MUKHA, eskultura ni Raul Funilas. Kuhang larawan ni Bobby Añonuevo

Materyal para sa pelikula ang nobelang Timawa (1951) ni Agustin C. Fabian. Nasabi ko ito dahil sa masalimuot nitong banghay, pakikipagsapalaran ng mga tauhan, at pabago-bagong kaligirang tinambalan ng kapana-panabik na paglalahad. Higit pa rito, pinapaksa ng nobela ang nagaganap ngayon sa Filipinas: ang kasalatan ng mga mediko, ang kabulukan ng alta sosyedad, ang prostitusyon ng sarili’t propesyon, at ang pag-iibigan ng magkakaibang lahi.

Tampok sa nobela ni Fabian ang pakikipagsapalaran ni Andres Talon sa Estados Unidos, na pumasok ng kung ano-anong trabaho, gaya ng upahang obrero sa California, Washington, at Oregon; manggagawa sa salmunan sa Alaska; tagalatag ng riles sa Nevada; at weyter sa ospital sa Chicago. Magsisikap makatapos ng medisina si Andres, ngunit daranas muna siya ng matinding diskriminasyon at pag-aaglahi sa mga puting Amerikano at sa mga kapuwa Filipinong nagmula sa alta sosyedad. Mamumuo sa loob ni Andres ang paghihiganti, at gagamitin ang talino at katusuhan upang gatasan ang mga mapagmataas na kababayang gaya nina Alfredo at Estrella.

Magiging ganap na doktor si Andres, at darating ang sandali na sisiklab ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Magsisilbi siya sa Medical Corps ng hukbong Amerikano, upang gantihan ng utang na loob ang nakamit niyang propesyon at nang makabalik saka pagsilbihan ang mga kababayan niyang dukha. Masasabak sa digmaan si Andres, tataas ang ranggo at aani ng papuri mula sa sandatahang lakas ng Amerika. Isang araw, masasabugan ang kanilang kampo, at inakala ng awtoridad na isa sa mga nasawing medikong kawal si Andres. Hindi itutuwid ni Andres ang gayong balita, at magtutungo sa Filipinas upang itago ang lihim niyang katauhan.

Ngunit darating ang hukbong mediko sa Filipinas, at makikilala si Andres. Sisikat si Andres sa hanay ng mayayaman, aakitin ng mga dalaga, at magsisikap na magbigay ng libre at epektibong serbisyong medikal para sa mga dukha. Lumabis sa trabaho ang binata, at isang gabing dumalaw siya sa tahanan ni Lily—na isang puta at tanyag sa sirkulo ng mayayaman—ay nahilo at nabagok ang ulo sa sahig. Magkakaroon ng amnesia si Andres, at gagamitin ni Lily ang pagkakataon upang papaniwalaing siya at si Andres ay mag-asawa.

Samantala, hahanapin siya ng kaniyang kasintahang Amerikana na si Alice. Si Alice ang pinadalhan ng kasulatan ni Andres na sakali’t masawi ito sa digmaan ay siya ang mamamahala ng salaping naipon ng binata upang maipagpatayo ng pagamutan para sa mga maralita. Magtutungo si Alice sa Filipinas, at gagawin ang nais ng kasintahan. Maraming matutulungang tao si Alice habang kabalikat sina Alredo, Bill, at Estrella. Magbabalik ang alaala ni Andres nang muling mabagok ito, at saklolohan ni Tandang Pedro. Mababatid din sa wakas ang panlilinlang ni Lily, at magkakabalikan sina Andres at Alice habang ipinahihiwatig ang paninirahan nila nang lubos dito sa Filipinas.

Pambihira ang ganitong nobela dahil inuurirat nito ang usapin ng pag-aaglahi (racism) hindi lamang ng mga puting Amerikano bagkus ng mga Filipinong nagmula sa maykayang angkan. Ang deskriminasyon na matatamo ni Andres ay magmumula sa liblib na baryong pinaghaharian ng panginoong maylupang si Don Marcos. Iigting ito pagsapit sa Estados Unidos, at aabot sa sukdol nang magbalik siya sa Filipinas pagkaraan ng digma. Kung babalikan ang kasaysayan, itinatag ang programang Apartheid sa Timog Africa noong 1949 at naganap ang madugong bakbakan sa Johannesburg laban sa Apartheid noong 1950. Sa Amerika, magkakagulo nang bugbugin ng mga Puti at pulis ang mga Itim na Amerikano sa Birmingham, Alabama, na ang sukdol ay ang pagkakadakip kay Martin Luther King at pagpapakalat ng may tatlong libong kawal noong 1963. Malalim ang ugat ng rasismo sa Amerika, at maiuugnay sa pang-aalipin sa mga Itim na Afrikano at sa mga baluktot na patakaran ng pamahalaang pinaghaharian ng Puti.

Ilalatag sa nobela ni Fabian ang masalimuot na usapin ng prostitusyon at pagbawi ng dangal. Ang prostitusyon ay hindi lamang kakatawanin ni Lily, bagkus maging si Andres mismo na gagawin ang lahat upang makapiga ng salapi sa mga bulsa nina Alfredo, Estrella, at Lily at maibahagi iyon sa higit na nangangailangang maralita. Maituturing din na puta ang gaya nina Alfredo at Estrella, na pawang gagamitin ang salapi upang paikutin ang mga dukha at iba pang tao, alinsunod sa kanilang nais. Sa kabila ng lahat, aasa si Lily  na maiaahon siya sa lusak sakali’t mapangasawa si Andres. Maghuhunos ang pagkatao nina Bill, Alfredo, at Estrella dahil sa leksiyong ibibigay ni Andres. At magbabago si Andres dahil kay Alice na magtuturo sa kaniya na paganahin ang damdamin imbes na isip lamang.

Walang bida sa kumbensiyonal na pakahulugan ng “bida” sa nobela ni Fabian. Lahat ng tauhan ay may kahinaan, at nalulutas lamang ang kahinaan dahil may banggaan ng isip at loob ang mga tauhan. Ang naturang banggaan ay lumikha ng sintesis upang maituwid ang pagkakamali. Si Andres ang ultimong halimbawa, na ang isang tagapagligtas ay dumanas ng pagkatimawa mulang pagsilang hanggang pagkatigulang at nawalan ng gunita. Makaaahon lamang si Andres sa madilim na yugto sa tulong ng kaniyang mga kaibigan at ng gaya ni Tandang Pedro; at dahil nagmumula sa loob mismo ni Andres ang kapasiyang umahon sa karukhaang pangkatawan, pangkabuhayan, at pangkaisipan.

Kung sisipatin naman ang bayan ni Andres, mababago lamang ang sistema ng gamutan sa naturang lugar nang dumating si Andres at magpasimula ng bagong sistema. Mababago rin ang diskriminasyon sa mga dukha nang ipagpatuloy ni Alice ang naiwan ni Andres. Sa panig ni Alice, matutuklasan niya na hindi sapat na gamutin ang pisikal na katawan. Kailangan ding gamutin ang masasamang kaugalian na bumabalot sa isip ng taumbayan. Makatutulong din ang hukbong mediko ng Amerika nang magtungo ito sa bayan para gamutin ang mahihina, maysakit, at sugatan. Ngunit ang sukdulan ng paggamot ay hindi lamang sa pisikal na antas. Ito ay ang pagbabago sa pananaw ng mga panginoong maylupang gaya ng mga magulang nina Estrella at Mercedes tungo sa mga dukhang magbubukid. Magiging tulay sa naturang pagbabago ng pananaw si Andres, na animo’y humuhugot ng alusyon sa himagsikang pinasimulan ng kaniyang tukayo at nagkataong supremo ng Katipunan.

Mahalaga ring pansinin ang pagkakasal ng dalawang lahi. Magpapakasal sina Bill at Estrella, at ipahihiwatig ang muling pagbabalikan nina Andres at Alice. Sina Alice at Bill ang mga halimbawa ng pagbasag sa de-kahong pagtingin na ang mga Amerikano’y sadyang tarantado at mapaniil. Kinakatawan nila ang mga tao na may puso kahit sa ibang tao na iba ang lahi at estado sa buhay. Ang pag-iisang dibdib naman nina Alfredo at Mercedes ay tila nagsasaad na kahit magkaiba ang kanilang kinamulatang gawi at asal ay magkakaayos ang magkasintahan sa mabuting usapan. Ipinakikita rin sa nobela ang pagiging alyado ng Filipinas at Amerika, na isa ring uri ng pagbibigkis ng lahi sa oras ng pandaigdigang digmaan.

Ang konsepto ng “timawa” ay mauugat sa mga tala ni Juan de Isla (1565), na ipinakahulugang uring panlipunan na katumbas ng “malayang tao.” Kabilang ng “timawa” ang “datu” na maykaya at ang “alipin” na siyang utusan ng mga datu. Sa pag-aaral ni William Henry Scott at alinsunod sa mga tala ni Miguel de Loarca, ang “timawa” ay anak o salinlahi ng asawa o kabit ng datu, o kaya’y anak ng aliping inanakan ng datu. Walang karapatang makamana o magmana ang timawa, at tanging datu lamang ang may kapangyarihang gawin ito. Maglalaho ang uring panlipunan na kinakatawan ng timawa pagsapit ng kolonisasyon ng Espanyol, at ang nasabing taguri ay ilalapat pagkaraan sa mga tao na “dukha” sa ekonomiko, pisikal, at intelektuwal na antas. Nang lumaon, ginamit na mapanlibak na taguri ang “timawa” sa mga maralita, at kinargahan ng negatibong pahiwatig saka inalis ang pakahulugang may kaugnayan sa “kalayaan,”  “laya,” at “paglaya.” Ang doble-karang konsepto ng “timawa” ang mahihinuhang kinasangkapan ni Fabian sa nobela, na hindi lamang tungkol sa karukhaan bagkus maging sa kalayaan ng tao sa sistemang mapaniil.

Kailangang balikan ng bagong henerasyon ng mga mambabasa ang Timawa ni Fabian. Maraming Filipinong mediko, nars, at parmasyotiko ang nagtutungo sa ibayong dagat upang maghanapbuhay, at nauubos ang hanay nila sa Filipinas. Ang pag-alis nila sa Filipinas kung minsan ay ganap na paglagot sa ugnayan sa Filipinas, bagaman may ilang magbabalik upang dito magretiro at gugulin ang naipong pensiyon. Ang nobela ni Fabian ay paggunita sa kakayahan ng tao na makaahon sa madilim niyang nakaraan, papaghilumin ang sugat sa kalooban at isipan, o kaya’y sa gunita at lipunan. Ngunit hindi ito magagawa lamang ng isang tao. Kailangan ang pagtutulungan, at ang bisa ng pagbabayanihan ay isang susi upang mabuksan ang pinakamaringal at pinakamatayog sa puso ng tao anuman ang kaniyang lahi. Higit sa lahat, ang nobela ay isang mahabang paglalakbay, at ang nagbabalik ay maaaring hindi ang taong dating umalis, bagkus bagong tao na magpapatuloy sa naiwang tungkulin noong nakalipas na panahon.