ibong mandaragit

Aves ni Jerry B. Gracio

/ Roberto Añonuevo / 2 mga puna

Hindi ako nagulat nang magwagi ng Grand Prize si Jerry B. Gracio sa kategoryang tula sa Filipino sa nakaraang UP Centennial Literary Contest. Magaling na makata si Gracio, at walang kasarian ang kaniyang sining bagaman hitik kung minsan sa alusyon ng kabaklaan ang ilang tula niya. Nang maging editor ako sa Filmag (na dating Filipino Magazin), si Gracio ang isa sa mahihilig noong magpadala ng tula sa aming tanggapan. Napansin ko agad ang kaniyang talento, kaya inilakip ko minsan sa dulo ng kaniyang tula, na siya “ang nakatakdang magpabagsak sa mga makatang nagdudunong-dunungan.”

Natutuwa ako at kahit paano ay isinapuso ni Gracio ang bilin sa kaniya ng mga kasama kong Oragon. Sa mga hindi nakaaalam, kabilang si Gracio sa ikalawang alon ng Oragon Poets Circle, na binuo namin nina Joey Baquiran, Niles Jordan Breis, at Gil O. Mendoza noong 1998. Mahilig kami noong mag-inuman sa Timog, o kung hindi man ay sa UP Diliman, upang magpakalango sa tula, kritika, at alak. Masiklab noon ang mga talakayan, at si Gracio, na minsang sinabihan ko na napakatradisyonal tumula, ay nasaktan yata ang loob at kaya naghasa muna ng tahid para sa mga susunod na talakayan at palihan.

Ngunit magbabalik siya sa aming pangkat, gaya ng ilahas na ibon.

Nagbunsod din ng unang aklat si Gracio sa UP, ngunit sumama ang aking loob dahil ang inilabas lamang niya noon ay pabalat ng aklat at iniwan sa imprenta ang kaniyang nalimbag na aklat ng tula. Pakiwari ko’y nagasgas ang pangalan ng Oragon, at nagtampo ako na gaya ng isang kapatid. Ang totoo’y mabubulok sa imprenta ang mga aklat, malulubog sa utang ang makata, hanggang maisipan ni Gracio na bumuo muli ng koleksiyon na higit na matalim kaysa sa una niyang koleksiyon. Nagbunga iyon ng Apokripos (2006) na nagwagi ng National Book Award mula sa Manila Critics Circle.

Kung may isa mang tao na tuwang-tuwa sa pagkapanalo ni Gracio ay isa na marahil ako. Natutuwa ako dahil ganap na niyang natuklasan ang sarili niyang tinig bilang makata, at ito ang mahalaga. Puwede na siyang palargahin. Sinubaybayan ko ang kaniyang karera, at ikinabuwisit ko ang paggawa niya ng mga pelikulang tumatabo man sa takilya para sa Seiko Films ay pulos kalibugang pansamantala lamang. Ngunit iba na ngayon si Gracio. Ang Gracio na sumulat ng iskrip ng pelikulang Santa-Santita at bumuo ng Apokripos at ngayon ay nagpapaimbulog ng Aves ay higit na matatag, buo ang sarili, at maalam sa kaniyang sining. Kung magpapatuloy sa paggawa ng pelikula si Gracio, hinuhulaan kong higit na magiging matalinghaga iyon dahil ang iskriprater ay isa ring makata.

Si Gracio ay matagal ko nang sinasabing dapat subaybayang makata, ngunit nakapagtatakang ngayon pa lamang siya napapansin ng madla at kritiko. Heto ang isang halimbawa ng kaniyang tulang tuluyan, na ang alusyon sa maalamat na tigmamanukin—na ang huni’y nakapagbibigay umano ng masamang babala o balita sa sinumang makaririnig—ay binihisan ng sariwang rendisyon upang malahukan ng siste at likot ng guniguni. Ang epigrape ni Gracio ay hango sa Vocabulario de la Tagala (1860) nina Juan de Noceda at Pedro Sanlucar, at ito ang magbubukas ng bintana tungo sa madulaing tagpo sa loob ng tula.

Tigmamanukin

“Hayo na tigmamanuquin,
Honihan mo nang halinghing. “
–Vocabolario de la lengua Tagala

Humuni ng labay ang tigmamanukin at hindi ito narinig agad ng Pangulo, ang narinig lamang niya ay ang tilaok sa banát na lalamunan ng manok.

Umabot ang huni sa labas ng palasyo. Kayâ agad na nagpulong ang mga paham, nagpatawag ang mga pangunahing pamantasan ng mga komperensiya at palihan. Binusisi ng mga musikologo ang estruktura ng labay. Sinuri ng mga makata kung ang panawagan ay nasa pantigan, tudlikan, o tugmang dalisay. At matapos ang mga balitaktakan gamit ang mga teorya mula sa silangan at kanluran, nagbunyi ang mga pantas dahil sa pagkabuhay ng awiting-bayan na matagal nang patay, at agad na nagpetisyon sa Unesco upang ideklara ang labay bilang isa sa mga Obra Maestra ng Pamanang Oral ng Sangkatauhan.

Ngunit nasaan na ang tigmamanukin?

Narinig ng tigulang na babaylan ng palasyo ang huni ng tigmamanok. Hintatakot siyang nagbangon at nagtungo sa Pangulo. Binasa niya ang laman ng labay at hinulaan na lilindol sa buong kahabaan ng Marikina fault; babangon ang tsunami sa gitna ng Pasipiko at lulubog ang 107 sa 7,107 pulo; muling puputok ang Pinatubo; uulan ng mga tipak ng yelo na sinlaki ng Malacañang.

Natigalgal ang Pangulo. Ngayon lamang niya natanto na ang tigmamanok ay hindi manok; ang labay ay hindi tilaok. Agad niyang inatasan ang mga bantay sa palasyo na hulihin at ikulong ang tigmamanukin.

Nagpatuloy ang ibon sa paghuni ng labay.

Nagkagulo ang mga paham sa pag-uunahang maitalâ at madukal ang mga bagong karunungan.
Hindi makatulog ang babaylan sa mga bagong hula-apokaliptiko at abismal.

Sa katiwasayan ng buong bayan, nagpas[i]ya ang Pangulo na tapusin na ang sumpa ng labay.

Sa pulong ng gabinete nang araw na iyon, ang tanghalian ay tinola na pinaghalong manok at tigmamanukin. Pagkahigop sa sabaw, ang gabinete at Pangulo ay nagsitilaok ng labay.

Isa ako sa mapapalad na makabasa ng Aves ni Gracio, at hindi nagkamali ang sumulat ng citation para sa kaniyang gawad sa tinataglay na kariktan at talim ng koleksiyon ng makata. Kinasangkapan ni Gracio ang kasaysayan, mito, kabulastugan, politika, kasarian, kultura, at kung ano-ano pang bagay upang payamanin ang mga alusyon sa tula samantalang isinasaalang-alang ang mahigpit na sining ng pagtula mulang pagbabalangkas, pagdidisenyo, paglalarawan, at pagsasalaysay ng anumang may kaugnayan sa ibon. Inililipad tayo ni Jerry B. Gracio sa pamamagitan ng kaniyang binagwisang mga tula, at tayo na ang bahala kung paano muling lalapag ang mga paa sa lupa.

Mga Ibong Mandaragit at prehuwisyo sa panitikang Filipino

/ Roberto Añonuevo / 6 mga puna

Kahanga-hanga ang artikulo ni Connie Veneracion sa pahayagang Manila Standard Today (“The Birds of prey and Batjay,” 29 Abril 2008), at muling inihayag niya ang kaniyang prehuwisyo laban sa kapuwa panitikan at wikang Filipino nang walang pangingimi sa angking katangahan. May kaugnayan ang kaniyang artikulo hinggil sa nobelang Mga Ibong Mandaragit (1969) ni Amado V. Hernandez, at aniya’y hindi madaling arukin.

Umaangal si Veneracion na hirap na hirap daw maunawaan ng kaniyang anak ang nobela. Nagtuwang pa umano si Veneracion at ang kaniyang mister sa pagbasa ng nobela ngunit nabigo sila dahil sa “mabibigat” na salitang inilahok ni Hernandez sa akda nito, kaya nakapagbitiw pa ng malulutong na mura ang magkabiyak. Idinagdag pa ni Veneracion ang kaniyang pananaw at panukala hinggil sa paggamit ng mga “salitang magagaan” na mabilis na makapaghahatid ng mensahe sa mambabasa.

Ang totoo’y mahirap lamang ang nobela ni Hernandez sa mga tao na walang tiyagang magbasa sa Filipino, at sa mga tao na laging nauulapan ng prehuwisyo ang isip laban sa panitikang Filipino. Madali lamang basahin ang nobela ni Hernandez, kung tutuusin, at malaki ang iniungos nito sa Tagalog halimbawa nina Lope K. Santos at Valeriano Hernandez Peña. Kung baga sa pelikula, ang nobela ni Hernandez ay hindi purong drama, bagkus nalalahukan din ng kaunting libog, katatawanan, bakbakan, at iba pang usapang makukulay. Ngunit higit pa rito, taglay ng nobela ang masinop na paglinang ng mga tauhan, ang pagtatagni-tagni ng mga kapana-panabik na pangyayari, at ang malalim na imahinasyon sa pagpapasalikop ng kathang-isip at realidad o ng mito at kasaysayan.

Ang Mga Ibong Mandaragit ay umiinog sa buhay at pakikipagsapalaran ni Mando (na dating si Andoy) na dating tauhan ng pamilya Montero. Lumahok siya sa digmaan laban sa mapanakop na Hapones, at nakilala pagdaka si Tata Matyas, na nakababatid na may katotohanan umano ang kayamanang itinapon ni Padre Florentino sa dagat, at siyang nakapaloob sa nobelang El filibusterismo ni Jose Rizal. Mahihimok si Mando na hanapin ang kayamanan, at nang masisid niya ito’y ginamit pagkaraan sa pagtataguyod ng peryodikong Kampilan at sa pagtatayo ng Freedom University, na tinaguriang “pandayan at palihan ng mga kabataang makabansa.” Nakipagtulungan si Mando kay Dr. Sabio, na makabayang intelektuwal at edukador, upang baguhin ang sistema sa lipunang pinamumugaran ng mga bulok na propitaryo, politiko, relihiyoso, at hukom. Sa pagwawakas ng nobela, mahihiwatigan ang pananagumpay ni Mando at ni Magat (na dating punong gerilya) sa pagbubuo ng maláy na pamayanan ng mga magsasakang handang igiit ang kanilang karapatan sa mapaniil na pamilyang Montero.

Ang “ibong mandaragit” sa nobela ni Hernandez ay hindi na ang dating de-kahong banyagang mananakop, gaya ng Espanyol, Hapones, at Amerikano. Naghunos iyon sa katauhan ng mga politiko at kakutsaba nilang pawang Filipino na pinaghaharian ang mga dukha, mangmang, at mahina. Sinasala din sa akda ang diyalohikong ugnayan ng mga puwersa, uri, at kabuhayan sa lipunan—sa pamamagitan ng masining na usapan o diwain ng mga tauhan—at  naghahain ng mga posibilidad sa kapalaran ng sosyalistang pangangasiwa, kung hindi man pamunuan.

Nahihirapan lamang sa pagbasa ang gaya ni Veneracion dahil halatang hindi siya nagbabasa ng panitikang Filipino; o sadyang ayaw niyang magbasa ng mga akdang Filipino, kahit pa magmagarang mahusay siyang magsulat o magsalita sa Filipino. Dahil kung nagbabasa nga siya, ang diskurso ng Ingles ay hindi niya ipipilit sa diskurso ng Filipino. Magkaiba ang polo na pinagmumulan ng dalawang wika. Dagdag pa rito’y magkaiba rin ang kasaysayan ng panitikang Filipino at ng Ingles, at hindi makatwirang laging gamitin sa pagsusuri ang lente ng Ingles o banyagang panitikan sa pag-aaral ng panitikang Filipino.

Pinuri ni Veneracion ang nobeletang The Old Man and the Sea ni Ernest Hemingway, at itinambis pa pagkaraan sa nobela ni Hernandez. Ang totoo’y hindi maihahambing ang nasabing akda ni Hemingway sa nobela ni Hernandez, dahil intelektuwal at makabayan ang pagdulog ni Hernandez kompara sa baryotikong mangingisda-kontra-sa-higanteng-marlin ni Hemingway. Kung babasahin ni Veneracion ang salin sa Filipino ni Jesus Manuel Santiago sa naturang akda ni Hemingway, matatauhan marahil ang butihing abogada sa elegansiya at lalim ng Filipino, bukod sa maiisip na higit na maganda ang salin kaysa orihinal na akda sa Ingles.

Ang panukalang “mga salitang magagaan” ni Veneracion ay sintomas ng kaniyang antas ng panlasa sa panitikan. May mga panitikang sadyang magagaan, ngunit ang gayong “gaan” ay ikinukubli lamang ang masalimuot na loob at diwa ng akda. Ang “gaan” sa panitikan ay matatagpuan hindi lamang sa paglalahok ng mga ngangayunin at balbal na salitang gaya ng sa mga akda ni Batjay (Jay David) o ni Jun Cruz Reyes. May kaugnayan din iyon sa antas ng diskurso ng mambabasa sa diskursong taglay ng manunulat. Mahirap lamang basahin ang isang akda kung ang mambabasa ay walang tiyagang arukin ang mga pahiwatig at pagpapakahulugan ng mga salita, at kung sadyang tiwalag siya sa mga tayutay at sayusay o ugat at kaligiran ng kaniyang binabasa.

Salita ang bumubuhay sa mga manunulat at sa kanilang mga akda. Ang pagpapakadalubhasa sa paggamit ng wika ang instrumento ng mga manunulat upang makalikha ng mga dakilang akda. Bakit dapat mangimi kung malalim ang bokabularyo ng isang nobela o tula? Kinakailangan bang laging ibaba ng manunulat ang kaniyang pamantayan upang umabot sa mababang pamantayan ng mga mambabasang ang totoo’y wala naman? Hindi ba nakalulugod na magbasa ng mga akdang lampas sa mga de-kahong banghay at pormula, at makapagpapataas sa pagtingin sa pagkatao o pagkabansa?

Kung talagang binasa ni Veneracion ang nobela ni Hernandez, nasagap sana niya ang matalim na obserbasyon ng kritikong si E. San Juan Jr. sa epilogo ng nobela:

One last word: It is indeed an anomaly that this epilogue to a novel whose single, concentrated aim is to define the possibilities of freedom for a Filipino is written in the language of a former colonizer. Languages have each their own myths, history, and ideological orientation. And English is no exception. English, given its present decline and obsolescence in the nation, can never really express the native psyche, the Filipino experience in its place and time, as sincerely and effectively as (F)ilipino, except perhaps by dental and negation. One may suggest that nothing of any value can be gained except through denial and renunciation; but what value for human communication and communion can there be in falsehood or deception? I submit that this novel introduces itself on its terms as a work of art possessing in its form and texture a host of manifold implications that immediately transcend the realm of art. Mga Ibong Mandaragit is the first Filipino novel that has succeeded in giving us the true, disturbing image of ourselves and our experience.

Walang kakayahan ang gaya ni Veneracion na ipakahulugan ang panitikan para sa mga Filipino. Bagaman malaya niyang gamitin ang wikang nais niyang gamitin, at sa pakiwari niya’y madaling mauunawaan ng madla, hindi naman nangangahulugan iyon na dapat na nating ipinid ang pinto sa mga panitikang hahamon sa ating mambabasa para mag-isip at magsuri nang malalim. Kung hanggang mabababaw na panitikan lamang ang ating babasahin ay mananatili tayo sa gayong antas: mababaw. Walang mawawala sa pagbabasa ng mga dakilang panitikan—malalim man ang bokabularyo nito o hindi—kundi ang ating taglay na katangahan.

Hindi maibubukod ang wika sa mga dakilang panitikan. At mamamatay lamang ang ating wikang Filipino kung susundin natin ang payo at prehuwisyo ng mga demagogo na ang wikang Filipino ay laan lamang sa mga panitikang mabababaw at madaling maarok, kung hindi man tsismis, kabalbalan, at kuro-kurong walang batayan.

Kaugnay na Akda
Prehuwisyo at Kamangmangan