kuwento

Ulo ni Shakespeare, ni Stephen-Paul Martin

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng kathang “Shakespeare’s Head,” ni Stephen-Paul Martin                ng United States of America
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Ulo ni Shakespeare

. . . . . . .Naipit siya sa maipapalagay na malawakang pagbabago, ang transpormasyong labis na malaganap na mahirap maunawaan. Nawika marahil niya na ang tunggalian ng tradisyon at inobasyon, ang prinsipyo ng panlipunang pagbabago, ay mangyayari lámang kapag namayani ang inobasyon. Gayunman, ang pangkulturang inobasyon ay maisasakatuparan sa pamamagitan ng istorikong proseso, isang kilusan, na kapag nagsimulang maging maláy sa kabuuan nito, ay makiling na sasapawan ang mga presuposisyon na bumubuo rito, saka sisikaping saklawin ang lahat ng transpormasyong sosyokultural.

. . . . . . .Sa ganitong laro ng mga tensiyon nabubuo ng mga indibidwal ang mga identidad, na mailalarawan bilang mga relatibong awtonomong totalidad, ang mga sona ng organisasyong nahuhubog bilang padron ng mga tinig, na kilala ang ilan at ang ilan ay naghahayag mula sa pangkulturang matrix, ang kabuuang istorikong kilusan na binubuo nila at tinataglay. Batid niyang ang gayong mga pagtatatag ay nalalahukan ng pasakit, mga pansamantalang dislokasyong ginagawa ang kasalukuyan na waring retroaktibo. Ang mga salitang nabubuo upang gabayan ang kaniyang mga pagsagap ay maaaring munti lámang ang kinalaman sa kaniyang hinahanap, at baká naging bahagi ng nakalipas na hindi naman talaga naganap, isang nakaraan na naganap noon at waring nagbabalik sa kasalukuyan. Ang tinig na ibig pukawin ang kaniyang pansin ay tila mula kay Shakespeare. Ngunit ang totoo’y wala siyang pakialam, makirot ang ulo niya dahil sa lagnat, at sumalpok ang maragsang simoy ng Nobyembre sa kaniyang mga ngipin, sa kaniyang lalamunan, hiniklat ang kaniyang balbas, pinatindig ang kaniyang mga buhok bago binunot, binaklas ang kaniyang ilong, sinungalngal ang kaniyang mga ngipin paloob sa lalamunan, sakâ tinagpas ang kaniyang ulo, na tumalbog-talbog pababa sa kalye—hanggang huminto ito sa gilid ng istroler ng sanggol na malapit sa kabina ng telepono. Iniunat niya ang kaniyang mga kamay upang abutin ang kaniyang mukha, kinapâ ang espasyo na dáting kinalalagyan ng ulo, pasuray na naglakad pababa sa biyak at mabantot na bangketa, at natalisod sa may kanto nang sumulpot bigla sa kalye si Jill.

. . . . . . .Hindi malaman ni Jill kung ano ang kaniyang nakita—isang lalaking pugot ang ulo—ngunit nang matanaw niya ang duguang mukha sa istroler na gulilat wari at sabóg, alam niyang ang pagkawala ng ulo ay higit sa maipapahiwatig ng tayutay, at namuo sa kaniyang isip ang puwang imbes na diwain o malinaw na persepsiyon. Walang iniwang tatak ang duguang mukha, at naglakad siya sa lansangan nang di-nababagabag, pumasok sa kabina ng telepono, tinawagan ang kaniyang boss at nagbitiw sa trabaho, pagdaka’y nakaramdam ng ginhawa gaya ng bagong silang na sanggol, pumasok sa bar na malapit sa Pook Astor, at naghanap ng mga lalaking makakausap.

. . . . . . .Natalisod si Jack pagkaraan ng tatlumpu’t walong segundo, umupo sa bar at tumabi sa babae, saka sinimulang basahin ang Ang Salarin sa Loob Ko.

. . . . . . .Sabi ni Jill: Natapos ko nang basahin iyan noong isang linggo! Hindi ba maganda?

. . . . . . .Sabi ni Jack: Oo, maganda. At sinagot niya ang tatlong Dos Ekis para sa babae.

. . . . . . .Hindi naglaon at nagbalik sila sa silid ni Jack upang makilala ang isa’t isa sa kama, ngunit biglang namula si Jill, hinawakan ang kaniyang ulo, at nagunita ang mukha sa istroler.

. . . . . . .Diyos ko, aniya, hindi ka maniniwala sa nasaksihan ko noong hápon! Nakita ko ang lalaking pugot na naglalakad sa kalye, at nakita ko ang sa wari ko’y ulo niya na nasa istroler ng sanggol.

. . . . . . .Nayamot si Jack sa pagkabalam. Aniya: Paano mong nalaman na ang ulo ay mula sa nasabing katawan? Baká nagkataon lámang iyon! Bumangon siya sa kama at nagsindi ng tabako, nagbalik sa kaniyang desk at tumitig palabas ng bintana. Bakit ang bawat babaeng makilala niya ay mabibigat ang dinaramdam? Bakit malimit silang nakatuon sa pagdurusang pisikal? At bakit ang pangkulturang inobasyon ay naging isa pang kalakal? Bakit ang pakikibaka ng tao ay nakapailalim sa diskurso ng mga imahen, hanggang sa puntong ang pakikibaka mismo ay kailangang muling ipakahulugan, na higit ngayong nauunawaan sa politika ng persepsiyon, ang pakikibakang hindi dapat ganap na ipailalim sa laro ng mga kalakal?

. . . . . . .Nang umalis si Jill ay nagbalik si Jack sa bar at sinikap na magmukhang tae. Pambihira ang musika at nagsasayaw ang mga tao. Nasa sulok ang isang matangkad, matabang rubya na umiindak-indak hanggang malaglag ang ulo. Tumayo si Jack at nagsayaw at hindi nagtagal ay natagpuan ang sariling katabi ng babae.

. . . . . . .Nang huminto ang musika, sinabi ni Jack: Tipo mo ba si Jim Morrison? At tumugon ang babae: Oo, pero mas gusto ko si Van Morrison.

. . . . . . .Nabatid ni Jack na ang pangalan ng babae’y Maureen, at sinabi niyang kung magkakaanak siya’y pangangalanan ng Maureen, ang paborito niyang pangalan. Sinabi naman ng babaeng hindi niya kailanman nagustuhan ang kaniyang pangalan, at pinaplanong baguhin iyon, marahil tawagin ang kaniyang sarili na Marguerrite, o Mary Beth, o Melinda. Naisip ni Jack na maganda lahat ang pangalan, ngunit higit niyang naibigan ang Maureen. Sinabi ni Maureen na pagod na siyang makilala ang mga lalaking mabigat ang dinaramdam, mga lalaking malimit nagbabasá ng mga aklat na pantulong-sa-sarili at ukol sa terapya, mga lalaking hindi matanggap ang kanilang mga lalaking identidad. Itinanong ni Jack kung ano ang ibig sabihin ng “mga lalaking identidad.” Ipinaliwanag iyon sa kaniya ni Maureen, nagsaad ng mga metikulosong detalye, bukod sa malilinaw na halimbawa, at ipinaliwanag ang lahat ng kaniyang termino. Ngunit naisip ni Jack na ang lahat ng iyon ay kagaguhan. Aniya’y kailangan muna niyang magtungo sa kubetang panlalaki.

. . . . . . .Nang patungo na siya sa kubeta’y nasalubong niya ang kaniyang terapewta, si Bert, at ang kaniyang Boss, si Bart, na magkahawak kamay at nakatitig sa isa’t isa at humahalakhak. Hindi niya natunugang bakla ang isa, at kapuwa sila napahiya, bumulong-bulong ng mga walang saysay na palusot at lumabas pagkaraan, lumakad nang mabilis tungo sa kalye, at nadamang lulutang wari ang kanilang mga ulo hanggang kalawakan.

. . . . . . .Mapayat si Bart, ang poging lalaki mula sa Tulsa. Nagtungo siya sa New York noong 1969, sa hangaring makakuha ng doktorado sa sikolohiya mula sa Columbia, ngunit hindi naglaon ay napatalsik siya sa kurso sanhi ng malaganap na dislokasyon, na sa totoo’y hindi niya maitatwa o malinaw na mailarawan. Ang mga mosyon na ang mga pangmasang kalakal ay pinararami nang kung ilang ulit sa mga publikong espasyo ay lumampas na sa hanggahan ng pagkasagana nito, at yamang ang wakas ng di-mapipigil na reproduksiyon ay malabo pa, ang sitwasyon ay maipapalagay na isang uri ng pribasyon. Sa sandali ng ekonomikong labis-na-produksiyon, ang namuong resulta ng panlipunang kontrol ay nagiging matingkad, sinasaklaw ang pisikal na espasyo sa laro ng mga imahen, na ang interaksiyon nito ay lumilikha ng ilusyon ng isang kultura. Nahulog ang mga salita sa mga mata ni Bart at sumaboy sa tumapong serbesa sa sahig. Ngunit walang pakialam si Bert dahil si Bert ay mapayat, guwapong lalaki na mula rin sa Tulsa. Nagtungo siya sa New York noong 1972 upang maging mananayaw. Subalit mahigpit ang kompetisyon, kaya lumipat siya sa sikoterapya, ang hakbang na itinuturing niya ngayong malaking pagkakamali, dahil napuwersa siyang harapin ang lahat ng makikirot na bagay na hindi niya malutas, gaya ng katotohanang kinapopootan niya ang matatagumpay na tao, na wala siyang panahon para sa kaniyang mga pagkakamali, walang panahon para sa mga problema ng ibang tao, na hindi siya tinitigasan kapag pinahahalagahan niya ang mga tao na kinakatalik, na napupuyat siya sa gabi sa takot na makatanggap ng malalaswang tawag sa telepono, na ang mga ulap sa timog ay tiyak na pahiwatig ng kamatayan ng isang minamahal, na ang marurubdob na pakikipagtalo ay tila nakapagpapaliit sa mundo, na si Lot ay nakipagtalik sa kaniyang mga anak na babae makaraang masawi ang kaniyang kabiyak, na minsang tinangka ng kaniyang amang patayin ang lalaki na nag-aari ng baboy na ikatlo sa pinakamalalaki sa buong mundo, na ang kaniyang ulo’y gaya ng lobo na puputok sa isang pagdiriwang ng kaarawan.

. . . . . . .Romantiko ang buwan, nakaporma sa mga anino ng mga gusali, habang sina Bart at Bert ay naglakad nang magkahawak kamay sa Broadway tungo sa Kalye Canal. Ngunit nawasak ang tagpo sanhi ng tunog ng sigaw ng babaeng minumura ang kaniyang asawa mula sa ikaanim na palapag sa paupahang malapit sa Chinatown, at lalong naulol ang bana niya, at sumigaw nang may panlalait pababa sa hagdang patumbok sa kalye, binantaan na iitakin ang babae, at pinaratangang taksil ito at nilibak sa kung ano-anong bastos na pangalan, ngunit nagdilim ang paningin ng babae at inagaw ang itak at pinatumba ang lalaki sa isang kaliweteng bigwas, samantalang walang kamalay-malay na naging gastado ang buong kapitbahayan, na pinalitan ng sunod-sunod na imaheng umiiral sa itaas at lampas doon, at sa parehong panahon ay pinilit ang sarili sa kamalayan ng kultura, na inihahain na tila ba mababang uri ito ng nasasalat na anyo ng mga pangyayari sa espasyo, na biglang naging kapuwa kasalukuyan at absent, gaya ng aklat sa TV wrestling na pinagpupuyatan niyang matapos, na sinulat ng lalaking malinaw na sabik sa dominasyon, na ang bawat salita at parirala ay may masokistang implikasyon, o kahit paano’y gayon ang naiisip ng babae, ngunit alam niyang labis ang kaniyang pagpapalagay, at labis ang pagbasa sa aklat na hindi laan sa masinop na pagsusuri.

. . . . . . .Gayunman, hindi lubos maisip ng babae na ang lahat ng bagay ay dapat matalas na sinusuri, na maraming walang saysay na nagaganap sa mundo ang sa unang malas ay hindi nakapipinsala, ngunit pagkaraan ay nagiging nakamamatay, na dapat suriin nang maigi, tingnan kung para saan talaga iyon at hindi dahil sa kung ano ang ipinagmamagara nito, ngunit pagkaraan, winika niya sa sarili, na malimit siyang seryoso nang labis, na nagpapahiwatig na marahil, ang kaniyang sariling mga kontradiksiyon ay mumunting pagninilay sa mga pakikibaka ng mga makapangyarihang konglomerado, na ang mga minapakturang tunggalian ay sadyang mga estratehiya ng pagkontrol sa pananalapi, isang paraan ng pagpapalihis ng pansin tungo sa mga madulaing representasyon, palayo sa mga kaguluhan at guho na bumilanggo sa kaniya, at biglang pinagsisihan niya kung bakit iniwan ang kaniyang bana na lugmok sa kalye. Sinabi niyang hindi kasalanan iyon ng kaniyang bana. Pagkaraan, sinabi niya sa kaniyang sarili na kasalanan nga ng lalaki. Muli niyang ibinulong iyon sa sarili. Paulit-ulit. Nagsimula siyang paniwalaan yaon. Walang karapatan ang kaniyang bana na tawagin siyang puta, kahit gayon ang ibig niyang sabihin, kahit bulaklak ng dila lámang iyon, dahil ang totoo’y samot ang kapangyarihan ng mga tayutay, na naging sanhi ng mga digmaan at pambihirang imbensiyon, na sa yugtong iyon ng kagila-gilalas na pagtatanghal, labindalawang bloke ang layo sa pusod ng lungsod patugpa sa Kalye Walker, Unang Yugto ng Hamlet, ang yugtong pinagsasabihan ni Polonius ang kaniyang anak na pigilin ang dila na isakataga ang lamán ng diwa, at si Bill ay inaantok sa unang hanay ng upuan, na mukhang gago dahil dinapuan ng matinding sipon at lagnat. Kailangan niyang kumapit nang mahigpit sa kinauupuan upang maiwasang umubo nang masasál, at pumigil iyon sa kaniya na ganap na maarok ang dula, na naging sanhi para lalo siyang magmukhang gago. Gayunman, ang pangunahing dahilan kung bakit siya lumabas ay hindi dahil gusto niya si Shakespeare, bagkus dahil kailangan niyang basahin ang Hamlet para sa English 101 sa NYU, at yámang hindi niya masakyan ang wika ni Shakespeare, naisip niyang makabubuti kung panonoorin niya ang pagtatanghal ng dula. Walang sinuman sa kaniyang klase ang káyang pagtiyagaang basahin si Shakespeare. Lahat sila’y dama na ang wika ay masalimuot at labis na sinauna. Subalit may nakatakda silang pagsusulit—at kailangan nilang maintindihan ang Hamlet. May naisip na plano si Bill. Lahat sila’y maglalakad sa Kalye Walker nang tangan ang mga VCR at notbuk. At ngayon, doon siya sinipon. Sinikap niya ngunit wala siyang maunawaan, at humapay siyang hilong-hilo sa kinauupuan, nadamang ang kaniyang lagnat ay tumataas, natutunaw sa espektakulo ng mga mapandahas, huwad-na-aliwan, kinalakal na representasyon ng mga tao na inupahan bilang mga pangkulturang ikon, balighong gantimpagal, pekeng kaluguran, na pawang nakapailalim lahat sa pangmalawakan at nakasasagad na kisapmatang kuwantipikasyon. Malabo niyang nasagap na ang ibang manonood ay isinantabi iyon at itinuring na walang saysay, na ang panahon ay naging kalakal, mala-siklikong padron na ginagaya ang mismong pagbabago na pinipigil nito, na lumalaganap dahil sa lumalalang kahirapan na sinisikap nitong ikubli, ang kahirapang nililikha nito at pinalalaganap. Tradisyon at inobasyon ang muling ipinakakahulugan bilang mga simulasyon, kategoriya na waring tumutukoy sa istorikong proseso, nililikha sa pamamagitan ng teknolohikong puwersa na kahit ang malakas ay hindi makaliligtas, ginagawa ang hinaharap na magmukhang isang tao na nagbitiw sa kaniyang trabaho nang wala man lang babala. Nakaramdam siya ng malakas na bugso ng simoy sa kaniyang katawan, at natunugang baká lumakas pa ang hangin at umangat at hiklatin ang kaniyang ulo.

Ngunit ang gayong pagpapalagay ay tila paglikha ng hangin na katumbas ng bulaklak ng dila, na sa katotohanan ay naroon iyon at bumubuga mula sa iba’t ibang panig, hinahatak pabalik ang kaniyang balbas, sinusungalngal ang kaniyang mga ngipin paloob sa lalamunan, pinipigtas ang kaniyang ulo, at hinihipan palayo ang ilong tungo sa kalye. Naupo siya roon na waring gulilat at batong-bato, gaya ng lumamig na pagkain sa piging doon sa kasalan, o kaya’y sanggol na iniwan sa labas ng bahay at nakasakay sa istroler at kumakagat ang lamig ng Nobyembre, pinanonood ang mundo na umandar nang hindi nauunawaan.

Saaremaa, ni Helga Jermy

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng “Saaremaa,” ni Helga Jermy ng UK at Australia
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Saaremaa

Ninakaw ko ang iyong mga kuwento
sa paraang labis-labis ang paggalang.
Tila pamana iyon matapos akong mawalan,
binabati ng mga punongkahoy na naglalakad
sa mga pabula, sumisilang ang mga bathala
ng Saaremaa sa bumubulusok na bulalakaw,
lahat ng salaysay na ipinadpad mulang dagat.
Tinitingnan ko lamang ang heograpiya habang                                                                  nagmamaneho tungo sa puso ng lupaing ito,
at bawat puno’y may pahiwatig sa DNA nito.
Sinalubong ko ang nauupos-upos na liwanag
habang humihinto itong magpinta ng anino.
Maaabot ko sa wakas ang karimlan dito.
Maalab, matingkad na sípiya ang kulay,
na tila walang kamalay-malay sa kakayahan.

landscape nature rock person light sky night star milky way atmosphere sandstone formation dusk twilight scenic natural space darkness galaxy long exposure moonlight outer space lights astronomy geology stars universe utah midnight arches national park screenshot astronomical object

Walang Ibang Kompas, ni Elizabeth Lawson

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng “No Other Compass,” ni Elizabeth Lawson ng Australia
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Walang Ibang Kompas

Emily Kngwarreye

Estudyo niya ang mga bata, áso, pinsel, lupa at sinag,
pabulong na awit tubig sa rabaw ng maliliit na bato.

Sumisinag ng langit ang kaniyang mga mata. Alimpuyo
ng disyerto’y puso sa kambas niya. Walang ibang kompas.

Mumunting kamay ang nagsasabog ng Puting Kalawakan,
mga tuldok disyerto’y pumipitlag ng puláng puláng mundo.

Ang kaniyang ngayon ay walang hanggahang distansiya,
mga punto ng kulay na lumulukob sa kuwento sa kuwento,

ang kaniyang pinakamalapit na kahulugan
tugȋ, bato, mga limbag-ibon,

marurupok na itlog na nangangabasag sa pagsisilang.
Mga babaeng nangangalap ng mga everlasting,

trilyong bituin ni Ahalkere,
samantalang sa kung saang lugar ang mga galeriya

ay kumikilapsaw at nabibiyak, nangungulit kumbaga
kung saan ba isasabit ang mga galaksi?

Sumulyap si Emily nang pataás.
Pababâ.

Karaniwang ginagawa mo iyan.

Nagpipinta ako.

EMILY KAME KNGWARREYE (c.1910 – 1996) EMU DREAMING, 1991 synthetic polymer paint on canvas.

Alamat ng Mambukal

/ Roberto Añonuevo / 2 mga puna

Alamat ng Mambukál

Hango sa isang kuwentong-bayan ng Hiligaynon mulang Negros Occidental, at muling isinalaysay sa malikhaing paraan ni Roberto T. Añonuevo.

Nalimutan na ng mga tao ang aking pagmamahal.

Mahabang panahon na ang nakalilipas, tanging mga tagakaitasan ang namumuhay nang tahimik sa Mambukál. Malayà silang nakapagtatanim sa matatabang lupain; at sagána sa maiilap na hayop na maaaring kainin ang gubat. Gayunman, wala noong ilog o sapa na pawang mapagkukunan ng tubig, at mabuti na lámang at mapagpalà ang bathalang si Kanlaon. Bumubúhos ang ulan upang tighawin sa uhaw ang mga lupang nilinang—ang mga lupang nagbibigay sa mga tao ng mga gulay, halamang-gamot, bunga, butil, at higit sa lahat, matitigas na kahoy na maaaring gamitin sa pagtatayo ng bahay o kamalig.

Tumitingala ang mga tao sa kalangitan, at malimit nagdarasal upang humingi ng ulan kay Kanlaon. Ulan ang kanilang kaligtasan: ang tubig mula sa mga ulap, at hatid ng simoy, at nagpapalà sa mga tagalupà.

Ngunit may katapusan ang lahat. Mahigit dalawang tag-ulan na hindi bumuhos ang ulan at ni hindi umambon. Nangaluntoy ang mga halaman, at nagliyab ang mga tuyot na kahuyan. Namatay sa uhaw ang mga hayop, at ang mga tao’y kinakailangan pang magtungo sa malayong pook upang sumalok ng tubig sa mga lihim na balón. Gumapang ang tagsalát sa buong Mambukál, at kahit na magdasal nang magdasal ang mga tao’y tila bingi ang bathala sa mga pinailanglang na panalangin.

Gaya ng kinaugalian, ginanap ang pinait sa Mambukál. Nagtipon ang matatanda’t umusal ng kung anong mahiwagang dasal. Isang babaylan na waring sinapian ng ibon ang tumula ng kung anong kababalaghan. Pagkaraan, nagkatinginan ang mga saksi at ipinangako nila na mag-aalay sila ng isang dalaga na paulit-ulit mag-aalaga ng apoy sa paanan ng bundok. “Mahal naming Kanlaon,” anila, “tuparin mo lámang ang aming hiling ay hindi namin kailanman lilimutin ang paghahandog sa iyo!” Oo, inihandog nila kay Kanlaon ang isang dalaga. At ang dalagang iyon, na tinawag na Kudyapâ, ay walang iba kundi ako.

Ako, si Kudyapâ, ay taimtim na sumunod sa ipinag-uutos ng matatanda sa aming pook. Mahal ko ang aking kababayan, at ayaw kong biguin sila sa kanilang mithi. Ibinigay ko ang sarili para kay Kanlaon. At mula nga noon, kataka-takang nagsimulang bumuhos muli ang masaganang ulan. Muling sumigla ang mga pananim sa kabundukan, nanumbalik ang lakás at tuwâ sa anyo ng mga tao’t hayop, at nakaraos sa mahabang tagtuyot ang Mambukál.

Natuwa ang aking mga kababayan sa pagpapalà ni Kanlaon. Natuwa rin ako, bakit hindi? Naunawaan ko, bagaman hindi ganap, kung bakit sa isang dalagang tulad ko ay matitighaw ang uhaw ng aming mga lupain. Ano ang nakitang katangian ni Kanlaon sa akin? Maaaring maganda ako, gaya ng ibang babae, o dalisay ang puso na bibihirang matagpuan sa kabataang kasinggulang ko. Ang ipinagtataka ko’y bakit ako ang naibigan ni Kanlaon? Hindi kayâ nagkataon lámang ang lahat? Maaari namang matanda o sanggol o binata ang ihandog kay Kanlaon. Ngunit ako? Marami pa akong tanong sa sarili. Gayunman, ang pagiging tapat at pagsunod sa nakatatanda ang katangiang naisaloob ng sinumang kabahagi ng aming lipi.

Hindi ko binigo ang aking mga kababayan.

Nagtutungo ako tuwing umaga sa dambanang nakatirik sa paanan ng bundok upang mag-alay ng mga bulaklak kay Kanlaon. Pinagbuti ko rin ang pag-aalaga ng apoy na sagisag ng aming pananampalataya kay bathala. Lumipas ang mga araw at buwan ay lalo kong pinagbuti ang paghahandog sa aming panginoon.

Sa isang di-inaasahang pagkakataon, nagawi sa dambana ang makisig na lalaking buhat sa pangangaso. Tumitig ang binata sa akin, at hindi maintindihan kung bakit ang kaniyang mga mata’y tila naglalagos sa aking kalooban. Kinabahan ako, at mabilis akong tumalilis sa dambana upang lumayo sa lalaking sa wari ko’y kaakit-akit, kaibig-ibig.

Nang magbalik ako kinabukasan sa dambana, muli na namang nagtagpo kami. Lumapit ang lalaki sa akin at nagpakilala, at pagkaraan ay napaamò niya ako sa pamamagitan ng kaniyang malalamyos na tinig at nakakikilig na titig. Sinamahan niya ako sa pag-aalay ng bulaklak, at kahit siya’y nag-alay din ng bagong huling baboy-damo. Kapuwa kami nagdasal, pagdarasal na lalong nagpalapit sa amin sa isa’t isa.

Nagtataka ang aking mga kamag-anak dahil lalong sumigla ang aking pag-aalay sa dambana habang lumalaon. Naniwala silang dininig ni Kanlaon ang aking mga panalangin, dahil malimit umambon o pumatak ang ulan. Lumungti’t yumabong ang mga halaman at punongkahoy sa aming paligid, at naging masagana sa pagkain o inumin ang mga tao. Ang hindi alam ng aking mga kababayan, palihim kaming nagtatagpo ng lalaking mangangaso. Aaminin ko, nahulog ang aking loob sa kaniya. Na tumibok ng pag-ibig ang aking dibdib. Na minahal ko ang lalaking kakaiba sa aming lipi.

Dumating ang sandaling pinangangambahan ko.

“Kudyapâ,” pabulong na winika sa akin ng aking kasintahan, “sumama ka sa akin. Magtanan tayo. Ibig kong ikaw ang mapangasawa ko!”

Tila may kumuliling sa aking pandinig. Hindi ko alam kung ano ang gagawin. Narito ang lalaking dalisay na naghahandog ng kaniyang pag-ibig sa akin. Nahati ang aking isip sa paghahandog ng bulaklak at pag-aalaga ng apoy para kay Kanlaon, at sa lalaking naghahain ng kaniyang sarili para sa isang pangarap na kaaya-aya.

Paano ko siya matatanggihan? Higit sa pagkagayuma ang aking nadama. Pinisil niya ang aking mga palad, at tinugon ko siya sa pamamagitan ng mahigpit na yakap. Nang papalabas na kami sa dambana’y biglang yumanig ang lupa. Lumindol nang napakalakas, nangabuwal ang matatangkad na punongkahoy, gumuho ang mga lupa, at habang kami’y tumatakbo upang tumakas ay gumuhit ang matatalim na kidlat sa may dagim na kalangitan. Kumulog nang kumulog, kasabay ng pagsuka ng usok ng lupain, at maya-maya pa’y umihip ang hanging umaalimpuyo na waring nagbabadya ng kapahamakan.

Kinabahan ako.

Nagalit marahil si Kanlaon, at ang pagtalikod ko sa panata’y ibinubunyag ngayon ng nagngangalit na kalikasan. Tinawag ko ang aking kasintahan ngunit ang kataka-taka’y ni walang lumabas na tinig sa aking lalamunan. Napípi ako. Sinubok kong tumakbo, subalit nanigas ang aking mga binti, at wari’y naghunos na mapuputing bato ang aking talampakan.

Walang ano-ano’y naramdaman kong nagpapalit ng anyo ang aking katawan. Pinilit kong abutin ang bisig ng aking minamahal ngunit ako’y unti-unting nalusaw sa kung anong dahilan. Nagsatubig ang aking katauhan, ang tubig na inaasam ng aking kababayan, ang tubig na hinihingi ng lahat upang mabuhay. Ang aking kayumangging balát, ang aking itim na buhok, ang aking balingkinitang katawan, ang aking damit, at ang lahat ng aking niloloob ay naging tubig. Tubig! Tubig! Tubig! Paanong nangyari ito? Wala akong maisagot at marahil, si Kanlaon lámang ang makapaglilinaw ng lahat.

Tinawag ako ng aking kasintahan. Sinikap niyang abutin ako, ako na nagsatubig, ngunit nabigo siya. “Kudyapâ! Kudyapâ!” sigaw niyang may bahid ng pighati. Di nagtagal ay nagsalimbayang muli ang kidlat at kulog, at nabanaagan ko na hindi makakilos ang aking mahal. Naramdaman ko ang poot ni Kanlaon, gaya sa digmaan ng magkaibang lipi, ang poot na mahiwagang nagpabago ng anyo ng aking kasintahan. Nagulat na lámang ako nang maging bato ang aking iniibig.

Mapagpalà pa rin si Kanlaon. Hindi naman kami pinaghiwalay nang ganap ng tadhana. Ang aking kasintahan na nagsabato ay patuloy na dinadaluyan ng sariwang tubig upang ipahiwatig kahit paano na mahal, mahal na mahal ko siya.

Tuwing may mga dayo o turistang napagagawi rito sa Mambukál, hinahangaan nila ang anyo kong naging mga talón, na patuloy na nagbibigay ng sariwa’t malamig na tubig. Napapansin din nila ang isang malaking bato, ang bato na siyang kasintahan ko. Ngunit higit nilang ibig magtampisaw sa gilid ng baybay, o lumusong at maligo. Nalimot na nila ang salaysay ng aking pag-ibig, ituring man ang lahat na kathang-isip, gaya nito.

Ang Pabula ng Asno, Báka, at Magsasaka

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

salin ng Tales from A Thousand and One Nights.
salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo.

Ang Pabula ng Asno, Báka, at Magsasaka

‘MAY ISANG MAYAMANG magsasaka na nagmamay-ari ng maraming kawan ng báka. Batid niya ang mga wika ng hayop at ibon. Sa isang kuwadra ay pinagsama niya ang báka at ang asno. Sa bawat pagwawakas ng araw, dumarating ang báka sa puwesto na kinatatalian ng asno at natuklasang winawalisan yaon nang maigi bukod sa tinutubigan; ang sabsaban ay hitik sa uhay at piling sebada; at ang asno ay nakahiga nang kampante (dahil bihira siyang sakyan ng kaniyang amo).

‘Nagkataon na isang araw ay narinig ng magsasaka ang winika ng báka sa asno: ‘Napakasuwerte mo. Nalaspag ako sa pagtatrabaho, samantalang narito ka’t nagpapahinga nang panatag. Kumakain ka ng pinong sebada at sapat ang pangangailangan. Bibihira ka pang sakyan ng iyong amo. Sa aking panig, habambuhay na pagkabato ang makatabi ang araro at gilingan.”

‘Sumagot ang asno: Kapag nagtungo ka sa bukid at at isinunot sa iyo ang památok, magkunwang maysakit at dumapâ. Huwag bumangon kahit paluin; o kapag nakatayo’y biglang humigâ. Kapag hinila ka pabalik at pinakain ng damo, huwag kumain. Mag-ayuno sa isa o dalawang araw; at makasusumpong ka ng pahinga mula sa trabaho.”

‘Tandaang naroon ang magsasaka at narinig ang pinag-uusapan ng dalawa.

‘At nang dumating ang tagapag-araro nang may dayami para sa báka, hindi nito kinain ang hatid. Nang magbalik ang magsasaka kinabukasan para hatakin ang hayop patungo sa bukid ay nagkunwang matamlay ito. Winika ng magsasaka sa tagapag-araro: “Kunin ang asno at gamitin siya sa pagsasáka sa buong araw!”

‘Nagbalik ang lalaki, kinuha ang asno kapalit ng báka, at pinagsaka nang buong araw.

‘Nang matapos ang maghápong trabaho at magbalik ang asno sa kuwadra, nagpasalamat ang báka sa mabuting payo ng asno. Ngunit hindi sumagot ang asno at mapait na pinagsisihan ang kadaldalan.

‘Kinabukasan ay dumating muli ang tagapag-araro at kinuha ang asno sakâ pinagsáka ito hanggang takipsilim; at nang magbalik ang asno na nakasingkaw ang leeg, at nasa kaawa-awang pagkapagod, muling nagpahayag ng pasasalamat sa kaniya ang báka, at pinuri ang katalinuhan nito.

‘“Kung kinimkim ko na lámang ang aking karunungan!” naisip ng asno. Pagdaka’y bumaling siya sa báka at nagwika: “Narinig ko ang aking panginoon na nagwika sa kaniyang alipin: ‘Kung ang báka ay hindi lumusog agad, tangayin siya pa-katayan, at ipagbili siya.’ Ang aking bagabag para sa iyong kaligtasan ang nagtulak sa akin, kaibigan, na mabatid mo ito bago maging huli ang lahat. Sumaiyo nawa ang kapayapaan!”

‘Nang marinig niya ang winika ng asno, nagpasalamat ang báka sa kaniya at nagwika: “Búkas ay buong loob akong magtatrabaho nang kusa.” Inubos niya ang kaniyang pagkain, at dinilaan hanggang luminis ang ngabngaban.

‘Kinabukasan ng umaga, ang magsasaka, na kasama ang kaniyang asawa , ay dinalaw ang baka sa kaniyang kuwadra. Dumating ang tagapag-araro at hinatak palabas ang báka, na nang masilayan ang kaniyang panginoon, ay kumaripas nang takbo at nagtatalon. At napatawa ang magsasaka, at napahiga siya sa likod ng báka.

Nang marinig ng dilag ang kuwento ng ama, winika ni Shahrazad: ‘Walang makayayanig sa aking pananampalataya sa misyong nakatadhana kong tuparin.’

Pinabihis ng Vizir ang kaniyang anak na dalaga sa kasuotang pangkasal, at pinalamutian ng mga hiyas, at naghanda si Shahrazad sa paghahayag ng kasal sa Hari.

‘Bago magpaalam sa kaniyang kapatid, iniutos ni Shahrazad ang mga sumusunod: ‘Kapag tinanggap ako ng Hari, ipatatawag kita. Kapag nakaraos na sa akin ang Hari, dapat mong sabihin: “Ilahad mo sa akin, kapatid ko, ang ilang kuwento ng kagila-gilalas para palipasin ang gabi.” Pagkaraan ay kukuwentuhan kita, at kung nanaisin ng Allah, ay magiging sanhi ng ating paglaya.’

Nagtungo ang Vizir, kasama ang kaniyang anak, sa Hari. At nang ipasok ng Hari sa kaniyang silid ang dalagang si Shahrazad at sumiping sa kaniya, umiyak pagkaraan ang dilag at nagwika: ‘May nakababatà akong kapatid at ibig kong magpaalam sa kaniya.’

Ipinatawag ng Hari si Dunyazad. Nang dumating siya, niyakap niya nang mahigpit ang kapatid, at umupo pagkaraan sa tabi niya.

At winika ni Dunyazad kay Shahrazad: ‘Ilahad mo sa amin, kapatid ko, ang kuwento ng kagila-gilalas, upang palipasin nang masaya ang gabi.’

‘Masusunod,’ tugon niya, ‘kung pahihintulutan ako ng Hari.’

At ang Hari, na hirap makatulog, ay sabik na nakinig sa kuwento ni Shahrazad.

[ITUTULOY. . . .]

Sanlibo’t Isang Gabi ng Aliw

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng Tales from A Thousand and One Nights.
Salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo.

Pambungad

May nagsalaysay—ngunit ang Allah ang tanging marunong at nakaaalam sa lahat—na noong unang panahon ay namuhay sa mga lupain ng India at China ang hari ng Sassanid na nanguna sa malalaking hukbo at may napakaraming kortesano, tagasunod, at alipin. Nag-iwan siya ng magkapatid na lalaki—na kapuwa nakilala sa kanilang husay sa pangangabayo—lalo ang nakatatanda, na nagmana sa kaharian ng kaniyang ama at pinamahalaan yaon nang makatarungan at kaya minahal siya ng kaniyang nasasakupan. Tinawag siyang Haring Shariyar. Ang kaniyang nakababatang kapatid ay pinangalanang Shahzaman at naging hari ng Samarkand.

Nagpatuloy na namahala sa kani-kaniyang kaharian ang magkapatid, at makalipas ang dalawampung taon ay nadama ni Haring Shariyar na mangulila sa kaniyang nakababatang kapatid. Inutusan niya ang kaniyang Vizir na magtungo sa Samarkand at imbitahin sa kaniyang korte si Shahzaman.

Mabilis na naghanda ang Vizir sa kaniyang misyon at naglakbay nang maraming araw at gabi palagos sa mga disyerto at kagubatan hanggang makarating sa lungsod ni Shahzaman, at tinanggap naman ang kaniyang pagdating. Ipinaabot ng sugo ang pagbati ni Haring Shahriyar, at ipinabatid kay Shahzaman ang hiling ng kaniyang panginoon na makita siya. Labis na natuwa si Haring Shahzaman na madalaw ang kaniyang kapatid. Naghanda siya na lisanin ang kaniyang kaharian, at ipinabunsod ang mga tent, kamelyo, múlo, alipin, at alalay. Pagkaraan ay itinalaga niya ang kaniyang Vizir bilang diputado, sakâ lumisan pakaharian ng kaniyang kuya.

Nagkataon naman na noong hatinggabi ay náalaála niya ang handog  na naiwan niya sa palasyo. Nagbalik doon si Shahzaman nang walang pasabi, at pagkapasok sa kaniyang mga pribadong silid ay natagpuan ang kaniyang asawang nakahiga sa sopa at nasa bisig ng isang aliping Itim. Nagdilim ang paningin ni Shahzaman, at naisip: ‘Kung ito ay nagaganap nang halos hindi pa ako nakalalabas sa aking lungsod, ano pa ang gagawin ng taksil na babaeng ito kapag ay ako nasa malayo?’ Binunot niya ang kaniyang espada at pinaslang ang dalawang nakahiga sa sopa. Mabilis niyang hinarap ang kaniyang mga alalay, nag-utos para sa kaniyang pag-alis, at naglakbay hanggang marating ang kabisera ng kapatid.

Nalugod si Shahriyar sa balitang paparating na ang kaniyang kapatid, at lumabas para harapin siya. Niyakap niya ang bisita at tinanggap sa nagpipistang lungsod. Ngunit habang abala si Shahriyar na aliwin ang kaniyang kapatid, si Shahzaman— na bagabag sa pagtataksil ng asawa—ay maputla at nanlulumo. Naramdaman ni Shahriyar ang pighati ng kapatid at hindi na umimik, at inisip na baká nababagabag lámang si Shahzaman sa mga pangyayari sa sariling kaharian. “Makalipas ang ilang araw, winika ni Shahriyar sa kapatid: ‘Napansin kong maputla ka’t balisâ.’ Sumagot si Shahzaman: ‘Nababagabag ako’t mabigat ang loob.’ Ngunit hindi niya ibinunyag ang pagtataksil ng asawa. Pagkaraan ay inimbitahan ni Shahriyar ang kaniyang kapatid mangaso, umasa na ang gayong gawain ay makapapawi ng lungkot. Tumanggi si Shahzaman, at mag-isang nangaso si Shahriyar.

Nang umupo si Shahzaman sa isa sa mga bintana na katatanawan ng hardin ng Hari, nakita niyang nagbukás ang pinto ng palasyo, at naglandas ang may dalawampung babaeng alipin at dalawampung Negro. Naroon sa gitna nila ang reynang napakaganda ng kaniyang kuya. Dumako sila sa puwente, at naghubad lahat, sakâ umupo sa damuhan. Sumigaw ang kabiyak ng Hari: ‘Mass’ood, lumabas ka!’ at pagdaka’y lumitaw ang isang aliping Itim, at kinubabaw siya matapos siyang sibasibin ng yakap at halik. Gayundin ang ginawa ng mga Negro sa mga aliping babae, at nagpakasaya silang lahat hanggang gumabi.

Nang masilayan ni Shahzaman ang tagpo’y naisip niya: ‘Kay Allah, ang aking kamalasan ay nakapagaan kung ihahambing dito!’ Hindi na siya nalungkot pa, at kumain at uminom matapos ang mahabang pangingilin.

Nang magbalik si Shahriyar mula sa pangangaso ay nagulat siyang makita ang kapatid na napanumbalik ang kasiyahan at sigla. ‘Ano ang nangyari, kapatid,’ tanong ni Shahriyar, ‘at nang huli kitang makita’y namumutla ka’t namimighati, samantalang ngayon ay maayos ang anyo mo’t panatag?’

‘Hinggil sa aking pamimighati,’ tugon ni Shahzama, ‘ay masasabi ko ang dahilan, ngunit hindi ko maibubunyag ang ugat ng aking nabagong kondisyon. Alam mong matapos kong matanggap ang iyong paanyaya ay naghanda ako at nilisan ang aking lungsod; subalit nakaligtaan ko ang perlas na handog ko sa iyo, at nagbalik ako sa palasyo. Doon sa aking sopa ay nakita ko ang aking asawang nakahiga’t yapak ng aliping itim. Kapuwa ko sila pinatay at pagkaraan ay nagtungo sa kaharian mo nang madilim ang isip at masukal ang loob.’

Nang marinig ang gayong pananalita, hinimok ni Shahriyar ang kapatid na isalaysay ang karugtong na pangyayari. At ikinuwento ni Shahzama sa kaniya ang lahat ng kaniyang nasilayan sa hardin ng Hari noong araw na iyon.

Nagulantang ngunit bahagyang nagduda si Shahriyar at nagwika: ‘Hindi ako maniniwala hangga’t hindi nakikita ng aking mga mata.’

‘Ihayag mo,’ wika ni Shahzama, ‘na ibig mong mangaso muli. Magtago ka rito sa piling ko, at masasaksihan mo ang aking nasilayan.’

Pagkaraan nito’y inihayag ni Shahriyar ang kaniyang mithing bumunsod para sa bagong paglalakbay. Lumisan ang mga hukbo palabas ng lungsod nang tangay ang mga tent, at sinundan sila ng hari. At makaraang humimpil siya nang matagal-tagal sa kampo ay iniutos niya sa kaniyang mga alipin na walang sinumang makapapasok sa tent ng Hari. Nagbalatkayo siya at nagbalik nang hindi namamalayan sa palasyo, at doon ang kaniyang kapatid ay naghihintay. Kapuwa sila umupo sa isa sa mga bintana na tanaw ang hardin; at makalipas ang ilang sandali’y lumitaw ang Reyna at ang kaniyang mga babae na pawang kasama ang mga aliping itim, at kumilos ayon sa pagkakalarawan ni Shahriyar.

Halos mabaliw sa nakita, winika ni Shahriyar sa kaniyang kapatid: ‘Iwaksi natin ang ating maharlikang kalagayan at maglibot sa daigdig hanggang matagpuan ang isa pang hari na may gayong kasiraang puri.’

Sumang-ayon si Shahzaman sa panukala, at lihim silang umalis at nagbiyahe nang maraming araw at gabi hanggang sumapit sila sa párang na malapit sa baybay. Nagpaginhawa sila sa bukál at umupo sa lilim ng punongkahoy.

Maya-maya’y dumaluyong ang dagat at lumitaw mula sa kailaliman ang itim na haliging halos umabot sa ulap. Sa labis na sindak ay umakyat sila sa punongkahoy. Nang makarating sa pinakatuktok  ay nakita nila ang jinnee na napakalaki, na may putong na baul sa kaniyang ulo. Nagtampisaw ang jinnee sa baybay at pagdaka’y lumakad palapit sa punongkahoy na lumililim sa magkapatid. Pagkaraan, nang makaupo sa lilim ng punongkahoy na lumililim sa magkapatid, ay binuksan niya ang baul, kinuha mula roon ang isang kahon, na binuksan din niya; at mula sa kahon ay umahon ang isang magandang binibini na singningning ng araw.

‘Birhen at kapuri-puring dilag, na aking tinangay sa iyong gabi ng kasal,’ sabi ng jinnee, ‘iidlip muna ako.’ Inihilig niya ang ulo sa kandungan ng dilag, at mabilis nakatulog.

Biglang tumingala ang babae at natanaw ang dalawang Hari na nasa tuktok ng puno. Marahan niyang iniangat ang ulo ng jinnee at ipinatong yaon sa lupa, saka sumenyas sa dalawa na waring nagsasabing, ‘Bumaba na kayo, at huwag matakot sa jinnee.’

Nagmakaawa ang dalawang Hari na hayaan silang magtago sa kung saan ligtas, ngunit tumugon ang dilag: ‘Kung hindi kayo bababâ ay gigisingin ko ang jinnee, at marahas niya kayong papatayin!’

Bumabâ ang magkapatid sa labis na takot, at biglang winika ng babae: ‘Tusukin ninyo ako ng inyong mga patalim.’

Napaurong sina Shahriyar at Shahzaman. Ngunit galit na inulit ng dilag: ‘Kung hindi ninyo susundin ang aking utos ay gigisingin ko ang jinnee.’

Dahil sa takot sa maaaring mangyari, pumayag ang magkapatid na halinhinan siyang kantutin.

Nang manatili sila hangga’t ibig ng dilag ay bumunot ito ng malaking kalupi mula sa kaniyang bulsa, at hinugot doon ang siyamnapu’t walong singsing na tinuhog ng isang bagting. ‘Ang mga may-ari nito,’ halakhak ng babae, ‘ay kinalugdan ako sa ilalim ng sungay ng hunghang na jinnee na ito. Kung gayon, ibigay ninyo sa akin ang inyong mga singsing.’

Ibinigay ng magkapatid ang kani-kaniyang singsing.

‘Ang jinnee na ito,’ dagdag ng dilag, ‘ay tinangay ako sa gabi ng aking kasal at ibinilanggo pagkaraan sa kahon na ipinaloob niya sa baul. Ikinandado niya ang baul sa pamamagitan ng pitong susi at inilagak yaon sa pusod ng humahalihaw na dagat. Ngunit hindi niya alam kung gaano katuso ang mga babae.’

Napahangà ang dalawang Hari sa kaniyang kuwento, at winika sa isa’t isa: ‘Kung ang ganitong bagay ay nangyayari sa makapangyarihang jinnee, ang aming kamalasan ay sadyang napakagaan.’ At nagbalik sila sa lungsod.

Nang sandaling makapasok sa palasyo, ipinabitay agad ni Haring Shariyar ang kaniyang asawa, kapiling ang mga babae at aliping itim. Pagkaraan ay ginawa niyang kaugalian na kumuha ng birheng pakakasalan para makasaping sa gabi, at patayin ito pagsapit ng umaga. Ipinagpatuloy niya ang ganitong gawi sa loob ng tatlong taon, hanggang umangal ang mga tao, na ang ilan ay tumakas palabas ng bansa kasáma ang kanilang mga anak na dalaga.

Dumating ang araw nang maglibot sa lungsod ang Vizir para maghanap ng birhen na laan sa Hari ngunit wala siyang matagpuan. Dahil takot magalit ang Hari, nagbalik siya sa bahay nang mabigat ang loob.

May dalawang dalaga ang Vizir. Ang nakatatanda ay tinawag na Shahrazad, at ang nakababata’y si Dunyazad. Taglay ni Shahrazad ang maraming tagumpay, at bihasa sa karunungan ng mga makata at alamat ng mga sinaunang hari.

Napansin ni Shahrazad ang pagkabalisa ng kaniyang ama, at tinanong ito kung ano ang bumabagabag sa kaniyang loob. Inilahad ng Vizir ang kaniyang kalagayan sa dalaga, at tumugon ang babae: ‘Ipakasal ako sa Hari: mamamatay ako at magiging ransom para sa mga dalagang Muslim, o kaya’y mabubuhay at magiging sanhi ng kanilang paglaya.’

Mataos siyang nanikluhod laban sa gayong panganib; ngunit nakapagpasiya na si Shahrzad, at hindi susuko sa amuki ng kaniyang ama.

‘Iwasan,’ sabi ng Vizir, ‘na sapitin ang kapalaran ng asno sa pabula.’

Mga Guhong Paikid, ni Jorge Luis Borges

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Mga Guhông Paikid

Salin ng “Las ruinas circulares” ni Jorge Luis Borges (Jorge Francisco Isidoro Luis Borges) mulang Argentina.
Salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo mulang Filipinas.

At kung lumisan siyang pinapangarap ka. . .
—Sa pamamagitan ng Salamin, VI

Wala sa kaniyang nakakita nang lumunsad sa sinang-ayunang gabi, walang nakakita sa barotong de-kawayan na lumubog sa sagradong banlik, ngunit ilang araw pa’y ni walang nakabatid na ang tahimik na lalaki’y nagmula sa Timog at ang kaniyang bayan ay isa lamang sa walang hanggahang nayon paakyat sa mabalasik na gilid ng bundok, na ang kawikaang Zend ay hindi pa nababahiran ng Griyego at bibihira pa roon ang may ketong. Ang malinaw ay hinagkan ng abuhing lalaki ang putik, inakyat ang pampang nang hindi hinawi man lamang ang mahahalas na tambo na humihiwa sa kaniyang balát (marahil ay manhid), at gumapang nang hilo at sugatan paakyat sa paikot na moog na may putong na batong tigre o kabayo, na kung minsan ay kulay apoy at ngayon ay abo. Ang bilog na ito ay templong nilamon ng sinaunang lagablab, ginahis ng malamok na gubat, at hindi na pinagdarasalan pa ng mga tao ang anito. Nag-unat ang banyaga sa lilim ng pedestal. Napukaw siya ng sinag ng araw sa itaas. Hindi siya nagulat nang matuklasang naghilom ang kaniyang mga sugat; ipininid niya ang maputlang paningin at humimbing, hindi dahil sa kahinaan ng lamán bagkus sa katatagan ng isip. Batid niyang ang templong ito ang pook na kailangan ang kaniyang makapangyarihang lunggati; batid niyang ang walang humpay na mga punongkahoy ay nabigong bigtihin ang mga guhô ng isa pang pinagpalang templo sa dulong ibaba na dating angkin ng mga anito na ngayon ay sunóg at patay; batid niyang ang kaniyang kagyat na tungkulin ay managinip. Nang sumapit ang kalagitnaan ng gabi’y napukaw siya sa balisang huni ng ibon. Ang mga bakás ng mga walang-saping talampakan, ang ilang igos at mga kantara, ay nag-iwan ng pahiwatig sa kaniya na ang mga lalaki ng rehiyon ay mapitagang naniktik habang siya’y natutulog, dumulog sa kaniyang proteksiyon o natakot sa kaniyang mahika. Nanlamig siyang saklot ng pangamba, at naghanap ng nitsong libingan sa guhong pader para magkubli sa mga di-matukoy na dahon.

Hindi imposible ang lunggating gumabay sa kaniya, bagaman sobrenatural. Ibig niyang mangarap ng tao; ibig niyang mangarap nang buong katapatan sa pinakamaliit nitong kabuuan at ipataw sa kaniya ang realidad. Ang mahikong proyektong ito ang nakapagpapagod sa buong lawak ng kaniyang kaluluwa; kung may sinong magtanong sa kaniya ng pangalan niya, o kaya’y usisaing magsalaysay ng ilang pangyayari hinggil sa kaniyang buhay, ay ni hindi siya makatutugon. Angkop sa kaniya ang templong giba at di-pinananahanan, dahil taglay nito ang minimo ng nakikitang daigdig; angkop din sa kaniya ang pagkamalapit ng mga manggugubat, dahil siya’y nabibigyan ng mga payak na pangangailangan. Ang kanin at prutas na ibinibigay nila sa kaniya ay sapat upang lumakas ang kaniyang pangangatawan, na konsagrado sa tanging tungkuling matulog at mangarap.

Sa umpisa’y magulo ang kaniyang mga panaginip; pagdaka’y nagiging diyalektiko ang kalikasan. Napanaginip ng banyagang siya’y nasa sentro ng paikid na ampiteatro na wari bang sunog na templo; punô ng mga tahimik na estudyante ang mga hanay ng upuan; ang mga mukha ng pinakamalayo ay nakatanaw sa distansiya ng ilang siglo at kasingtaas ng bituin, ngunit tiyak ang hugis ng anyo. Ang lalaki’y idinikta ang mga leksiyon ng anotomiya, kosmograpiya, at mahika: pigil-hiningang nakinig ang mga mukha at sinikap sumagot nang tila nakauunawa;  na parang nahulaan nila ang halaga ng eksaminasyon na hahango sa isa sa kanila mula sa kondisyon ng bigong anyo at magpapaloob sa kaniya doon sa tunay na mundo. Ang lalaki, tulog man o gising, ay pinag-isipan ang mga sagot ng kaniyang mga multo, at hindi pumayag na linlangin ng mga impostor, at sa ilang masalimuot na bagay ay nakadama ng lumalagong karunungan. Naghanap siya ng kaluluwang karapat-dapat makilahok sa uniberso.

Makalipas ang siyam o sampung gabi ay naunawaan niya nang may pait na wala siyang maaasahan sa kaniyang mga estudyante na nilunok nang pasibo ang kaniyang doktrina, ngunit may maaasahan siya sa ilang mag-aaaral na paminsan-minsang nagkakalakas-loob na sumalungat sa kaniya. Ang unang pangkat, bagaman karapat-dapat tumbasan ng pagmamahal at kalinga, ay hindi makaigpaw sa antas ng mga indibidwal; at ang ikalawa’y umiral bago pa ang yugtong mataas-taas na antas. Isang hapon (ang mga hapon ngayon ay inilalaan sa pagtulog, at ngayon ay gising lamang siya nang ilang oras sa umaga), pinalis niya nang ganap ang malawak na lawas ng mga estudyante at pumili lamang ng isa. Siya ang di-palaimik, maputlang bata, na kung minsan ay matigas ang ulo, at ang matitingkad na katangian ay kahawig ng nananaginip sa kaniya. Hindi nakatigatig nang matagal sa bata ang kagyat na pagpapaalis sa mga kapuwa niya disipulo; at pagkaraan ng ilang pribadong leksiyon ay ikinagulat ng kaniyang maestro ang progreso ng tinuturuan. Gayunman, naganap ang sakuna. Bumangon isang araw ang tao mula sa kaniyang pagtulog, waring galing sa disyertong malapot, tumingin sa walang silbing liwanag ng hapon na mabilis niyang inakalang mula sa madaling-araw, at nabatid na hindi siya nananaginip. Sa buong gabi at buong araw ay lumukob sa kaniya ang hindi matiis na linaw ng insomniya. Sinikap niyang maglagalag sa gubat, nang mabawasan ang lakas. Halos maidlip siya sa mga katas ng dita, subalit ang mga panaginip ay lukob ng panandalian, sinaunang bisyong pawang walang silbi. Sinikap niyang tipunin ang lawas ng mga estudyante subalit hindi pa man siya nakapagsasalita nang mahaba’y nasira ang anyo nito at nabura. Sa kaniyang halos walang hanggang pagbabatantay, sinilaban ng mga luha ng poot ang kaniyang paningin.

Nabatid niyang ang paghubog ng magulo at maligoy na bagay na bumubuo sa mga panaginip ang pinakamahirap gawin ng tao, bagaman dapat niyang arukin ang lahat ng hiwaga ng ordeng superyor at imperyor: higit na mahirap kung ihahambing sa paglubid ng buhangin o paghugis ng walang mukhang hangin. Nabatid niyang hindi maiiwasan ang pangunang kabiguan. Sumumpa siyang kalilimutan ang dambuhalang alusinasyong yumanig sa kaniya, at umisip ng bagong paraan ng pagdulog upang mapanumbalik ang lakas na nilustay ng deliryo. Iwinaksi niya ang pagbabalak ng pananaginip at halos magtagumpay agad sa pagtulog nang mahaba sa bawat araw. Sa ilang beses na nanaginip siya sa panahong ito, hindi niya binigyang pansin ang mga ito. Bago ipagpatuloy ang gawain, hinintay niya ang kabilugan ng buwan. Pagdaka, nang sumapit ang hapon, dinalisay niya ang sarili sa tubig ng ilog, sumamba sa mga diyos ng mga planeta, binigkas ang mga kataga ng makapangyarihang pangalan, at natulog. Halos agad niyang napanaginip ang pusong tumitibok.

Napanaginip niya ang makislot, mainit, malihim, halos kasukat ng kuyom na kamao at kulay granate sa loob ng penumbra ng katawan ng tao na wala pang mukha o ari; at sa loob ng labing-apat na malinaw na gabi ay napanaginip niya ito nang may mapanuring pag-ibig.  Bawat gabi’y sinasagap niya ito nang higit na malinaw. Hindi niya ito hinipo: sinipat lamang niya ito, tinitigan, at paminsan-minsang sinulyapan. Sa ikalabing-apat na gabi’y hinipo niya ang ugat ng pulmon sa pamamagitan ng hintuturo, at pagkaraan, ang buong puso, loob man o rabaw nito. Nagalak siya sa pagsusuri. Sinadya niyang hindi managinip nang isang gabi: muli niyang kinuha ang puso, inusal ang pangalan ng planeta, at inisip pagkaraan ang iba pang pangunahing organ. Sa loob ng isang taon ay nakabuo siya ng kalansay at pilik. Pinakamahirap marahil ang di-mabilang na buhok. Pinangarap niya ang buong tao, isang kabataan na hindi umuupo o nagsasalita, at hindi kayang dumilat. Gabi-gabi, siya ang pinapangarap ng tao.

Sa mga kosmogoniyang nostiko, ang mga demyurgo ay humubog ng pulang Adan na hindi makatindig; marupok, sinauna, at elemental gaya ng Adan ng abo ang Adan ng mga Panaginip na pinanday sa mga gabi ng mago. Isang hapon, halos wasakin ng isang tao ang kaniyang buong obra, ngunit pagkaraan ay nagbago ang isip. (Nakabuti marahil kung tuluyang winasak niya yaon.) Nang magawa na niya ang lahat ng pananambitan sa mga anito ng lupain at ilog, napaluhod siya sa paanan ng epihiye ng animo’y tigre o kabayong potro at humingi ng di-mabatid na saklolo. Kinagabihan, napanaginip niya ang estatwa. Napanaginip niyang buháy ito at kumakatal: hindi iyon bastardo ng tigre at kabayong potro, bagkus supling ng dalawang masilakbong nilalang bukod sa toro, rosas, at bagyo. Ang maramihang diyos na ito ay nagpakilala sa kaniyang Apoy, at sa paikid na templo (at sa iba pang gaya nito), naghahain ng sakripisyo ang mga tao at sumasamba, at mahiwagang bubuhayin niya ang pinapangarap na kaluluwa, sa paraang ang lahat ng nilalang, maliban sa Apoy at sa nananaginip, ay maniniwalang ito ang tao na may buto’t laman. Iniutos niyang sa sandaling ang tao na ito ay maturuan sa lahat ng ríto, dapat siyang ibalik sa ibang guhong templo na ang mga templo ay nakatindig pa rin sa kailaliman, upang may tinig na pupuri sa kaniya sa iniwang edipisyo. Sa panaginip ng tao na nananaginip, nagising ang pinananaginipan.

Tinupad ng mago ang lahat ng iniutos sa kaniya. Ginugol niya ang ilang panahon (na maitatakdang dalawang taon) sa pagtuturo sa kaniya ng mga misteryo ng uniberso at kulto ng apoy.  Palihim siyang nasaktan na mahiwalay sa kaniya. Ikinatwiran ang pangangailangan sa pagtuturo, nadagdagan bawat araw ang bilang ng oras na nakalaan sa pananaginip. Itinuwid niya ang kanang balikat, na tila laylay. May mga sandali, na nababagabag siyang ang lahat ng ito ay dati nang naganap. . . . Sa pangkalahatan, masasaya ang araw niya; kapag pumikit siya’y naiisip: Ngayon ay magkakaroon na ako ng anak. O kung minsan: Naghihintay sa akin ang supling ko at hindi siya makaiiral kung hindi ako sasama sa kaniya.

 Dahan-dahan niyang nakasanayan ang realidad. Minsan ay inutusan niya siyang itirik ang bandera sa malayong taluktok. Kinabukasan, wumawagayway na sa taluktok ang bandera. Sinubok niya ang iba pang kahawig na eksperimento na higit na mapangahas. Nabatid niya nang may pait na ang kaniyang anak ay handa nang isilang, at marahil ay apurado. Nang gabing iyon ay hinagkan niya sa unang pagkakataon ang anak at inutusang magtungo sa ibang templo, na  ang mga labî ay pumuputi sa dulong ibaba, sa kabila ng ilang milya ng masalimuot na kagubatan at latìan. Bago niya gawin ito (upang hindi mabatid ng kaniyang anak na kaluluwa lamang siya, saka isiping tunay na tao siya gaya ng iba), winasak niya ang lahat ng gunita nito sa mga taon ng pagsasanay.

Lumabo ang kaniyang tagumpay at kapayapaan dahil sa pagkabato. Sa pagitan ng takipsilim at madaling-araw ay nanikluhod siya sa batong pigura, at inisip-isip marahil ang tunay na anak na magsasagawa ng kahawig na ríto sa iba pang paikid na guho sa kailaliman; at sa gabi’y hindi na siya nananaginip, o nanaginip gaya ng iba pang tao. Waring naging mapusyaw ang pagsagap niya sa mga tunog at anyo ng uniberso: ang kaniyang nawawalang anak ay pinasisigla ng pagdupok ng kaniyang kaluluwa. Naganap na ang layon ng kaniyang buhay; at nanatili siya sa ekstasis. Makalipas ang ilang panahon, na kinalkula ng ilang tagapagtala sa ilang taon o sa ilang dekada, pinukaw siya isang gabi ng dalawang mananagwan; hindi niya maaninag ang kanilang mga mukha, ngunit isinalaysay nila sa kaniya ang mahiwagang lalaki sa templo sa Hilaga, na kayang maglakad sa gitna ng apoy nang hindi nalalapnos. Biglang naalaala ng mago ang winika ng diyos. Nagunita niyang sa lahat ng nilalang na lumaganap sa mundo, tanging ang Apoy ang nakakikilala sa kaniyang anak na isang kaluluwa. Ang gunitang ito, na sa una’y nagpakalma sa kaniya, ay nagwakas sa pagpapahirap sa kaniya. Nangamba siyang kung hindi pagbubulayan ng kaniyang anak ang di-pangkaraniwang pribilehiyong ito, sa ilang pagkakataon ay matutuklasan niyang siya’y isa lamang simulakro. Ang hindi maging tao, ang maging tatak na anyo lamang sa mga panaginip ng ibang tao, ang walang kaparis na kahihiyan at kabaliwan! Sinumang ama ay interesado sa mga anak niyang isinilang (o pinayagang ipanganak) dulot ng pagkalito sa galak; likás lamang na ang mago ay mangamba sa kinabukasan ng anak na pinag-isipan niya ang bawat katangian, ang bawat tabas, sa loob ng sanlibo’t isang gabi.

Nagwakas agad ang kaniyang pangangamba, ngunit nang may tiyak na babala. Ang una (matapos ang mahabang tagtuyot), lumitaw ang isang malayong ulap, magaan gaya ng ibon, at humimpil sa gulod; pagkaraan, doon sa Timog, ang kalangitan ay nagkulay rosas na waring gilagid ng mga leopardo; dumating pagdaka ang kulumpon ng usok na pinakutim ang metal ng mga gabi; at dumating ang mga balisang pagaspas ng nangagliliparang hayop. Dahil ang mga naganap noong nakaraang mga siglo ay nagaganap muli. Ang mga guho ng santuwaryo ng diyos ng Apoy ay winasak ng apoy. Nakita ng mago, sa bukang-liwayway na walang mga ibon, ang paikit na apoy na dumidila sa mga pader. Naisip niya agad na magkubli sa tubig, ngunit naunawaan niyang sasapit ang kamatayan upang maging korona ng kaniyang matandang edad, at palalayain siya sa kaniyang mga pagpapagal. Lumakad siya tungo sa rabaw ng lagablab. Hindi nilamon ng apoy ang kaniyang lamán, bagkus hinaplos-haplos lamang siya, at umapaw sa kaniya nang walang init o pagsabog. Naunawaan niya nang maluwag, nang may pagkapahiya, at nang may pagkahindik, na siya ay isa ring ilusyon, at may ibang tao ang nananaginip sa kaniya.

Sigwa sa Pulo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Kumikirot ang mga talampakan ng magkapatid na Rodrigo at Gerardo sa paglalakad sa gilid ng dalampasigan. Sinuyod nila ang buhanginan at batuhan upang makapag-ipon ng mga tulya, kapis, tirik, at tahong na ipinadpad ng mga alon. Tumindi ang sikat ng araw, at kumati ang tubig na tila ayaw nang magbalik sa pulo.

Namatahan ng magkapatid ang balsang nakapadpad sa putikan. Nakabalatay sa balsa ang ar-arosip at sakay ang tuyong palapa. Nagmadali sina Rodrido at Gerardo na magtungo roon, ngunit nagulantang sa nakita: isang lalaking may kaliskis at buntot-isda ang nakahandusay sa namumuting korales, habang panakip wari sa kabaong ang balsa.

Napako sa pagkakatayo si Rodrigo. Ngunit si Gerardo’y hindi nasindak bagkus napahalakhak. Niyakag ni Gerardo si Rodrigo sa lalaking-isda. Kumikinang sa sikat ng araw ang mga kaliskis ng lalaking-isda at nasilaw ang magkapatid sa nasaksihan. Ilang sandali pa, ang pagkamangha ng magkapatid ay nawala at parang ordinaryong bangus lamang ang nakita.

Hindi tumitinag ang lalaking-isda. Habang tumitindi ang sikat ng araw ay lalong kumikinang ang mga kaliskis na waring diyamante. Ibig sanang basagin ni Gerardo ang ulo ng lalaking-isda sa pamamagitan ng pagbagsak ng malaking bato ngunit mabilis siyang pinigil ni Rodrigo. “Huwag, kuya,” aniya, “huwag mo nang patayin ang patay na!”

Nagtalo ang dalawa kung ano ang gagawin sa natagpuan. Nagugutom na si Gerardo at naisip niyang biyakin, sa anumang paraan, ang kalahating katawan ng lalaki. Pero hindi naman niya malaman kung saan at paano ililibing ang kalahating katawan ng tao. Kapag nagkataon, ngayon lamang sila makatitikim ng isdang sinlaki ng lumba-lumba; ngunit may panganib ding pagbintangan silang salarin ng kung anong uri ng bibihirang lamandagat.

Tinawag nina Rodrigo at Gerardo ang mga magulang na sina Josefa at Luis. Nagtaka ang mag-asawa kung ano itong nilalang na nakita nila. Baka isang halimaw ito na kumakain ng bata, ani Josefa. A, hindi, baka naman isang siyokoy ito, singit ni Luis. Subalit wala siyang natatandaang kuwento ng matatanda na may siyokoy na guwapo’t makisig ang kalahating katawan, samantalang parang sa bangus ang balakang pababa sa talampakan.

Sinipa ni Gerardo ang mukha ng lalaking-isda. Hindi iyon nagsalita at tumulo lamang sa gilid ng bibig ang malansang laway. Sinundot-sundot ng patpat ni Rodrigo ang katawan ng lalaking-isda, at inusisa kung totoo o huwad ang katawan ng lalaki. Sinabuyan naman ni Josefa ng buhangin ang mga kaliskis, na tila nagtataboy ng masasamang espiritu. Sa huli, nagpasiya si Luis na pasanin nilang mag-asawa ang walang-malay na lalaking-isda at ilagak doon sa silong ng kanilang bahay.

NATAKOT ANG MAGKAPATID na Gerardo at Rodrigo baka pagmultuhan sila ng lalaking isda. At kung magsing iyon, baka kumalat ang lagim sa bahay, saka mabulabog ang buong baryo. Kinagabihan, pumuslit ang dalawa sa kanilang silid upang silipin ang nilalang. Akala nila’y nakakikilos na ang lalaking-ida ngunit muli silang nabigo dahil parang tuod lamang iyon. Pagdaka, sinubok duraan at ihian ni Gerardo ang mukha ng lalaking-isda.

Bumukad ang paningin, ang lalaking-isda ay suminghap-singhap na tila uhaw na uhaw. Nang mapansin ito ni Rodrigo, kinuha niya ang isang baldeng tubig sa batalan, at ibinuhos sa lalaking-isda. Ilang sandali pa’y kumisay-kisay iyon, saka nagsalita sa kakaibang wikang ngayon lamang nila narinig.

Nagsitakbo ang magkapatid, at nagsisigaw, at tinawag ang kanilang mga magulang. Ngunit nang dumating sina Josefa at Luis ay natagpuan nilang himbing na himbing ang nilalang. Tumanggap pagkaraan ng kurot at palo ang magkapatid, at sinabihang manahimik nang hindi makapukaw ng pansin sa mga kapitbahay.

Kinabukasan ay sinikap ng magkapatid na alagaan ang kanilang huli. Hindi kumakain ang lalaking-isda kahit minsang pagtangkaang subuan ng magkapatid sa pamamagitan ng patpat na may kapirasong saging na saba sa dulo. Parang baka lamang itong uunga-unga. Higit silang nabalisa dahil ang lansa nito ay waring kumakapit sa kanilang damit, o sa haligi’t dingding na pawid.

Makalipas ang isang linggo, umalingasaw ang amoy ng lalaking-isda. Nayamot ang mga kapitbahay, at inusisa ang baho sa bahay ng mag-asawang Luis. Nang mabatid ng kapitbahayan na may lalaking-isda sa silong ng mag-asawa, nagkulumpon sila sa paligid ng silong at sumilip sa mga butas ng sawali na parang nanonood ng karnabal.

Isang lola ang naghakang baka nagkatawang tao ang isda upang maghiganti laban sa polusyong dulot ng tao. Hindi, sagot ng binatang pilay; baka may gamot siya sa karamdaman ng sinumang imbalido. Sumabat ang Kapitan del Baryo at nang-usig na baka tangkang sakupin ng lipi ng lalaking-isda ang buong pulo at gawing alipin ang mga tao. May mga batang walang tigil sa kabubungisngis, at tila nakatuklas ng laruang malaki pa sa kanila. Dumating ang pastor at nagsabing kampon ng halimaw ang lalaking-isda; at idinagdag pang malapit na ang paghuhukom sa mga makasalanan. Humaba nang humaba ang usapan hanggang magtalo-talo ang mga nag-uusyoso kung ano ang gagawin nila ukol dito.

Gayunman, hindi umimik ang lalaking-isda, at humikab lamang na tila inaantok sanhi ng bigat ng kalooban

Kumalat ang balita sa buong baryo hinggil sa lalaking-isda. May dumadayong pangkat sa bahay ng mag-anak na Luis. Hindi naman magkandaugaga sina Rodrigo at Gerardo sa pakikiharap, at kung ano ang itutugon sa sangkaterbang tanong ng mga bisita. Bagaman naiinis ang magkapatid, lumuwag kahit paano ang kanilang loob dahil maraming salapi at pagkain ang iniaabot ang mga tao. Hindi naglaon, nakaipon ng yaman ang mag-anak mula sa samot-saring bigay ng mga panauhin. Nagkaroon ng sapat na yaman ang pamilya at umupa ng katulong na magbubuhos ng tubig sa lalaking-isda at maglilinis ng silong.

Habang lumalaon, higit na lumalansa ang lalaking-isda. Pag nasisikatan ng araw ang lalaking-isda, nakasisilaw ang mga kaliskis nito at natakot ang mga manonood na kung magpapatuloy ito, baka tuluyang lumabo ang kanilang paningin. Isang araw, nagtulong-tulong ang mga tao na humukay ng munting balon, pinuno iyon ng tubig, at doon inilagak ang lalaking-isda na nasisilungan ng bubong.

Hindi umiimik ang lalaking-isda ngunit mahigpit niyang minamasdan ang nakapaligid sa kaniya. Napangiwi siya sa sari-saring mata ng mga tao na para bang tinitimbang ang kaniyang kalagayan. Nagtukop siya ng tainga laban sa mga tawanan at uyam ng mga bata. Ngunit ang higit na nakatigatig sa kaniya ay kung may naglalakas-loob na haplusin siya na waring siya ang magiging tagapagligtas ng buong sangkatauhan. Bawat haplos wari niya ay gumuguhit ang hapdi, at ito ang hindi niya maunawaan.

BUMUHOS ANG ULAN-BANAK, at namuo ang balaklaot sa panginorin. Dumating ang gabing bumaha kasabay ng taog. Ang balon na kinalalagyan ng lalaking-isda ay sinalpok ng malalaking alon. Samantala’y umabot hanggang ikalawang palapag ng bagong tayong bahay ng pamilyang Luis ang tubig. Hindi malaman nina Gerardo at Rodrido kung ano ang gagawin nila sa mga kasangkapang lumubog sa baha. At si Josefa’y walang patid sa kadadasal upang maligtas sila sa bagyong nagbabadyang wasakin ang kabuhayan nila.

Nagsilikas na sa bakood ang mga mamamayang naninirahan sa gilid ng dalampasigan.

Nang sandaling iyon, ang malalaking patak ng ulan ay mistulang gamot na nagpahilom sa kirot sa mga kaliskis at laman-loob ng lalaking-isda. Napasigaw ang lalaking-isda nang tumaas ang tubig. Humiyaw siya na waring hukbo ng mga kawal na nagmamartsa pabalik sa lupang sinilangan. At kumawag siya, marahan hanggang pabilis nang pabilis, animo’y iyon na ang huling paglangoy niya patungo sa malawak na karagatan.

Napansin iyon nina Gerardo at Rodrigo na nakadukwang sa bintanang maaabot na ng baha. Nalimutan nila ang ang kanilang mga basang damit, ang bigas na dapat sana’y ililikas nila sa mas mataas na puwesto, at ang pasigaw na utos ng kanilang mga magulang. Hindi nakapagsalita ang magkapatid. Ang patak ng ulang tumatama sa kanilang mukha ay mahapdi at lumalatay. Lumingon ang lalaking-isda at umungol sa magkapatid, na parang dambuhalang nakatakas sa bilangguang yungib.

Pagdaka’y lumapit ang lalaking-isda sa tabi ng bahay ng mag-anak. Umatungal siya, at itinulak ang bangkang nakataob patungo sa kinalalagyan nina Gerardo at Rodrido. Napasigaw si Josefa nang sumilip sa bintana. Nasindak si Luis at napamulagat. Naiwan ang bangka na nasalalak sa gilid ng bahay, saka mabilis na lumangoy palayo ang lalaking-isda. Kumawag siya nang buong sigla, palundag na lilitaw at lulubog, na waring sinasabayan ang hugong at elektrisidad ng mga alon.

Mga Lungsod at Mithi ni Italo Calvino

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

salin mula sa Le città invisibili (Invisible Cities, 1972)  ni Italo Calvino.
salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo.

Mula roon, pagkalipas ng anim na araw at pitong gabi, sasapit ka sa Zobeide, ang puting lungsod, na ganap na lantad sa sinag ng buwan, at may mga lansangang nakaikid gaya ng sinulid. Isinasalaysay nila ang alamat na ito hinggil sa pundasyon ng pook: Magkakapareho ng panaginip ang mga tao ng sari-saring bansa. Nakita nila ang babaeng tumatakbo isang gabi tungo sa di-kilalang lungsod; nakita siyang nakatalikod, mahaba ang buhok, at lastag. Pinangarap nilang habulin siya. Sa kanilang pagkukumahog, bawat isa’y naiwala siya. Matapos ang panaginip, naghanda silang hanapin ang lungsod na iyon; hindi nila natagpuan ito, ngunit nakatagpo ng isa pang lungsod; nagpasiya silang magtindig ng lungsod na katulad ng kanilang napanaginip. Sa paglalatag ng mga kalye, sinundan ng bawat tao ang landas ng kaniyang minimithi; at sa pook na naglaho ang bakás ng hinahabol, nagsaayos sila ng mga espasyo at pader na kakaiba sa panaginip, upang hindi na siya makatakas pang muli.

Ito ang lungsod ng Zobeide, na tinahanan nila, ang pinaghihintayan ng tagpong mauulit isang gabi. Wala ni isa man sa kanila, tulóg man o gising, ang nakakita muli sa babae. Ang mga lansangan ng lungsod ay mga lansangang tinatahak nila para pumasok sa trabaho, na wala nang kaugnayan sa napangarap na paghabol. Na nakaligtaan na nang lumaon.

Dumating ang mga bagong tao mula sa malayong lupain, na nagkaroon ng panaginip gaya ng sa mga nauna, at sa lungsod ng Zobeide, nakilala nila mula sa mga kalye ang pangarap, at binago nila ang posisyon ng mga arkada at hagdanan, upang maihawig nang malapit sa landas ng hinahabol na babae, at kaya sa lugar na kaniyang pinaglahuan, wala nang magiging puwang sa pagtakas. Hindi maunawaan ng unang nakarating kung ano ang nagtulak sa mga tao tungo sa Zobeide, na bukod sa pangit na lungsod ay isa pang bitag.

Italo Calvino

Italo Calvino

Ang Manggagawa bilang Bayani sa katha ni Juan L. Arsciwals

/ Roberto Añonuevo / 3 mga puna

Pagtataksil sa simulain ng kilusang manggagawa ang umaalingawngaw sa mala-nobelang kathang Isa pang Bayani. . . (1915) ni Juan L. Arsciwals. Ngunit huwag akalaing hanggang doon lamang ang saklaw ng katha. Nakapahiyas nang pailalim sa obra ni Arsciwals ang sosyalistang pananaw sa pinakapayak nitong anyo, at humuhula ng napipintong himagsikang pumapabor sa uring manggagawa.

Ibinaba ng mga namumuhunan ang upa sa paggawa ng vitola, kaya umangal ang mga manggagawa sa pabrika ng tabako. (Tumutukoy ang “vitola” sa uri ng anyo ng tabako o sigaro, na maihahalimbawa ang robusto at corona.) Nagpulong ang unyon hinggil sa marapat nilang maging tugon, at napagkaisahang makipagnegosasyon sa pangasiwaan. Nagmatigas ang mga namumuhunan, kaya nagkaisa pagkaraan ang mga manggagawa na magwelga sa pamumuno nina Gervacio, Mauro, at Pablo.

Nangamba ang mga namumuhunan sa magiging epekto ng pag-aaklas, at kinausap nito nang palihim si Pablo para bumaligtad kapalit ng pabuyang salapi. Pumayag naman si Pablo dahil sa hirap ng buhay, at naging tulay upang hikayatin din si Gervacio at ilang kasamang manggagawa. Nabiyak ang hanay ng unyon nang magkaisa sina Pablo at Gervacio, kasama ang ilang eskirol, na pumanig sa mga namumuhunan. Ngunit nabigo ang dalawa na himukin si si Mauro. Nanindigan si Mauro at pinanatili ang dangal.

Isang araw, nasalubong ni Mauro ang mga manggagawang bumaligtad, na ang iba’y nasiraan ng loob sa ipinaglalaban. Ipinaliwanag ni Mauro ang posisyon at ibinunyag ang pagbaliktad ng mga kasama sa simulain, subalit sumalungat sina Gervacio at Pablo. Nagkaasaran, at tinangkang saksakin ni Gervacio si Mauro. Tinamaan sa bisig si Mauro ngunit naibalik ang saksak sa katunggali. Si Pablo naman ay sinaksak din ng isang di-kilalang tao.

Nagkaroon ng labo-labo, at dumating ang mga pulis at dinampot si Mauro. Isinakdal at pagkaraan ay nahatulan ng hukuman si Mauro na makulong nang siyam na buwan at isang araw. Nagpatuloy ang bulok na sistema sa pagawaan ng tabako, at lalong ibinaba ng mga namumuhunan ang upa sa paggawa ng vitola. Ipinagbawal ang pagbubuo ng unyon sa pabrika, at waring pahiwatig iyon sa katumpakan ng ipinaglalaban ni Mauro.

Ipinamalas sa kathang ito ang lunggating sosyalismo para sa mga Filipinong manggagawa. Sa pananaw na ito, ang mga kumakayod sa trabaho ay dapat pantay-pantay na magkamit ng karampatang salapi at benepisyo alinsunod sa bunga ng kanilang kolektibong pagpapagal. Mahihiwatigan ito sa pukol ng pananalita ni Mauro, nang kausapin niya ang mga manggagawa:

Karapatan natin sa haráp ng sino man, na ang pagpapagod at pawis na pinupuhunan natin ay tumbasán ng sapát na kaupahán; at ang karapatang itó, kailan ma’t ibig na bawasan, ay matwid naman natin ang tumutol hanggang maaari at ipagtanggol hangga’t maaabót ng kaya . . . sukdang ikamatay.

Ang ganitong tindig ni Mauro ay taliwas sa posisyon ng mga namumuhunan, na walang iniisip kundi magkamal ng tubo. Imbes na pakinggan ang mga manggagawa ay uuyamin at pagtatawanan pa, at sa di-iilang pagkakataon ay lolokohin at susuhulan upang mapanatili ang kapangyarihan, yaman, at kalakaran sa lipunan.

Ipinahihiwatig din sa katha kung paano natitiwalag ang manggagawa sa kaniyang ginagawa—na nagbubunga ng higit na kahirapan, kamangmangan, at kawalang-katarungan. Ang pagkatiwalag ng manggagawa sa dalisay na kalooban ay may kaugnayan sa proseso ng kaniyang trabaho sa tabakeriya. Nagiging bagay ang trabaho na lumalayo sa tao, at ang bagay na ito ang siyang kinakasangkapan ng mga namumuhunan upang manatiling busabos ang mga anakpawis.

Sa pananaw ng mga negosyante, ang mahalaga ay kumita ng salapi kahit ang kapalit ay pagkabusabos ng mga manggagawa. Gagawin nila ang lahat, gaya ng panunuhol, upang makapangalap ng mga eskirol at pabaligtarin ang posisyon ng mga pinuno ng unyon. At sa oras na magwagi sila ay ibabalik ang dating sistema, sisipain ang mga sungayang kawani, ibababâ ang sahod ng mga obrero, at bubuo ng mga patakarang kontra-manggagawa, gaya ng pagbabawal sa pagtatayo ng unyon.

Kung sisipatin naman sa Marxistang pananaw, natitiwalag ang mga tabakero sa kani-kaniyang sarili dahil ang trabaho nila sa pabrika ay nagkakait sa kanila ng pamumuhay na makatao, samantalang bumabansot sa kanilang isip, loob, at pangarap na tamuhin ang maalwang búkas. Mawawakasan lamang ang ganitong pagkatiwalag kung magkakaisa ang mga obrero na labanan ang mga namumuhunan sa pamamagitan ng kolektibong protesta at pag-aaklas. Kailangang mabawi nila ang kapangyarihan, at magaganap lamang ito sa takdang panahong ganap na maláy na ang mga manggagawa.

Ang paggawa ang tanging may halaga, kung paniniwalaan si Marx. Hindi umano kumakatawan ang puhunan sa pinagsanib na puwersa ng lakas-paggawa. Umiiral lamang ang puhunan dahil sa mabalasik na pangangamkam, gaya ng matutunghayan sa karanasan ng mga tabakerong kabilang sa unyon. Ang pagtutol ng mga namumuhunan na bigyan ng sapat na sahod at karapatan ang mga manggagawa ang magtutulak at magbibigay-katwiran sa mga manggagawang gaya ni Mauro na maghasik ng paghihimagsik, na ang isang manipestasyon ay marubdob na welga o pag-aaklas. Ang ganitong pangyayari ay “hindi mapipigilang lumitaw sa angkop na panahon ng kasaysayan.”

Ngunit mabibigo si Mauro.

Mabibigo si Mauro at ang unyong manggagawa dahil hindi pa hinog ang panahon, ayon na rin sa pagwawakas ng salaysay na isinakataga ni Serafina, ang esposa ni Mauro. Hindi pa ganap na nahuhubog ang kamalayan ng mga manggagawa tungo sa progresibong pagkilos, at maaaring mangailangan “ng maraming kristo” para sa kapakanan ng uring manggagawa. Ano ang ibig sabihin nito? Ang pagiging manunubos ay hindi dapat iatas lamang sa balikat ng isang tao, bagkus sa lahat ng mamamayan. Ang kabayanihan ay dapat taglayin ng kolektibong puwersa ng mga manggagawa upang makamit nito ang pinapangarap na pangmalawakang himagsikan, na magbubunga ng bagong lipunan at makapagpapanumbalik sa nawalang pagkatao ng gaya ni Mauro.

Sanggunian:

Arsciwals, Juan L. Isa pang Bayani… Tondo, Maynila: Imprenta y Libreria ni P. Sayo Vda. de Soriano, 1915.