Kailangang ihayag sa wikang Filipino ang Senate Joint Resolution No. 10, na nagpapanukala ng pagtatatag ng kakatwang uri ng Federalismo sa Filipinas at nang masuri ng taumbayan ang niluluto ng mga politiko at kasapakat nila sa lipunang sibil.

Ang nasabing resolusyon ay nilagdaan nina Aquilino Q. Pimentel Jr., Edgardo Angara, Rodolfo Biazon, Pia Cayetano, Juan Ponce Enrile, Francis Escudero, Jinggoy Estrada, Gregorio Honasan, Panfilo Lacson, Francis Pangilinan, Ramon Revilla, at Manuel Villar. Nananawagan ang resolusyon na magpulong ang mga mambabatas ng kongreso “para sa layuning baguhin ang saligang batas nang maitatag ang federal na sistema ng pamahalaan.”

Ikinatwiran ng resolusyon na ang sentro ng kapangyarihan at pananalapi ay nasa Maynila, at naiwan ang malalayong lalawigan ng bansa. Puta-putaki umano ang pag-unlad, at nakikinabang lamang ang ilang malapit sa administrasyon. Ang ganitong kalagayan ay nagsilang ng malawakang kahirapan at armadong pag-aaklas sa buong bansa. Upang malutas ito, iminumungkahi ang pagtatatag ng labing-isang estado bukod sa Metro Manila. Ang ganitong uri ng lohika ay waring mula sa mga demagogong politikong Sebwano, na laging inaakusahan ang “Imperyalistang Tagalog na Maynila” sa mga kapabayaan sa kanilang rehiyong sila rin ang may kagagawan.

Binanggit din sa resolusyon na may tatlong paraan para enmiyendahan ang Saligang Batas ng 1987. Una, sa pamamagitan ng Kumbensiyong Pansaligang Batas (Consitutional Convention). Ikalawa, sa pamamagitan ng Kapulungang Pansaligang Batas (Constituent Assembly). At ikatlo, sa pamamagitan ng pagkukusang popular (popular initiative). Pinakaangkop umano ang pang-enmiyenda sa pamamagitan ng Kapulungang Pansaligang Batas, at bagaman walang binanggit na dahilan, ay mahihinuhang ito ang pinakamabilis at pinakamatipid na hakbang na papabor sa mga mambabatas imbes na sa taumbayan. Ang tangkang pabilisin ang pag-enmiyenda sa Saligang Batas ay nabanggit ni Sen. Manny Villar noong 13 Agosto 2008. Aniya:

Meron tayong proposed resolution, ibig sabihin niyan, sisimulan ang diskusyon. Nagugulat nga ako dahil iyong iba ang akala ay tapos na ang resolution sa Senado. Ang proseso dito sa Senado ay matagal pa. Itong proposal na inihain ni Sen. Pimentel na pinirmahan naman ng mahigit 12 na mga senador, ay para talakayin ang isyu ng federal system of government. Mahaba pa iyan. Nais rin nating ipakita na dito sa Senado ay talagang transparent tayo. Lahat ay iimbitahin, lahat ay pakikinggan. Kung hindi maganda ang lumabas, hindi mananalo iyan sa voting. Kaya ang resolusyon na iyan ni Sen. Nene ay matagal pa. Hindi pa nga sinisimulang talakayin sa committee kaya nagtataka ako na parang advance na advance na.

Kung totoo ang sinasabi ni Sen. Villar, ang kaniyang paglagda umano sa naturang resolusyon ay upang pag-usapan ang panukalang pag-enmiyenda ng Saligang Batas, at hindi nangangahulugan ng awtomatikong pagsang-ayon sa gayong panukala. Nais niyang maging lantad sa taumbayan ang talakayan, na taliwas sa palihim na pagmamaniobra, gaya ng naganap sa labag sa Konstitusyong Memorandum of Agreement on Ancestral Domain (MOA-AD). Ngunit para sa ibang kasapi ng lipunang sibil, ang pagpapasa ng naturang resolusyon ay isang hakbang palapit tungo sa mithing federalismo. Ang pagpapalit ng liderato sa senado ang ikinatutuwa ng mga tagasuporta ng federalismo, na inaasahang pabibilisin ang pagsasabatas ngayong ang mga pinuno ng kapuwa senado at kongreso ay kakampi ng administrasyon.

Bibiyakin ang Filipinas sa labing-isang estado, at kabilang dito ang sumusunod: Estado ng Hilagang Luzon; Estado ng Gitnang Luzon; Estado ng Timog Katagalugan; Estado ng Bikol; Estado ng Minparom; Estado ng Silangang Visayas; Estadong ng Gitnang Visayas; Estado ng Kanlurang Visayas; Estado ng Hilagang Mindanao; Estado ng Katimugang Mindanao; at Estado ng Bangsamoro. Ikakabit naman ang Metro Manila sa Federal Administrative Region, at animo’y palamuti lamang sa nasabing grandeng lunggati. Sa ganitong kalawak na pagpaparte ng mga lalawigan, nakapagtatakang minamadali ng mga mambabatas ang pagsusulong ng federalismo. Parang ang federalismo ang mahiwagang pildoras na papawi ng sakit ng bansa, at ito ay isang kaululan kung dadaanin lamang sa pamamagitan ng Kapulungang Pansaligang Batas. Ang masaklap, nais ipadron ang uri ng federalismo sa Filipinas doon sa uri ng federalismo sa Estados Unidos ng Amerika, Afrika, at Europa, ngunit ang pagkakaiba lamang ay higit na maliit ang Filipinas na may multinasyonal na pamayanan. Kahanga-hanga ang ganitong panukala, at dapat ibitin patiwarik ang sinumang may pakana ng ganitong panggagagad.

Walang malinaw na dahilan sa pagkakabaha-bahagi ng mga lalawigan para maging nagsasariling mga estado. Ang paghahati-hati ng Filipinas ay mahihinuhang ginagabayan ng mga katwirang pangheograpiya, pampolitika, at pangwika, at kahit iginigiit ang usaping pangkultura ay malabo dahil hindi batid kung sino ang magtatakda nito. Sa panukalang susog sa Konstitusyon, ang pagtatalo sa mga sasaklawin ng mga estado ay aayusin ng Commission on Intra-State Boundary Disputes na pangunguluhan ng Kalihim ng Department of Interior and Local Government (DILG). Problematiko ito, dahil ang anumang pag-aaway hinggil sa teritoryo ay maaaring pagsimulan ng digmaan ng mga estado, at mauwi sa tandisang pagsasarili ng estado upang maging bukod na bansa palayo sa Filipinas.

Sa ilalim ng Seksiyon 15, Artikulo 12 ng panukalang susog sa Konstitusyon, ang mga estado ay maaaring lumikha ng mga nakapagsasariling rehiyon (autonomous region) na pawang binubuo ng mga lalawigan, lungsod, munisipalidad, at pook na saklaw na may “bukod na pangkultura’t pangkasaysayang pamana, pangkabuhayan at panlipunang estruktura, at iba pang katangiang saklaw ng Konstitusyon.” Ang ganitong tindig ay mahihinuhang rehiyonalista, kung hindi man baryotiko, dahil tinatangka nitong biyakin sa maliliit na bahagi ang Filipinas sa ngalan ng kalayaan, kasarinlan, at kaunlaran.

Ang pagbiyak sa Filipinas ay kaugnay ng isinusulong na multilingguwalismo sa Filipinas, at pakana ng gaya ng Defenders of Indigenous Languages of Archipelago (DILA) at Save Our Languages Through Federalism (SOLFED) na pawang may mga patakarang kumokontra sa diwain at wikang Filipino. Nilalayon ng DILA at SOLFED na ikabit ang usapin ng wika sa usapin ng heograpiya, politika, kasaysayan, at ekonomiya, at nang maitampok ang kaakuhan ng mga lalawigan. At upang maisakatuparan iyon, sinisikap nitong pahinain ang estado ng Filipino (na baryedad lamang umano ng Tagalog), gawing lingua franca ang Ingles sa buong kapuluan, at ikubli ang gayong pakana sa pamamagitan ng pamumulitika. Kung babalikan ang panukalang pagsusog sa Konstitusyon, ang dominanteng wika sa rehiyon (halimbawa na ang Ilokano at Bikol) ay gagamitin lamang mulang una hanggang ikatlong grado sa elementarya. Pagkaraan nito, mahihinuhang Ingles na ang gagamitin sa mga rehiyon. Ang ganitong panukala ay dapat ibasura, dahil hindi ito tumutulong para paunlarin ang mga taal na wika sa Filipinas bagkus nagpapabilis pa ng pagkalusaw nito.

Pumapabor ang federalismo sa pagpapalawak ng saklaw ng kapangyarihan ng mga politiko. Sa ilalim ng Artikulo 10, na pinamagatang Lehislatura ng Estado, ang bawat estadong lehislatura ay bubuuin ng tatlong kinatawan ng bawat lalawigan at lungsod. Ang nasabing mga kinatawan ay ihahalal ng mga kasapi ng sangguniang panlalawigan at sangguniang panlungsod. Samantala, ang mga kinatawan ng mangingisda, magsasaka, at matatanda ay hihirangin ng kani-kanilang sektor. Ang masaklap, kinakailangang rehistratrado ang mga samahan ng mangingisda, magsasaka, at matatanda sa State Social Welfare Department. Sa ganitong kalagayan, maaaring magamit lamang sa pampoitikang adyenda ang nasabing mga sektor imbes na pangalagaan ang kalagayan ng mga dukha at nangangailangan. Ito ay dahil binibigyan ng kapangyarihan ang gobernador ng estado na hirangin ang mga kinatawan sa tatlong sektor.

Magiging makapangyarihan ang gobernador ng estado, na ihahalal ng mga kalipikadong botante ng mga lalawigan, lungsod, munisipyo, at barangay na pawang nasa loob ng naturang estado. May karapatan siyang mahalal nang tatlong sunod na termino, at bawat termino ay may apat na taon ng panunungkulan. Ipatutupad ng gobernador ng estado ang mga batas na pinagtibay ng Kongreso at Lehislatura ng Estado. Binibigyan din siya ng kapangyarihang humirang ng mga kawani at opisyales ng kagawarang pang-estado, at pumili ng mga opisyal at empleado ng kaniyang estado. Ang ganitong panukala ay masasabing malikhaing debolusyon ng diktadura, at pumapabor sa mga politikong may mahigpit na kapit sa kani-kanilang lalawigan.

Ang nakapagtataka’y ang Kodigo ng Pamahalaang Lokal (1991) ay babaguhin na naman, na nakapanghihinayang dahil nagtatakda ito ng mga pamamaraan kung paano magiging epektibo at makapangyarihan ang bawat pamahalaang lokal at nang maisalin dito ng pamahalaang pambansa ang mga kinakailangang yaman at kapangyarihan. Ang anumang pagkukulang ng nasabing Kodigo ang dapat sinususugan sa Kongreso upang mapalakas ito at pumabor sa taumbayan, imbes na panghimasukan ang Saligang Batas at itaguyod ang Federalismo. Si Sen. Pimental ang nagsulong ng nasabing Kodigo, ngunit ngayon ay bumabaligtad at pumapabor sa federalismo. Kung anuman ang pagkukulang ng Kodigo sa yugto ng pagsasakatuparan ay hindi malulutas sa pamamagitan ng pagtatatag na federal na sistema ng pamahalaan. Kailangan ang matibay na pampolitikang kapasiyahan ng pamahalaan upang maipatupad ang mga programa at patakaran nito alinsunod sa itinatakda ng Saligang Batas at kaugnay na batas, kautusan, at alituntunin.

Napakahina ang mga seksiyon sa panukalang susog sa Konstituyon, lalo sa pangangalaga ng kaligiran, pagrepaso ng pamumuhunan sa likas na yaman, pangungutang sa ibang bansa, kalakalan, at iba pa. Higit na nakatuon ang mga pag-enmiyenda sa politikang aspekto at hindi sa tunay na ikaaangat ng kabuhayan at ikatitiyak ng magandang kinabukasan ng mga Filipino. Ang mungkahi ko’y pag-aralan at pagdebatehan ito nang maigi, hindi lamang ng mga politiko, kundi ng buong sambayanan. Sa kasalukuyang komposisyon ng Kongreso at Senado ngayon, malaki ang posibilidad na ang pagbabago sa Saligang Batas ay para pahabain ang termino ng pangulo at ng kaniyang mga alipuris na mambabatas na dapat nang nagpapahinga dahil sa kahinaan bilang mga mambabatas at tagapagpatupad ng batas. Ayon sa artikulo ng Center for People Empowerment in Governance (CENPEG), ang panukalang federalismong isinusulong ni Sen. Pimentel ay umaalingawngaw sa panukala ni Jose V. Abueva, at nagpapalakas sa kapangyarihan ng oligarkiya sa Filipinas imbes na bigyan ng kapangyarihan ang mga dukha at mahina.

Inilahad ni Abueva ang mga bentaha ng federalismo, at kabilang dito ang sumusunod: Una, makapagtatatag umano ito ng makatarungan at pangmatagalang balangkas para sa kapayapaan sa pamamagitan ng pagkakaisa ng iba’t ibang pangkat etniko, relihiyoso, at kultura, lalo sa panig ng mga Bangsamoro at lumad. Ang ganitong mungkahi ay ipinalalagay na ang buong bansa ay watak-watak, at nasa yugto ng digmaan, at wala nang magagawa pa kundi pagbigyan ang paghahati-hati ng teritoryo. Ang federalismo ay lalong makapagpapalakas para sa mga armadong pangkat na magsulong ng rebelyon, at tuluyang kumawala sa saklaw ng Filipinas. Ipinupunla ng federalismo ang pagkakawatak ng mga mamamayan, dahil ang sinasabing labing-isang nasyon ay nagpapahalaga sa rehiyonalismo imbes na sa kabansaan ng buong Filipino.

Ikalawa, ang desentralisasyon at debolusyon ng kapangyarihan, ani Abueva, ay hindi makauusad sa lumang sistemang unitaryo kahit pa nakasaad iyon sa Saligang Batas ng 1987 at Kodigo ng Pamahalaang Lokal ng 1991. Sa ganitong kuro-kuro, ang dapat inaalam ay kung ano ang mali sa pagsasakatuparan ng mga batas at patakaran ng pamahalaan. Ang pagsasabing sumapit na sa “wakas” ang Kodigo ng Pamahalaang Lokal dahil ang pangunahing awtor niyon na si Sen. Pimentel ay bumaligtad saka pumabor sa federalismo ay simplistikong palusot sa kabiguan ng desentralisasyon at debolusyon. Hindi makausad nang ganap ang desentralisasyon at debolusyon dahil hangga ngayon ay hindi pa nasasapol ng taumbayan ang esensiya ng mga konseptong ito.  Ang pagkakamali ay maaaring malutas kung magtutulungan ang kapuwa pambansa at pamahalaang lokal sa implementasyon ng Kodigo.

Ikatlo, mabibigyan umano ng kapangyarihan ng Republikang Federal ang mga mamamayan, at mapatataas ang estandard ng kabuhayan at pakikilahok sa pampolitikang aspekto. Ideal itong pangarap, ngunit hindi nito isinasaalang-alang na ang mga lalawigan ay kontrolado pa rin ng ilang maykayang pamilya, at ang mga pamilyang ito ang humahawak ng pampolitikang kapangyarihan. Ang korupsiyon, karahasan, at paghahari sa mga pamayanan ay nakasalalay kung sinong pangkat ang may hawak ng sandata at kayamanan, at napakahirap ipangaral ang “kahusayan sa pamamahala” sa mga liblib na nayong kulang sa oportunidad ang mga tao na makapag-aral at humawak ng kayamanan.

Ikaapat, sinabi ni Abueva na ang federalismo ay makahihimok sa mga pinuno, negosyante, at taumbayan na maging responsable at tanganan ang kanilang kapalaran. Ipinapalagay dito na makikilahok ang mga tao sa mga pagpapasiya sa pamahalaan, ngunit maituturing itong panaginip hangga’t hindi nabubuo ang mga maláy, organisadong mamamayan. Ang pag-unlad ng panukalang labing-isang nasyon ay sasalalay sa naimbak nitong yaman, mulang likas yaman hanggang impraestruktura, komunikasyon, at transportasyon. Sa sitwasyon sa Filipinas, ang paghahari ng mga maykayang pamilya at armadong pangkat ay matitiyak sa federalismo dahil tuwiran nitong mahahawakan sa leeg ang taumbayan.

Ikalima, mapabibilis umano ng federalismo, ani Abueva, ang paglinang sa kaunlarang pampolitika, pang-ekonomiya, panlipunan, at pangkultura. Magkakaroon umano ng inter-estadong kompetisyon sa pagkuha ng kapuwa domestiko at banyagang pamumuhunan, propesyonal, manggagawa, turista, at iba pa. Lalago umano ang mga lalawiganing wika, kultura, at sining. Maganda ito ngunit mananatiling pangarap lamang ito para sa ilan, dahil ang gayong kompetisyon ay hindi nagpapamalas ng kompletaryong paghahayag ng kalakasan ng bawat “nasyon,” bagkus naglalantad pa ng pagtatangi sa iba na mauuwi sa pagkakahati-hati ng mga mamamayan. Nabansot ang mga lalawiganing wika at kultura dahil na rin sa matagal na kapabayaan ng mga lokal na politiko, negosyante, at intelektuwal na pawang pumanig sa paglinang ng Ingles at banyagang kultura, at hindi ito malulutas sa kisapmatang federalismo. May itinatadhana na ang Kodigo ng Pamahalaang Lokal at ang National Commission for Culture and the Arts (NCCA) kung paano mapalalago ang katutubong kultura, ngunit ang nakapagtataka’y hindi ito alam ng mga lokal na opisyal kaya hindi naipatutupad nang ganap sa kani-kanilang lugar.

Pinakamahalagang aspektong binanggit ni Abueva na makapagpapalalim umano ng demokrasya ang federalismo habang lumalaon. Sa ganitong palagay, animo’y mahina ang “demokrasya” sa buong Filipinas. Kung mahina ang demokrasya sa bansa, ang dapat pinagtutuunan ng mga politiko ay kung paano “mapapalawak at mapatitibay” ang demokrasya at mauuwi ito sa dating implementasyon ng mga programa at patakaran sa mga lalawigan. Kung ang parehong mga politiko at kaanak nila ang maghahari sa iba’t ibang “nasyon” o rehiyon, ang pangarap na demokraya ay para sa lalong ikalalakas ng oligarkiya dahil nasa sirkulo nito ang kayamanan, kapangyarihan, at koneksiyon upang manatili sa poder.

Hindi malulutas ang problema ng bansa sa simpleng pagbabago ng Konstitusyon. Kung babaguhin man ang Konstitusyon, kinakailangang pagbotohan muna ito ng mga mamamayang Filipino at isailalim sa Kumbensiyong Pansaligang Batas, at hindi basta pakikialaman lamang ng mga mapagdududahang mambabatas ng Kongreso. Maraming matitinong batas ang napagtibay sa Kongreso ngunit hindi ipinatutupad dahil na rin mismo sa maruming pamumulitika. At yamang hindi ito ipinatutupad, ang dapat palitan ay ang mga namumuno sa pamahalaan at hindi ang mga batas. Marahil, napapanahon nang makialam at gumising ang taumbayan at maghimagsik sa mapayapang pamamaraan. Kailangang maging maláy ang bawat Filipino sa ipinapanukalang “federalismo” at “sistemang federal na pamahalaan” dahil ang ganitong pakana ay yumayanig sa pundasyon ng Filipinas at nagpapaalab para magkawatak-watak ang mga Filipino ngayon at sa hinaharap.