin ni Rizal ang “Mi ultimo adios” ilang oras bago siya barilin ng pulutong ng mga káwal, pinunan niya ang mga nawawalang pahina sa kásaysáyan ng Filipinas, at itinuwid ang sanhi ng kabansaang Filipinas, at ipinabatid sa mundó ang pag-iral ng gayong nilaláng na tinaguriang “Filipino”; nang sulatin ni Amado V. Hernandez noong 1952 ang “Isáng Dipáng Lángit” sa kaniyang selda sa Muntinlupa, gumawa siya ng anotasyon sa hurisprudensiya ng Filipinas úpang maitagni itó sa aktuwal na kahulugán ng katarungan at karapatang pantáo. Sa dalawang kaso, ang mga tulâ ay naging muhón, at nananatilîng muhón, sa panlipunang ebolusyon ng Filipinas. Kaalinsabay nitó, isinákodígo nilá sa kaniláng tunog—at sa katáhimíkan ng kaniláng mga tunog—ang sikolohikong aparato para sa pilosopikong pagliligtas sa bansa. Ang mga itó rin ang pantomima ng lunggati ng pamayanang nasa bingit ng pagsabog, mulâng isáng salinlahi tungong ibang salinlahi, na umaása ng kaganapan, sa tulong ng mga ahente ng panitikan, na gáya ng mga mangangalakal ng kamelyo sa Tartarya noong 1865, ay hindî babaguhin kahit ang isáng salitâ, ngúnit bibigkasin kung ano talaga ang nais sabihin [“Wala nang iba pang trabaho itóng mga tagapamanság ng paninda; nagtutungo silá sa iba’t ibang palengke, úpang ipalaganap ang kalakal, gáya ng sabi nilá. Malawak ang kaalaman nilá sa mga báka, at matatás magsalitâ. . . Salitan silá kung makipagtalo, masiklab at mapangatwiran, hinggil sa mga meríto at depekto ng mga hayop; ngúnit kapag sumapit sa tanong hinggil sa presyo, isinasantabi ang dila bílang tagapamagitan, at magpapatuloy ang usapan sa mga senyas. Hahawakan nilá ang galáng-galáng ng báwat isá, at sa ilalim ng mahahabang manggas ng kaniláng diyaket ay ipahihiwatig ng pindot ng mga daliri ang progreso ng pakikipagtawaran” (KiB:311), o yaong hindî masasabi nang tahas. Tahimik man o masalitâ, ang tulâ ay nagsisilbi bílang definiens[65] ng pambansang kaluluwá. Sa gayong paraan naibabalangkas nitó ang pambansang kasalanan at nakapagbibigay ng katumbas na pagtutuwid. Ang mga pansamantalá at lubos na pagtutuwid ay nakapagpapalakas ng makásaysáyang estrukturang sumasalalay sa ugnayang pantáo, at ang kabuntot na realidad ay nagkakaroon ng importansiyang sanggunian. Ang kaniláng mapagpalawig na katangian ay nakatutulong sa táo na palawakin ang kaniyang kaalaman at bisyon sa sarili, at nililinaw ang mga simbolo ng wikàng artipisyal ng agham at sosyolohiya úpang madalá ang mga tiyák na karanasan ng táo sa bagong antas ng pagsagap, na matataguriang “sosyolohiya ng karunungan.” Totoó, sumasapi ang tulâ sa láwas ng sinagap na kásaysáyan ng Filipinas na maituturing namán bílang konsagradong pagsasalitâ. Ang pagsasalitâng organisádo at armonisádo tungo sa lohiko-semantikong estruktura, na ang lahat ng puwang ay napunan, ay inililipat ang mga lingguwistikong signal tungo sa programa ng pambansang priyoridad—gáya sa mga palihang pampánitikán sa China noong dekada 1960 na ang mga tulâ ni Mao Zedong[66] ay kinalas at muling binuo úpang pigâin ang mga hiyas ng karunungan na papatnubay sa mga ideolohiya ng Partido at burukrata sa pormulasyón ng mga pambansang ekonomikong programa. Hindî na itó bago; ang mga kahilerang palihan ay mababanggit sa mga kásaysáyan ng sinaunang kaharian ng Persia, Gresya, Roma, at India. Ang ikadalawampu’t tatlong epigrama ng Griyegong makatàng Theocritous, halimbawa, ang pinakaunang naitalang anunsiyo sa pagbabángko: “Sa mga mamamayan at banyaga, ang bángko na itó ay patas makiharap;/ Magpasok at maglabas [ng salapi], kapag tumpak ang akawnt./ Hayaang magpalusot ang iba; ngúnit si Cassius kahit sa gabi/ ay nagpapalit ng dayong salapi sa sinumang ibig nitó” (BuB:682). Ang tulâ, sa gayon, ay masisipat na nagtataglay ng kapuwâ awtonimong katangian, i.e., bílang signo mismo, at relatibong katangian, i.e., bílang signo ng ibang bagay. Sa pangkalahatan, ang halagahan nitó at funsiyon ay gumagána sa ikalawang katangian, dahil ang tulâ sa sarili nitó, at sa gayong kondisyon, ay hindî pertinente, kung hindî man absurdo. Úpang mapangalaan ang sarili, at nang mapanatili ang sarili, dapat itóng maging uri ng henesis ng pakiramdam at diwain ng lipunan samantálang palaging handâ na sagutin ang panawagang makidigma: “Arma virumque cano,”[67] inawit ng tulâ. Habang pinagniniláyan ang mga liksiyon hinggil sa kahinaan ng táo at artistikong integridad, ang tula ay naghahain din ng resultang realidad na mapawawalang-saysay ang gayong kahinaan. Bílang anyô ng karunungan ng táo, makalalagos itó sa pader ng prekondisyonal na panlipunang kamalayan na nagkakahon sa sinupil na táo at nagtutulak sa kaniya na mag-isip lumaya. Kung hindî káyang gawin ng pag-ibig—na maging “proletaryadong eternal” (BrL:247) at sa gayon ay ipinakò ng mga pirming obligasyon at mekanikal na pagtatáya—dapat gawin itó ng wikà, na hinubog sa ganitóng ugnayan ng empirikal na katotohanang nagbabalatkayo bílang tulâ. Anong ilusyon itó—ang tulâng itó na mamabutihing maging ibang bagay, ngúnit kailangan munang mabatid ang ilusyon ng ilusyon nitó sa isáng uri ng kahina-hinalang pakikísangkót: “Kinain akó ng prutas, tinungga/ Ng Dagat ang aking lamán/ Humiwa sa patalim, ang tainga/ Ng gabi na nagwikà sa akin, at nahimbing akó/ Sa bibig nitó, tumingin sa akin/ ang mata ko nang matagal at matiim” (SaE:157). Ang pananákop na kapaki-pakinabang na panlipunang pagwawasak (MaN:268), ang táo na dumánas ng tiranya at pinaalab ng tulâ, ay ikinukulong sa mga kudlit ang tulâ bílang Katotohanan sa huwad na Mundó, gáya ng pagyao ng literalismo, bílang mataas na antas ng “kaguluhan.” Kasáma niya ang tulâ sa pagsalakay sa mga tiráno ng isip at itatatag sa durasyón ng estetikong sandali ang eráldika para sa mga diwaing matagal nang nakakulong sa limbo. “Báwat materyal na proseso ay maitatangi sa tiyák na durasyón. Ang durasyón kasáma ang piling uri ng pagsukat nitó ay nakasalálay sa batayan ng abstraktong kantitatibong konsepto ng panahón. . . .” (GoD:179). Sa paglipas ng panahón, naipagpapalíban ng matagumpay na tulâ ang pagkawasak ng tunay na realidad sa pamamagitan ng pagpapahaba ng durasyón ng ilusyon ng tiranya habang nakaaapekto itó sa durasyón ng totoóng kamalayan. Ang abstrakto, sa madali’t salitâ, ay nagiging kongkreto sa pamamagitan ng estetikong orasan na ipinagpapaliban ang pasulong na galaw ng mga panlipunang pangyayari, ipinipirmi ang nasabing mga pangyayari at ginagawâ ang mga itó na bukás para sa pagsusuri ng isipan kailanman naisin. Ang tulâ ang nagsisilbing panistis na gumaganap sa ganitóng pagsusuring ante-mortem[68], kumbaga. Kulang na lang na paghunusin ang lipunang mapagdamá tungo sa lipunang mapag-isip—na pantastikong mithi, dahil ang mga makamundóng lipunan ay nakaliligtas sa mismong prinsipyo ng produksiyon ng mga materyal na produkto para sa materyal na kabutihan ng mga táo—ang tulâ ay isinasalba o binabawi ang mga pangkásaysáyang materyales na tinalikdan o isinantabi ng kolektibong gunita para sa kung anong dahilan at ibinabalik ang mga itó sa mga angkop nitóng posisyon sa buháy na kronolohiya ng lipunan, at sa gayon, nagagawang pangwakás ang pambansang rekord. (Itutuloy. . . .)
Mga Tala
[28] Mulâ sa Italyano, at katumbas ng “Ang Káwal na Umiibig,” na sikát na awit sa wikàng Neapolitano.
[29] Hiniram mulâ sa wikàng Ifugaw, ang dalóm ay katumbas ng “underworld” sa Ingles, ayon na rin sa pag-aaral ni Manuel B. Dulawan. Basahin ang kaniyang Oral Literature of the Ifugao (2005) at Kalanguya of the Ifugao (2009).
[30] Mulâ sa Latin, at katumbas ng “batay sa aktuwal na pagmamasid o datos ng eksperimento.” Tumutukoy din itó sa pangangatwirang nagmumulâ sa mga partikular na halimbawa tungo sa pangkalahatang prinsipyo o batas.
[31] Mulâ sa Latin, at katumbas ng “isáng pangyayari o bungang pampolitika na naging sanhi ng pagdedeklara ng digmaan.”
[32] Sa yugtong itó, ginamit na henerikong panumbas sa “chant” ang “hudhúd,” na hiram mulâ sa Ifugaw at nangangáhulugáng walang katapusang salaysay na binibigkas nang pahimig, at kung gayon ay pinalalawak ang diskurso ng nasabing salitâ, úpang maging pambansa ang diskurso, at lumalampas na sa sinaunang pakahulugán ng salitâ.
[33] Mulâ sa Arabe, at katumbas ng “táo na walang pananampalataya o nananampalataya sa Maykapal.”
[34] Mulâ sa Latin, at katumbas ng “ang umiiral na kalagáyan o kondisyon.”
[35] Napakasinop sa salita at napakalikot ng guniguni ang aklat na ito ni Teo T. Antonio, at hindî kataka-taka kung bakit hangga ngayon ay lumulukob pa rin ang halina at lakas kahit sa mga kasalukuyang makata sa Filipino.
[36] Tumutukoy sa “lumilipad na pulô,” at walang kaugnayan sa “puta,” alinsunod sa pagkakalarawan ni Jonathan Swift sa kaniyang akdang Gulliver’s Travels (1726).
[37] Mulâ sa salitâng Ebreo at katumbas ng “hudyat” o “kontrasenyas,” na ginamit ng hukbong Hilaedita úpang makilala ang Efraymita na hindî makabigkas ng pantig na “sh” o “shi.”
[38] Hango sa salitâng Griyego, higit na kilala itó ngayón na “mitólohíya.”
[39] Hango sa salitâng Latin, at katumbas ng “Matamis at marangal mamatay para sa iyong bayan.”
[40] Hango sa salitâng Ifugaw, at katumbas ng “earthworld” ngúnit sa pagkakataóng itó ay itinumbas sa “overworld” na ginamit ni Bautista. Sa ganitóng paraan, ang “pugáw” ay lumawak ang pakahulugán at itinataas sa diskursong pambansa o pandaigdig.
[41] Nalingat marahil ang éditor ni Bautista nang gamitin ang “autos-de-fe,” na ang tumpak ay “autos-da-fé,” na literal na katumbas ng “gawain sa pananampalataya,” at mulâ sa Portuges. Itó ay isáng publikong seremonya na ang hatol laban sa nasasakdal sa Ingkisisyong Español ay binabása nang malakas para mabatid ng mga táo at kagyat na ipinatutupad din ang gayong hatol ng nasabing awtoridad, ayon sa Encyclopaedia Britannica.
[42] Palaso na pinahiran ng lason mulâ sa katas ng punongkahoy o halaman.
[43] Mapapansin sa salin na itó na bukod sa pagsasalikop ng mga teksto nina William Shakespeare at Cirilo F. Bautista ay makikita ang pambihirang henyo sa eksperimentasyon sa paglalapat ng tugma’t sukat sa Filipino at pagsasalpak ng diwaing nabahiran ng pagka-Filipino. Inasikaso muna ng tagasalin ang teksto ni Shakespeare na isina-Filipino. Pagkaraan ay isinunod ang salin sa tekstong Ingles ni Bautista. Ang eksperimentasyon sa tugma’t sukat ay magsisimulâ sa salin kay Shakespeare at ipapaloob sa teksto ni Bautista na may bukod na padron ng tugma’t sukat, na ang resulta’y pagpapasok ng ritmo kahit sa panloob ng tugma. Sa ganitóng paraan, ang salin ay hindî na lámang esklusibo kina Shakespeare at Bautista na Ingles ang pinagmulán; nalahukan na itó ng dugo ng wikà at diskursong katutubo sa paggamit ng wikàng Filipino. Ibig sabihin, ang salin ay maituturing ditó na ikatlong tulâ sa tulong ng tagasalin.
[44] Tumutukoy itó sa “vocal cords” ngúnit sa teksto ni Bautista’y nakalahok ang “vocal chords” na ikalawang ulit na tipograpikong pagkakamali sa tekstong Ingles.
[45] Ginamit ni Bautista ritó ang “Tyranny of Topography” [Tiranya ng Topograpiya] na maaaring maiugnay sa “topograpikong sikolohiya,” ngúnit mapapansing naglalaro din itó sa “Tyranny of Typography” [Tiranya ng Tipograpiya] kung ipagpapalagay na napapakò sa tekstong nasa papel ang kapangyarihan ng tulâ. Ang ganitóng kanipis na hanggáhan ng “topograpiya” at “tipograpiya” ang isáng halimbawa kung gaano kaselan ang manghimasok sa teksto ni Bautista, kahit sa pagsasalin.
[46] Mulâ sa mapang-uyam na awit ng mga sundalong Amerikano sa ilalim ng pangangasiwa ni William Howard Taft.
[47] “Hopkin” ang nakasaad sa tekstong Ingles na malinaw na tipograpikong pagkakamali, ngúnit ang tinutukoy talaga ay si Gerald Manley Hopkins.
[48] Totoó itó sa Ingles, ngúnit hindî sa Filipino, gáya sa tumbalik tugmang pinauso ni Roberto T. Añonuevo.
[49] Itó ang salin sa pangwakás na taludtod ng tulâng “On His Blindness,” [Sa Kaniyang Pagkabulag] ni John Milton. Higit sanang rumikit itó kung inilugar sa konteksto ng maparikalang himig ng persona sa tulâ, at hindî iiwan lámang sa mambabasa ang interpretasyon; gayunman, ang taktika ni Bautista ay mahihinuhang pagpapasok ng tulâ sa diskurso na ang diskursong itó ay magbabalatkayo sa tulâ sa loob ng isáng tulâ.
[50] Mapapansin díto ang anyô ng haiku kapag isinalin sa Filipino, na sukát na sukát, kung ihahambing sa bersiyong Ingles. Higit pa ríto, hindî nabawasan ang diwa o pilosopiya ng mulâang teksto, bagkus lumusog pa, pagsapit sa Filipino. Ginamit ang salitâng “larangan” bílang panumbas sa “battlefield” at ang “peras” ay tumutukoy sa punongkahoy at hindî sa bunga. Samantála, si Masaoka Shiki, na alyas ni Masaoka Tsunenori, ang kinikilalang muling nagpasigla sa pagsusulat ng haiku at tanka sa tradisyong Hapones.
[51] Binaybay sa Filipino, at hango sa “atlatl” mulâ sa wikàng Nahuatl, at katumbas ng “spear-thrower” sa Ingles. Ang ganitóng pagbabaybay ay isáng paraan ng pagpapayaman sa korpus ng Filipino, habang tumatanggap ng ibang banyagang salitâ.
[52] Itinumbas sa “knapsack” o “backpack” sa Ingles, ang “pasikíng” na mulâ sa wikàng Ifugaw ay yari sa nilaláng úway at katutubo sa Filipinas. Pinalalawak din ang orihinal na pakahulugán, bukod sa pagturing díto na henerikong katumbas ng mga salitâ sa Ingles.
[53] Nakasaad sa teksto ni Bautista ang “media res” na mahihinuhang tipograpikong mali, at dapat sana’y “in medias res” na mulâ sa Latin at katumbas ng “sa kalagitnaan ng mga pangyayari o salaysay.”
[54] Mulâ sa Latin, at katumbas ng “kayâ palagi sa mga tiráno,” na nagpapahiwatig na sasapitin ng mga tiráno ang masama ngúnit makatarungang kapalaran.
[55] Itinumbas sa “ego,” at alinsunod sa diskursong pinalawig ni Fr. Albert Alejo, S.J., sa kaniyang aklát na Táo Po! Tuloy!: Isáng Landas ng Pag-Unawa sa Loob ng Táo (1990), Lungsód Quezon: Ateneo de Manila University Office of Research and Publications. Gayunman, gagamitin pa rin ang “ego” sa ibang pagkakataón díto sa salin, alinsunod sa konteksto ng gamit nitó sa pangungusap.
[56] Maísasálin itó sa “O mga bulateng páin!/ O sangkimpal na buhangin!/ O hamog!/ O banidad!/ Bakit mayabang ang bíkas?”// na ikaapat na saknong ng “Mundt Vanitas” [Banidad ng Daigdig] na kabílang sa Corolla Hymnorum Sacrorum na isinalin sa Ingles ni John Lord Hayes, Ll.D. at nalathala noong 1887.
[57] Ang tinaguriang “tiranya ng hatì” ni Bautista ay matatagpuan din kahit sa pag-aaral ng panulaang Tagalog, na ang kodipikasyon ay pinalawig ng akda ni Francisco Balagtas, at ginawang panuto gáya sa mga pag-aaral nina José Rizal, Lope K. Santos, Julian Cruz Balmaseda, at Iñigo Ed. Regalado, hanggáng pinatining sa mga pag-aaral nina Bienvenido Lumbera at Virgilio S. Almario. Gayunman, binalì ng gáya nina Pedro Gatmaitan at Alejandro G. Abadilla ang gayong tiranya sa panulaang Tagalog, at nina Rio Alma, V.E. Carmelo D. Nadera Jr., at Roberto T. Añonuevo sa panulaang Filipino, sa pagpapamalas ng pambihirang eksperimento sa tugma’t sukat na matutunghayan sa kani-kaniyang mga tulâ.
[58] Katumbas ng “tonsure” sa Ingles, at mulâ sa Tagalog, at nagbibigay ng anyông kabanalan, halimbawa sa frayle o obispo.
[59] Ginamit itóng panumbas sa “freelance,” at para umangkop sa likot at laro ni Bautista sa salitâ, gáya sa taguring “freelance linguistic entity” na halimbawa ng jargon ng mga teoriko at kritiko sa panitikan at wikà.
[60] Itinumbas itó sa “objectify” sa Ingles, na nagpapahiwatig na gawing kongkreto ang iniisip, bagaman puwedeng tapatan ng “isabágay” na inimbentong panumbas sa Filipino.
[61] Hango mulâ sa Español, tumutukoy itó sa pagpapakita ng diyós sa táo, o pagpapahiwatig ng manipestasyon ng diyós sa harap ng táo.
[62] Tumutukoy itó sa pinakamahalagang katwiran o láyon para sa isáng táo, o sa pag-iral ng isáng bagay, ayon sa Oxford Dictionary.
[63] Mulâ sa Tagalog, at itinumbas sa “make-believe” sa Ingles.
[64] Maísasálin itó sa “Mahaharangan niya ang mga lupain at alon, ngúnit ang langit ay bukás at doon tayo magdaraan. Taglay man niya ang lahat, hindî pag-aari ni Minos ang himpapawid.”
[65] Mulâ sa Latin, at tumutukoy sa pahayag na nagpapakahulugán, o sa mahalalagang kalidad o kahulugán ng isáng bagay, ayon sa Merriam-Webster Dictionary.
[66] Ginamit ni Bautista ang “Mao Tse Tung,” na unang pagtatangkang gawing Romanisádo ang ngalan alinsunod sa panuto ng Sistemang Wade-Giles. Ginamit sa salin ang “Mao Zedong” bílang pagsunod sa bagong sistema ng pagsulat ng Mandarin sa Romanisádong paraan, at siyang pinaunlad ni Zhou Youguang.
[67] Mulâ sa pambungad ng Aeneid ni Virgil, at may literal na katumbas na “Inaawit ko ang sandata at ang táo” na winika ni Aeneas. Ngúnit sa makabagong bersiyon ay tinumbasan ng “Inaawit ko ang bayani sa Kaharian ng Troya, at ang kaniyang mga pakikipagsapalaran at digmaan,” na may kaugnayan sa Iliad at Odyssey.
[68] Mulâ sa Latin at hiniram ng Ingles, tumutukoy itó sa “bago ang kamatayan.”
Salin ng “From Exile to Exile,” ni Abdullah Al-Baradouni ng Yemen
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. AñonuevoDestiyero sa Destiyero
Isinasalin ang bansa ko mulang isang tirano
tungong ibang tiranong masahol pa kaysa dati;
mulang isang bilangguan hanggang iba pa,
mulang isang destiyero hanggang iba pa.
Sinakop ito ng mga nagmamasid na banyaga
at ng isa pang nakakubli, nagkukunwa;
ipinasa ng isang halimaw sa dalawang halimaw
gaya ng buto’t balát na kamelyo.
Sa mga yungib ng kamatayan
ay hindi namamatay ang bansa ko, ni hindi
gumagaling, ni makuhang makabangon.
Hinuhukay nito ang mga píping libingan
para hanapin ang mga dalisay nitong ugat,
para sa tagsibol nitong pangakong natutulog
sa likod ng sariling mga mata;
para sa panaginip na darating,
para sa multo na nagtatago kung saan.
Lumilikas ito mula sa isang nakalulunod
na gabi tungo sa napakapusikit na gabi.
Nagdadalamhati ang aking bansa
sa mga hanggahan nito
at sa iba pang lupain ng iba pang tao;
at kahit na nasa sariling lupain nito’y
nagdurusa sa pagkatiwalag ng destiyero.
Alimbúkad: Poetry solidarity for exiled voices. Photo by Yasin Gu00fcndogdu on Pexels.com
Salin ng “Dover Beach,” ni Matthew Arnold ng United Kingdom
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. AñonuevoBaybay Dover
Panatag ang dagat ngayong gabi.
Malakas ang táog, mabining nakahimlay ang buwan
Sa mga kipot; sa baybaying Frances, kumukutitap
Ang liwanag at naglalaho; matitikas ang buról ng England,
Kumikislap at napakalawak, doon sa kalmanteng look.
Dumungaw sa bintana. Kay sarap ng simoy-gabi!
Gayunman, mula sa mahabang linya ng sabukay
Na ang dagat ay lumalapit sa lupang sablay ang buwan,
Makinig! Titiisin mo roon ang nakangingilong atungal
Ng mga grabang itinataboy ng mga alon, at ipinupukol.
Sa pagbabalik ng mga alon, doon sa kinapadparan,
Nagsisimula, at humihinto, at magsisimula muli,
Sa mabagal na kumakatal na indayog, ang paghahatid
Ng eternal na nota ng kalungkutan.
Narinig ito ni Sopokles noong unang panahon
Doon sa laot ng Egeo, at pumasok sa kaniyang isip
Ang labusaw ng táog at káti
Ng mga gahamang tao; natuklasan din natin
Sa pamamagitan ng tunog ang kaisipan,
At narinig yaon sa malayong panig ng hilagang dagat.
Ang Dagat ng Pananampalataya’y
Minsan ding sukdulan, at ang pasigan ng mundong bilog
Ay nakalatag gaya ng pileges sa puting bilot na bigkis.
Ngunit ngayon ang tangi kong naririnig
Ay hinaing nito, ang mahaba, lumalayong atungal,
Umuurong, kasabay ng buga ng hininga
Ng simoy-gabi, pababa sa malawak na gilid na malamlam
At lastag na bulutong ng daigdig.
Ay, mahal, maging totoo nawa tayo
Sa isa’t isa! Yamang ang daigdig, na wari’y
Lumiliwanag sa atin tulad ng lupain ng mga pangarap,
Iba-iba, napakasariwa, napakaganda,
Ay sadyang salát sa tuwa, ni layaw o kaya’y gaan,
Walang katiyakan, walang kapayapaan, ni gamot sa kirot;
At narito tayo na parang nasa dumidilim na kapatagan,
Nalulunod sa pagkabahalang tuliro sa pakikibaka at pagtakas
Na kinaroroonan ng mga gagong hukbong nagtatagis sa gabi.
Alimbúkad: Poetry translation challenge for a better Filipino. Photo by Anand Dandekar on Pexels.com
Salin ng “Los bosques de mármol,” ni María Negroni ng Argentina
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo
Kagubatan ng Marmol
Nakatadhana ako para kay Napoléon. Nasa digmaan ang bansa, at ang mga lansangan ay nag-aalab sa mga gusgusing babae, umiingit na karo, at di-maunawang hiyaw. May pahiwatig ng naunsiyaming kadakilaan, ang mamula-mulang aninag sa mga tigang na mukha. May taksing dapat maghatid sa akin sa kampo, at maikli ang oras. Tinawid namin ang mga nakalululang abenida at pagdaka, ang walang tinag, simetrikong kagubatan, ang kagubatan ng linlang at katahimikan, ang mga bunged na naliligo sa mapusyaw na sinag, ang mga bisig at ugat na balisang umaabot paitaas, nakatindig gaya ng mga estatwa, o mga ugat sa ilalim ng marmol na balát. Naroon ako sa malawak na parke ng mga punongkahoy na tao. Doon sa dambuhalang puting libingan. At ang mga ngiwi’y tila binabalikan ang nakaririmarim na gunita, at nilalamon ng pagnanasa ang kanilang mga mukha. Nanginginig (nang hindi umiiwas ng tingin), ako’y sumulyap sa pangwakas na punongkahoy, ang higanteng fetus, ang ulo ng tao sa katawan ng bulate.
“Maghreb,” sambit ng tsuper ng taksi, “ang eskultor ay nagngangalang Maghreb.”
Sinabi ko sa kaniya, sa umaalagwang tinig, na ibig ko nang umuwi, at ibalik ako sa aking bahay. Nagmakaawa ako sa kaniya. Ang tsuper, na hindi natigatig, ay ni hindi man lang umimik.
Alimbúkad: Unlocking the genius of Filipino language through translation. Photo by carol wd on Pexels.com
Fischer Random Thoughts
ni Roberto T. Añonuevo
1
Ang daigdig ay hindi tatsulok o bilog
bagkus animnapu’t apat na parisukat
sa loob ng daigdig na parisukat.
At sa loob nito ay umiiral ang mga prinsipyo
at batas na hindi dapat mabali
gaya ng utos ng hari.
2
Lumilipas ang panahon, at kung nagninilay
kang gaya ng nasa loob ng kahon
ay dapat magsimulang magtanong,
halimbawa,
kung bakit karaniwan ang henosidyo
o pagpapatiwakal.
3
Ang daigdig ay dalawang kaharian
ngunit magwawakas sa isang
kahungkagan
kapag nagkaubusan ng mga hukbo.
Sino ang nag-isip ng henyo ng budóng?
4
Nakababato at parang sirang plaka
ang kaayusan
ng kaharian,
at marahil, ito ang sandali
para sa guló na hindi inaasahan.
5
Nakahanay ang mga kawal
para isubo na gatong.
Inuutusan ang mga kabalyero
na lumundag
sa bangin, o kaya’y sagasaan
ang nakaharang.
Susugod o aatras ang mga obispo
nang pahilis,
gaya ng linyado nilang doktrina’t
pag-iisip.
Sintigas ng mga tore
ang babanggain o gigibain
para magtindig ng bagong tore.
Abala ang reyna sa salamangka.
At ang hari, asahan mo,
ay tutugisin ng mga palaso, maso,
at patalim
upang dakpin o patumbahin.
6
Ang isang hakbang ay tungo sa ibang kaharian
upang sakupin ito
o kaya’y burahin ang bakás nito sa mundo.
Maniwala, kahit wala ang mahal na reyna.
7
Sukulin ang hari.
Ngunit bago ito maganap, matutong sumalakay
makaraang mabatid ang puwersa
ng armas, mapa, at simoy ng panahon.
8
Sumusugod ang peon,
at isinasakripisyo para sa espasyo at bentaha
ng paglusob.
Sumusugod ang peon,
at ang pagdakip sa kaniya, kung minsan,
ay matamis na lason o pugad ng mga sibat.
9
Ilang bilyong kombinasyon ng mga hakbang
ay higit sa dami ng newtron—
tanungin si Hemachandra o Fibunacci
ngunit aantukin lamang ang inyong kamahalan
bago maabot ang sagot.
10
Nagsisimula sa hapag ang ehersisyo ng digma.
Pumapayat ang magkalaban
gayong nakaupo, gaya ng yogi,
at walang tinag nang napakatagal.
11
Sa larangang ito,
walang dapat pagtiwalaan kundi sarili.
Ang oras ang kalaban mo
kung hindi nakatitiyak
sa mga tira mo.
12
Mga kabisote, bakit pa mag-iisip?
Mga maya, manggaya gaya ng putomaya!
Sabihin ito
at sasampalin ka ng uyam at pambubuska.
13
May visa ang espiya.
May bisà ang espinghe.
14
Ang arogansiya ng piling lahi
ay bakit hindi tutumbasan
ng sukdulang pag-aglahi
kung pinalalaki tayo
sa katwiran ng ubusan ng lahi
at pataasan ng ihi
para sa parisukat na pamanang lupain?
Nadama ko ito
habang ang isang paa ay nasa hukay
at mariing nakatitig sa Tore ni David.
15
Masikip na bilangguan ang kaharian
sa hari na nagtatalumpati sa ilang.
Naisip ko ito habang nakabartolina
at nangangatal.
16
Naghahapunan ng yelo ang destiyero
ngunit humahabol ang mga kabalyero.
At ako sa aking trono
ay aawit ng “Bayan ko!”
Alimbúkad: Quality poetry isolation under pandemic. Photo by Francesco Sgura on Pexels.com
Salin ng “Camouflaging the Chimera,” ni Yusef Komunyakaa ng USA
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo
Pagbabalatkayo ng Kimera
Itinali namin sa mga helmet ang mga sanga.
Pinintahan ng putik na hango sa pasigan
ang aming mga mukha at riple, sumungaw
ang mga dahon ng damo sa mga bulsa
ng aming tigreng kasuotan. Hinabi namin
ang mga sarili sa hubog ng lupain,
panatag na maging target ng kulagu.
Niyapos namin ang kawayan at sumandig
sa dayaray na nagmumula sa ilog,
marahang hinihila ang mga multo
mulang Saigon hanggang Bangkok,
sa mga babaeng naiwan sa mga pintuan
at nakikipag-ugnayan mula sa America.
Inasinta namin ang mga panagoto.
Sa aming itinayong himpilan ng mga anino,
tinangkang pasabugin ng mga batong unggoy
ang taguan namin, binabato ang takipsilim.
Gumapang ang hunyango sa aming gulugod,
at nagpalit-kulay mulang araw tungong gabi:
Lungti paginto, ginto paitim. Naghintay
kami hanggang hipuin ng buwan ang metal,
hanggang sa tila may kung anong nabakli
sa aming kalooban. Nakihamok ang VC
doon sa dalisdis, gaya ng itim na sutlang
nakikipagbuno sa bakal doon sa damuhan.
Wala kami roon. Umagos baga ang ilog
sa aming mga buto. Nagkubli ang mumunting
hayop sa aming katawan: pinigil namin
ang paghinga, handang lumundag sa pa-L
na pagtambang, habang umiinog ang mundo
sa ilalim ng bawat talukap ng tao.
Alimbúkad: Unlocking the genius of Filipino language through translation. Photo by K. Mitch Hodge @ unsplash.com
Salin ng tula ni Yosef Ibn Sahl ng España
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo
Mga Pulgas
Mga pulgas ay kabayong laksa-laksa kung lumusob—
Mga ibong dumadagit nang balát ko ay lapain;
Tila kambing kung lumundag at sumirit sa bukirin
At sa gabi’y malulupit at ni ayaw magpatulog.
Maliit man o malaki’y ni hindi ko mautakan,
At lipulin yaong peste’y ano’t lalong lumalakas—
Matatapang na sundalong sa digmaan sumasabak,
Umaalab nang mabilis kung ang tropa’y malagasan.
At bagaman tamad sila pag umaga’y hinding-hindi
Tuwing gabi’t magnanakaw kung umasta’t handang-handa;
Malimit kong kasuklaman ang kanilang ginagawa. . .
Napapagod sa pagtiris ang kamay ko at daliri.
Namumulá ang balát ko at dumami yaong galis
Ngunit hindi na mapigil ang pagsipsip na kaykati;
O Diyos ko, pawiin mo ang hirap kong tumitindi:
Pumapayat ang lawas ko’t tuwang-tuwa silang lintik!
William Blake. The Ghost of a Flea. Height: 21.5 cm (8.4″); Width: 16 cm (6.2″). Tempera on panel. 1819-1820
