Nakaáwang na bintanà ang anghél; ang hángin ay kasínglamíg ng mga pilósopóng humahámak sa láson. Dumadálaw ang pangitàín ng karunúngang itím sa maligamgám na tsaáng naghíhintáy sa kung sínong nauúhaw, nabíbingí. Nakábuyangyáng sa sahíg ang mga esotérikóng papéles na nginángatâ ng bubuwít at ípis. Tinakpán ng ípuípo ng mga gamúgamó ang bombílya doón sa lumálayláy na kísamé. May kumákaluskós sa iyóng guníguní. Nang lumingón ka, mag-ináng magkayákap nang walâng imík ang umampiyás sa silíd.
10 Enero 2023
Alimbúkad: Epic unstoppable poetry in search of humanity. Photo by Nicolas Postiglioni on Pexels.com
Ang Probínsiyáno, bílang Ikádalawámpû’t walóng Aralín
Roberto T. Añonuevo
Kung máisasálin sa mga líham ang daigdíg, anó ang itsúra ng iyóng pag-íbig? Itó ang itátanóng sa iyó ni Tékla, na nakápag-ípon ng mga súlat mulâ sa sumísintá sa kaniyá. Ang líham, personál man o opisyál, ay magbúbunyág ng kaaláman, maráhil sa iyó at sa sumúlat sa iyó. Sa pánig ni Tékla, ang máalamát na músa na nílikhâ ni Julian Cruz Balmaseda bílang panapát kay Celia ni Balagtás, ang mga líham mulâ sa kaniyáng kasintáhang si Huwán M. Búhay ay hindî karaníwan—sápagkát itó ay isá nang téstaménto ng pag-íbig at artefákto sa nakalípas na panahón kung ípagpápalagáy na ang mga pangyayáring binanggít sa salaysáy ay naganáp noóng hindî pa úso ang súlatrónikó, téxting, at videokól—at pagsasádulâ ng kapaná-panabík na talâmbúhay sa hímig ng pakikípagsápalarán sa banyagàng poók at walâng katupárang hináharáp. Ang koleksiyón ng mga líham ni Huwán kay Tékla ay isá nang kríptográpikóng épikó kung tútuusín, na lumálampás sa sakláw ng áwit ni Balagtás bukód sa nagpapákilála sa paradígma ng satírikóng pagtulâ ni Balmaseda.
Sabíhin nang kathâng-ísip ang mga líham, at sa gayón, hindî máibibílang sa kanónigóng kasaysáyan ang mga salaysáy. Ang ganitóng pag-ámin ay may katotohánan, ngúnit sa óras na máilimbág ang mga líham, at máibunyág ang mga pámbihiràng detálye ng mga pangyayáring mahírap ulítin sa sérye ng pagsísinungalíng dáhil sa kahangà-hangàng wikà at pagpápahiwátig na lumitáw sa isáng tiyák na panahón, ang mga líham na itó ay nagíging ínterkonektádo sa isá’t isá, nagpapáalingawngáw ng pagtanáw, nagpapámukhâ ng realidád mulâ sa mababàng sektór ng lipúnan, at lumílikhâ ng kasaysáyan sa saríli káhit pa uyamíng kabulàánan. Si Tékla, na sinúsulátan linggó-linggó ni Huwán sa anyông pátulâ, ay magbábasá ng mga líham mulâ Maynilà ngúnit hindî tútugón ni mínsan. Pára siyáng kartéro na nalúnod sa bundók ng mga líham, kung iháhakàng tíla walâ siyáng pagpapáhalagá sa karanasáng ibinábahagì sa kaniyá ni Huwán. Sa kabilâ nitó’y ipagpápatúloy ni Huwán bílang bagamundóng éksploradór at mapágpatawáng anotadór ang pagbuô ng kaniyáng realidád, at itó ang mahalagá.
Si Huwán, nang íwan ang kaniyáng náyon, ay hindî isáng bayáni na mag-úuwî ng trópeo pagbalík sa lupàng sinilángan gáya ng dápat asáhan.
Si Huwán ang kábaligtarán ng gáya niná Aligúyon, Bantúgan, Labáw Donggón, Lumalindáw, Tuwâang—itó ang iháhayág ng mga matá ni Tékla, bukód sa súsusúgan ng masusìng pag-úurì ng gáya niná E. Arsenio Manuel at Damiana L. Eugenio. Ngúnit ang kaniyáng pag-íral ay tíla paglálarô sa nakágawîáng pagtanáw sa épikóng bayáni, sápagkát naturál na naturál kung sipátin niyá ang mundó na lagìng mapágbirô káhit pa malímit masakláp ang birò, at kung gayón, ay mahírap ípaliwánag at sakyán sa panahón ng kolónisasyón. Ang espásyo ng tunggalîán ay lungsód; at si Huwán bílang probínsiyáno ay iíwan ang kaniyáng kinagisnán, makikípagsápalarán sa banyagàng teritóryo, at húhubarín ang kinámulátang kataúhan úpang hanápin at harapín ang tadhanà kapalít ng pagtupád sa pangakò sa músang minámahál. Dádalhín ni Huwán ang probínsiyánong kataúhan, at pagsápit sa Maynilà ay mabábatíd na ang mga halagaháng tagláy niyá ay kailángang idaráng sa mga pagsúbok bágo siyá mágtagumpáy. Ang pagkakáunawà ni Huwán sa daigdíg (mulâ sa púnto de bísta ng lálawígan) ay taliwás sa poók na kaniyáng pínuntahán, at magkakároón ng biglâáng tránspormasyón ang kaniyáng kamalayán pagsápit sa kákatwâng poók na may napakaráming táo at nagsisipágkumahóg—at sa ganitóng pangyayári’y húhubúgin siyá ng palígid alinsúnod sa kagyát na pangángailángan at hiníhingî ng pagkakátaón.
Maningníng ngúnit mápangánib ang lungsód. Makíkilála ni Huwán ang saríli kapág nakáhalubílo na niyá ang sarì-sarìng táo: kutséro, batàng tagálakô ng diyáryo, peryánte, peryodísta, pulís, hukóm, púta, teleponísta, artísta, kandidáta sa pistá, polítikó, sékreta, manlolóko, makatà, atbp. Ang mga táo na itó ang magpapákilála sa Maynilà; at lahát ng puntahán ni Huwán ay poók na magbúbunyág sa pílas ng lungsód at karagdágang karanasán, at kung may tinatáwag na kabaguhán, itó ay malímit panlabás lámang at mápanlinláng. Isásalaysáy lahát itó ni Huwán kay Tékla, at si Tékla ay magíging matá ng madlâ na sumúsubaybáy sa pakikípagsápalarán ni Huwán tuwíng lálabás ang pítak na “Nakú, ang Maynilà!” Si Huwán ang salamín ng públikó, na magháhanáp ng alíw at magbíbiláng ng póste nang magkároón ng permanénteng trabáho; ang makátutuklás na ang kahirápan ay nakarírimárim na puwérsang nagtutúlak sa prostitusyón at ang kabulukán sa sistéma ng pamámahalà sa gobyérno ay hindî ordináryo bagkús modérnisádo; ang magsisíkap na mag-áral ng mga wikà, mapápabílang sa kapisánan ng mga makatà, at gágamítin ang útak úpang makálusót sa mga gusót, atbp. Sa dákong hulí, tátangkâín ni Huwán na máibalík sa kataúhan ang pagtanáw na bayáni sa sandalîng magnílay siyá’t mágpasiyáng tumúngo sa ibáng lálawígan, na hindî pa rin ganáp na pagbábalík (at pag-uwî) sa píling ng kasintáhan. Umaása pa rin si Huwán na makákapíling habàng-búhay si Tékla, ngúnit kung magkátotoó man itó ay maráhil magáganáp na lámang sa guníguní ng yutà-yutàng mámbabása na hindî mo kilalá.
Alimbúkad: Epic poetry subversion beyond Filipinas. Photo by Suzy Hazelwood on Pexels.com
Paglabás ng pintûan, tátanungín ka ng sínumáng masalúbong mo kung ikáw nga ba ang tulâ, gáya ng paglapastángan kay Draupadi. Ikáw, sa píling ng ibá pang tulâ at akdâng síning, ay walâng pasubalìng nagmulâ sa isáng kabihasnán; ngúnit ang kabihasnáng itó, sa paglípas ng panahón, ay nahuhúbog mo rin sa áyaw nitó at sa gustó, sa pamámagítan ng mga hulagwáy at salitâ. Maglálakád kang hubád sa pagnánasàng máunawàan. Magháhanáp ka ng makákatalamítam sa bodéga o aklátan o Ínternet. Makikíta mo, kapág pinálad ka, ang ibá pang hubád at malálaswâng tulâ—warìng hinúgot sa mga erótikóng magásin o wébsayt—at kung itó ang magbúbukás túngo sa pámbihiràng rubdób at líbog, doón sa pinakámatálik at pinakáilahás na kaloóban, ay sapagkát may kasarìán, at ang pakikípagtálik ay hindî lámang pára sa kalugúrang sensuwál bagkús sa layúning mágparámi at manaíg ang lahì. Lastág kang matigás ang úten at matigás ang mukhâ, o matambók ang púke at ang mga súso ay milón, at anumán ang edád o lahì o timbáng o taás ay magíging rékord ng baít, dilà at láyaw. Lastág ka at ang gayóng pagkámatapát ay isá nang páhiwátig o kahulugán, at hindî kataká-taká kung ikáw ay makaákit. Itutúring kang isáng anyô ng komunikasyón, bagamán may iláng tutútol, at kung gayón, ang sex ay pahíhintulútan o ipágbabáwal, isásailálim sa maáapóy na dískurso, alinsúnod sa panúto at kaluwágan ng lipúnan. Hindî ka nakátirá sa panahóng ang mga katawán ay iniúkit sa mga bató at itínampók na épikó sa mga padér ng palásyo. Náritó ka sa panahóng inilúluwâ ng pábrikáng umáangkín sa tagurîng síning at ibínibílang sa multí-bilyóng industríya ng alíwan. Kailán pa nagíng pribílehiyó ang pagtanghód sa iyó? Noóng palayásin ka sa repúbliká at paraíso? Kung ikáw ay isáng pángkultúrang fenómenó, hindî ba kalabisán kung mapabílang sa pornógrapíya? Ang pornógrapíya ay nag-úugát sa sex, wikâ ngâ, at ang sex ay tumátatág ang pundasyón sa ugnáyan ng mga kasarìán. Ngunit matútuklasán mo na ang sex ay hindî bastá sex bagkús “produksiyón ng mga répresentasyón ng sex at sexualidád.” Ang pornógrapíya, kapág itinúring na bágay ang babáe, áni Jacob M. Held, ang babáeng ito ay nawáwalán ng kákayaháng makapágsalitâ, bukód sa máipagkakámalî at náhuhúlog pa sa taíngang-kawali. Pagtátalúhan ka, sa loób man ng barberyá o akademyá; at kung paáno nábibílog ng mídya ang milyón-milyóng úlo ay usapíng búbulábog sa búhay ng mga kumókonsúmo sa iyó. Ang tulâ, kapág minálas tátakáng pornógrapíya, ay mahúhubdán ng máskará at magíging kasíngdahás ng látigóng lumalátay hábang kinákabáyo sa mápanghámak, misóhinong panánalitâ ang kaúsap. Úpang makaíral at kumíta, kailángan mo ang ayúda ng líberalisasyón at pagpápaúso ng désregulasyón, bukód sa tangkílik ng máy-arì ng produksiyón at madlâng sumásang-áyon. Kung ang sex ay pággalúgad sa mga katawán, ang pornógrapíya ay pagsákop sa mga katawán, sa púntong nabúbusalán ang pag-íbig sa pagsupsóp ng burát, at nawáwalán ng kapangyaríhan ang sumúsupsóp dáhil hindî makapágsalitâ. Pinagsásalúhan ang sex at naglálahò ang kataúhan ng báwat kalahók sa lábis na lugód. Kung ang sex ay magíging pánsaríli lámang, at gágawín nang mag-isá, ang sex bílang tulâ ay walâng silbí sápagkát ang paglúlustáy ng tamód o itlóg ay tíla pagkaúsap sa saríli, at pagkaúsap sa rúrok ng kabaliwán, tawágin man itóng isáng katotohánan.
Alimbúkad: Epic silent poetry revolution. Photo by luizclas on Pexels.com
Rekwerdo sa PintuanRoberto T. Aňonuevo
1
Isang gintong hiblang buhok ang napigtal
sa anit, at tumilî ang mga dalágang alálay.
Ngunit himbíng na himbíng ka.
2
Kung ikaw si Draupadi, ang panaginip
ay parang sawáng lumilipád, bumubugá
ng apoy— tinutupok
ang sinumang minalas masalubong.
Tatangayin ng hangin ang iyong hibla
na aakit sa kadena ng mga bagyo
at ibabalibag ang hiwaga ng bigat
hanggang mabiyak ang kagubatan.
3
Dadausdos sa dalóm ang hibla mo.
Dadapò sa dibdib ng kasingtikas
ni Vasuki Naga.
Malalanghap niya ang ibang halimuyak.
Mapupukaw ang hari ng mga ulupong,
babangon mula sa labindalawang taong
pananahimik. At didilaan niya
ang simoy
na katumbas ng pitong kaharian.
4
Sinong reyna ang hindi manínibughô?
Hindi sapat ang pitong silid
at pitong binibini sa labis kung umibig.
5
Isang gintong hiblang buhok sa dibdib
ang nagpabangon sa walang latoy
na pag-ibig. Isang gintong hiblang buhok
ang humamon sa hari upang sumakay
sa pinakamabilis na kabayo
upang hanapin ang may-ari ng buhok.
At tatangis ang mga babae ng laksang
Patala,
kung bakit hindi sapat ang kanilang ganda.
6
Ituturo ng lawa ang malinaw na agos tungo
sa Hastimapura.
7
Matatagpuan ka ng hari ng mga ahas
at masisilaw sa kislap ng iyong buhok.
Muli siyang didila sa simoy
upang hanapin ka.
Bakit hindi siya natatakot sa mga Pandava?
8
Sumasalubong ang matinis na huni
ng tigmamanukin.
Ang kabayong namamahinga
sa lilim ng huklubang punongkahoy
ay umiiwas ng tingin.
9
Mapapatag ang mga damo’t palumpong
sa bangis ng paninging humahabol sa iyo
sapagkat kahawig mo si Draupadi.
Mahuhubdan ng kahuyan ang bundok
sapagkat ikaw ang isang milyong Draupadi.
10
Sasagi sa guniguni ng kabiyak mo
ang paglapastangan sa iyo,
At kung siya’y si Arjuna, lalaban siya—
isusugal ang hininga’t dangal.
At hahagulgol nang ubos-lakas
kapag nabigkis ang mga kamay at paa
ng sariling buhok.
11
Magbabalik sa tahanan si Vasuki Naga,
at isusumpa niya kahit ang lahat ng asawa.
Hindi sila makakatumbas
sa isang hiblang gintong buhok
mula sa kamalayan mo.
O iyon ay guniguni lamang.
12
Ang bangungot ng kabiyak mo
ay sasahimpapawid,
na wari bang wawasak sa pinto ng langit.
13
Pagdilat mo’y hindi ka si Drapaudi.
Ngunit punit ang iyong mga damit,
at gusot na gusot ang kobrekama’t kumot.
14
“Isang gintong hiblang buhok sa dibdib,”
wika mo, “ang aking panaginip.”
At tumingin ako sa pintong nakaawang
sakâ tumitig sa duguang sundang.
Alimbúkad: Epic silent poetry in search of humanity. Photo by Mathew Thomas on Pexels.com
Kailángan ba ng mga paá ang métro pára bilángin ang mga hakbáng bágo maibulálas na kay gandá ng palígid? Itó ang malímit mong máriníg hábang bumábagtás, ni walâng pakíalám, lumulútang kung mínsan, at kung iláng mílya man ang naratíng ay hindî máhalagá. May matútuklasáng kátotohánan ang mga talampákan, na umáangkóp sa rabáw ng lupà o sahíg ng realidád o íperrealidád, at ang gayóng pangyayári’y makaráratíng sa ibá mo pang pandamá, hanggáng maságap nitó kung anó ang mákabúluhán at kapakí-pakinábang, hindî pára sa iyó bagkús pára sa mga táo na kaharáp mo. Sa abót ng iyóng naratíng, ikáw bílang tulâ ay magkakároón ng saríling interpretasyón (na bukód sa inísip o binálak ng máylikhâ) paglapág na paglapág mo sa papél, na maráhil ay kublí o lantád, at ang pananáhan mo roón ay magkakároón ng ibá pang interpretasyón—o kung mínsan, interbensiyón ng krítiko—bágo tumakbó tumáog tumábon sa maláwak na públikong kumókonsúmo ng iyóng mga salitâ. Ikáw na inílimbág sa papél, na ipípirmí rin sa anyông elektróniko’t dihitál, ay paúlit-úlit kíkilatísin ang kariktán úpang pigâín ang iyóng materyál na silbí, na tíla bang ang kasaysáyan ay umáandár na aparáto, kálkuládo ang téstura at resúlta, at kung gayón, ay marápat gamítin hanggáng maupód at tulúyang maúbos. Sapagkát háhanápin ng mga babása sa iyó—o makíkiníg sa iyó—kung anó ang ikalúlugód nilá, kung anó ang matátamóng ginháwa, na káhit nag-iíngat ka ng mga katangìang kahindík-hindík túlad ng malulupit na digmâ ng pagsákop, paglípol, paglapastángan, paggahasà, at pagkulimbát ay sisílay na katanggáp-tanggáp sa mga saságap dáhil may bútil ng kapaní-paníwalà, at mapápawì ang kaniláng tákot at awà at magkakároón ng katwíran ang kaniláng tráhedya. May kátotohánan kang nakáhihígop at babalík-balikán, gáya ng kataúhan, kalayàan, katarúngan, na kagilá-gilalás o kung mínsan ay katawá-tawá, na maáarìng mga talâbabâ pára ikublí ang iyóng erudisyón, na masakláp man ang datíng at nag-iíwan ng paít ay sapát nang makapágtindíg ng pirámide o máwsoléo na áampón sa sarkópago ng sándosénang alagád ng síning. Ang kádakilàan mo ang maglíligtás sa balasúbas o bulók na pamumúhay ng iyóng máylikhâ. Lahát ng nabigô niyáng gawín nang matuwíd sa búhay ay himalâng náisálin sa kataúhan mo, na párang isáng anyô ng pagbawì, na isásatítik bílang matapát mabúti magandá, at kung yaón ay nápansín ng mga tagáhangà mo, tátawágin na lámang ito na parikalà, pasingáw, panagínip, pangáral, paúmanhín. Gumágandá ang impiyérno dáhil sa mga salitâ, na gamítin man sa pagsísinungáling ay isá ring kátotohánan ng désintéresádong kariktán. Ngúnit ganitó rin ba ang masaságap, kapág binalikán ang “Putól” ni Michael M. Coroza? “May kánang paáng/ putól/ sa tambákan/ ng basúra./ Naká–Nike.// Dinampót/ ng basuréro./ Kumatás/ ang dugô.// Umilíng-ilíng/ ang basuréro’t/ bumulóng, “Sáyang,/ walâ na namáng kapáres.”// Kung ipagpápalagáy na Filipínas ang kaligirán nitó, dáhil sa pangyayáring nakáugát sa wikàng Filipíno nang únang málathalà, pósibleng iugnáy ang óbra sa isáng káso ng salvaging—ang prékursor ng tokháng sa kasálukúyan—na pagliligpít sakâ pagkátay sa katawán ng kung sínong pinaghíhinalàang lumpén o kriminál, ang bíktima ng karahasáng kung hindî pinahíhintulútan o ginágatúngan ng éstado ay ginágawâng karaníwan sa mídya úpang lipúlin ang sinumáng sa tingín ng áwtoridád (o isáng sektór ng lipúnan) ay walâng karapatáng umíral. Ang pérsona ay isáng basuréro, na nasánay hindî lámang sa pamumúlot ng basúra bagkús sa manhíd na pagtanáw na isáng basúra rin ang kinátay na táo. Mahíhinuhàng walâng pakíalám ang pérsona kung síno ang may may-arì ng putól na paá. Higít na naítampók ang sápatos na Nike, na promosyón man o hindî sa natúrang brand ay tumátakám sa pérsona úpang magtagláy ng kagamitáng makapág-aangát ng kaniyáng pagkatáo káhit sa símbolíko’t panándalîang antás. Ngúnit sa ganitóng pagtanáw, ang paghámak sa bíktima ng pandárahás ay hindî lámang nagmúmulâ sa kung sínong salarín o ásesíno. Ang paghámak ay matútunghayán din sa pérsona bílang basuréro, at sa táo na pinatáy. Ang ganitóng ásal, bagamán hindi normatíbo ay isáng sikólohíkong paghámak sa bíktima ng karahasán, at kung iúugnáy sa hánay ng mga basuréro na marangál na nagtátrabáho sa tambákan ng basúra úpang maghánapbúhay ay maítutúring ding panghíhiyâ sa kolektibong hanay ng mga basurero—sabíhin mang wala siláng kólektíbong dangál— sapagkát ang isáng basuréro ay maáarìng magíng representasyón ng kalipunán ng mga basuréro bagamán hindî gayón ang túnay na nagáganáp sa pangkálahatán. Ang tambákan ng basúra ay libíngan sa pinakámataáas na pakáhulugán, gáya sa tulâ ni Rio Alma; gayunmán, walâng dignidád na maáarìng mahúgot sa kung sínong pinatáy, walâng dignidád sa paglilibíng, walâng dignidád káhit sa pánig ng sepúlturéro. Walâ ring dignidád sa pánig ng basuréro na walâng kónsepto ng malasákit o pagmámahál o karapatáng pantáo na pawàng karaníwang halagaháng nakábaón sa kúlturang Filipíno, káhit ipágpalagáy na ang mga itó’y umiíral sa guníguní lámang. Sa ganitóng pangyayári, ang ísip at pusò ng basuréro ay hindî na gáya ng sa táo bagkús malá-háyop at tíla mákina, bukód sa kinalákal na pinalálagánap ng lipúnan, at maiísip na ang tambákan ng basúra ay sosyólohíkong penómenang humuhúbog sa isáng nilaláng. Ang mapanghámak na pagtanáw ng pérsona ay hindî halatâ, bagamán nakarírindí, na mahíhiwatígan lámang sa pag-ilíng at panghíhináyang na may báhid ng dóbladong panghíhiyâ sa bíktima kung bákit hindî naisáma ang kaliwâng paá na suót ang kapáres na sápatos na puwédeng magámit sa isá pang pagkakátaón. Bagáhe kung gayón sa nasábing tulâ ang pagbawì sa úmanidád, ang pagkalás sa komódipikasyón at dés-umanisasyón ng táo, at ang pagkátiwalág ng táo sa relasyóng pánlipúnan at pángkasaysáyan, sapagkát ang tulâ ay hindî sumisílang nang mag-isá at walâng pakíalám kung anumán ang sabíhin ng mundó, bagkús itó rin ay matátanáw na pinagsásalúhan ng sángkataúhan na ipinágdiríwang ang pinagsásalúhan at kolektíbong dignidád. Isáng mabábaw na pagbása kung sísipátin lámang ang tulâ sa formálistikóng pagtanáw. Ang ipágpalít ang sápatos sa pagkatáo ng bíktima ay hindî makapagtátaás ng pagkatáo ng basuréro, ni makátutúlong úpang sipátin na may silbí ang bangkáy hanggáng wakás sapagkát ang gayóng pangyayári ay hindî normatíbo kung tútuusín, bagkús kasuklám-suklám at kahindík-hindík na ikaparíriwarà ng lahát, dáhil máhalagá ang karapatáng pantáo sa pagpápanatíli ng kaayúsan at katinûán. Káhit isáng taliwás na halímbawà ang ásal ng basuréro, ang ganitóng ásal ay dápat kiníkilátis nang maígi, úpang maíbalík sa tulâ na gáya mo ang báhid ng anumáng pagkatáo kung hindî man pagpapákatáo.
Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine. No to Wars! Yes to Humanity! Photo by u0410u043bu0435u0441u044c u0423u0441u0446u0456u043du0430u045e on Pexels.com
Báwat poók na iyóng maratíng ay pílas ng kataúhan mo tawágin man itóng malayòng pláneta o Tinubùang Báyan. Napakáhalagá roón ang kiníkilúsan o kinalúluklukán—ang éspasyong malímit pagtalúhan ng ibá-ibáng púwersa—na maáarìng náyon o lungsód na binábakúran ng matátangkád na padér na may tóre ng asintádong ríple, o kayâ’y nalilígid ng mga tayábak at bagáwak na pawàng tagláy ang halimúyak ng dántaóng tág-aráw. Ngúnit saán ka man sumápit ay magbibíhis ng damít na íimbéntuhín ng ibáng táo pára sa iyó, halímbawà, “katútubò,” “hangál,” at “ilahás,” pára sa kalugúran ng mainíping gurò at peryódista. Báwat poók ay makápagtátagláy ng kataúhan mo, gáya ng tayúman at danáw; makabíbigkás ng mga wikà mo nang mapaláwig ang túlad ng mga épiko, búkid, at aghám. Kapág ganáp na napások ay isá ka ring pírata o kayâ’y mérsenáryo na nakikipágsapálarán sa larángan at ahédres; o kung hindî’y ménsahéro ng mga gamót, pagkáin, at damít pára sa mga ulilà, bakwét, at sugatán. Kung mínsan, pípilìin mo ang magíng bóluntáryo o balíkbáyan, tútuklás ng ábanseng bakúna o makinárya, at kapág tináwag maglingkód ay mulîng haháwak ng sandáta sa ngálan ng pámbansâng kalayàan. Ngúnit panándalî at pánsamántalá ang iyóng pananáhan. Patátalsikín ka, gáya ng mga hitáno at dinúdurâáng áso, nang maílihís ka sa ibáyo at makapágharì namán ang sabík at uháw sa kapángyaríhan—sabíhin mang mga gahámang négosyánte o sirâúlong diktadór. Sakâ itátanóng mo sa saríli kung bákit ganitó ang pamantáyang patákarán at kalákarán, na pináuúsong larô ang rúleta ng ínterkónektádong kamatáyan, walâng pakíalám kung malípol ang lahát ng résidénte sa dalawâng kóntinénte, bastá tumabò sa takílya. Kung ganitó ang kapaláran, na ang isá’y tulâ na ibinábanggâ sa ibáng tulâ, na nilalámon at nilulúsaw ang pinakámahinà, pagdúdudáhan mo kung itó ang úbod at katwíran ng ikapûng síning. Sapagkát ang lunán mo ay hindî rébulto ngúnit malímit pinág-aágawán, na kung turíngan mínsan ay bukál ng gas o líbong minerál, ikáw ay hindî rin makapípirmí sa iisáng himpílan o makapípilì ng libíngan. Hindî ka maáarìng magíng mirón, gáya sa tulâ ni Baudelaire o Batutè. Tutútol ka’t tátanggí kapág tináwag na refúhiyádo, dáhil isinílang ka rin gáya ng ibáng táo na isinálin sa akdâ, na lastág sa sukdúlang pákahúlugán at ni walâng útang o órihinál na bátik úpang humingî ng paúmanhín sa sangkálupàán. Ang isáng poók kung walâ ang gáya mo ay kasínglamíg ng désyerto ng yélo, bantulót kung sumílip ang áraw at nanunúlak ang hángin, bukód sa nagpapásidhî ng kimkím na pighatî na tíla paglálakád nang mag-isá sa diyoráma ng mga antígo ngúnit maríringál na báhay na bató. Sumísiglá ang poók dáhil sa iyó, káhit pa ang pagdatíng mo ay kasabáy ng mga taksíl, púta, sinungáling, at magnanákaw, sapagkát sa bandáng hulí, mapípigâ ang iyóng kátotohánan. Nagkakároón ng lárgabísta ang mga bundók at atómo dáhil sa iyó. Umáandár ang palígid, na warìng pagdúngaw sa bintanà ng pupugák-pugák na tren, dáhil sa iyó. Naitítindíg ang malaláwak na aklátan at solidáridád dáhil sa iyó. At dáhil sa iyó, aawítin ka nang buông álab at buông tapát hábang nangíngilíd ang luhà ng mga mándirigmâ, mábawì lámang, halímbawà, ang dangál o ang túnay na kasárinlán ng lupàíng nagugúnaw sa tanáw.
Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine. Photo by Katie Godowski on Pexels.com
Maniníwalà ka, gáya ng ibá pang binatà, na may sinaúnang kástilyo sa gitnâ ng masúkal, matarík na gúbat, at doón naníniráhan ang isáng huklúbang áda na alangáning diwatà ngúnit malayàng isíping may katangìan ng asuwáng o mangkukúlam, na káyang maghúnos na kuwágo, o lumákad nang tahímik gáya ng músang hábang may liwánag, subálit magbábalík na huklúbang babáe pagsápit ng gabí. Íbon o háyop sa umága, datapuwâ matandâng dalága sa gabí! Mapápatawá ka, sapagkát maráhil ay inaántok kung hindî man natutúlog ang kuwágo o músang sa buông maghápon, sámantálang magpapátotoó sa kataúhan ng babáeng posíbleng masúngit at nakáiwánan ng panahón—na balisâ at mapág-alalá sa gabí—at magbábantáy nang buông sigásig úpang pigílin ang sinúmang binatàng makalápit sa mga padér ng kástilyo. Ang sinaúnang kástilyo, kapág tinangkâng pasúkin ng kung sínong dalága’y may sumpâ dîumanó, at magíging tagbáya ang dalága, na sásaklutín ng kuwágo o sásakmalín ng músang úpang íbilanggô sa mahíwagàng háwlang mabúbuksán lámang ng pag-íbig ng binátang makapágpapálayà sa bíhag na dilág. Maniníwalà ka rin sa pitúndaáng háwlang may pitúndaáng íbon, na ang húni ay warìng tagúlayláy sa mga naúnsiyamîng tadhanà. Maniníwalà ka pa sa binibíning kasíngrikít ni Jorinda, na mailíligtás sa pamámagítan ng bulaklák na lílang may mutyâng hamóg, at sa pagsagíp ni Jorindel, na háhamákin ang lahát ng ímpakto’t hadláng sa loób ng walóng gabí’t siyám na áraw, makíta lámang ang babáeng minámahál. Sapagkát umiíbig ka nang higít sa paníningalâng-púgad, maglálahò ang iyóng saríli, itúring man itóng panagínip o kathâng-ísip. Ang háwla ng áda, kapág nádampîán ng bulaklák na líla ay úulít-ulítin ng mga dilà hanggáng makáratíng sa pandiníg ng mágkapatíd, gáya niná Jacob at Wilhelm, na maráhil ay sinúlat ang kúwento pára sa mga paslít at nang maílathalà sa elektrónikong mágasin makalípas ang kung iláng síglo, bágo mulîng hulíhin ng tukayò ni Vladimir Propp sakâ magíng alíwan sa métabérso ang padrón at balangkás nitó, isasádulâ sa esotérikong wikà ng Momòland, hábang nag-íimpók ka ng mga kríptopíso at nagkúkublí sa mga huwád na pangálan o hirám na hulagwáy. Magtátaksíl ang iyong gunitâ, túlad ng ártipisyál na karunúngan, subálit panínindigán mo ang lahát, magbáwa man ang iyóng tiwalà sa mga salitâ.
Alimbúkad: Epic poetry metamorphosis challenging the status quo. Photo by Alesia Kozik on Pexels.com
Tumatanda ang Pag-ibig(Para kay Maribeth) Roberto T. Añonuevo
Ibig kong maniwalang tumatanda ang pag-ibig.
Bumabangon upang bumili ng keso at pandesal,
magtitimpla ng umaasóng kape, at tatawagin ka
para pagsaluhan ang payak na agahan at pag-asa.
Nakalilimot ito ng pinamili o sukli pagkagaling
sa talipapa matapos tumawad sa supladang
tindera, at sumasalo sa nakatutulig na kantiyaw.
Maghahanap ito ng mga gawain at katwiran,
halimbawa, para lumuwag ang hardin at luminis
ang banyo, kahit sumisingit ang mga alagang aso.
Tumatanda ang pag-ibig gaya natin, naiinip
kapag maagang nagretiro, at dinadaan sa pintas
at puna ang nakababatong siklo ng mga trabaho
subalit inuulit-ulit ang artistikong hilig at gusto.
Nagsasawa rin ito sa pagbibilang ng tabletas,
at higit na pipiliing kumain ng gulay at prutas.
Kumikirot ang singit at pumuputi ang buhok,
ang pag-ibig ay pinagtatawanan ang pagsubok
at magpapanukala pa ng mga sariwang palusot
lalo't kaharap ang mga anak na matigas ang tuktok.
Ngunit ang totoo’y kay bilis ng inog ng panahon,
parang mga sugat na ano't kisapmatang maghilom.
At may mga mithi’t tungkuling dapat tuparin—
sa pamilya, sa lipunan, sa kani-kaniyang sarili—
para masabing ikaw at ako ay gumagalaw
at espasyong oras na binabagtas araw-araw.
Naghahanap ito ng mga pook na lalakbayin,
at pinaninindigan ang anumang kulay na ibigin.
Tumatanda ang pag-ibig dahil may salamin
o kalendaryo, ngunit sa kabila ng mga kulubot
sa noo, walang edad ang ligaya sa piling mo.
Alimbúkad: Love poetry beyond words. Photo courtesy of JM Villanueva.
Búbuklatín mo isáng áraw ang inaágiw na kuwáderno, kung sakalî’t nása iyó pa, at pápaloób sa iyóng noó ang alaála ng iyóng músa. Hindî mo na siyá matátagpûán kailánman; at maráhil, ibá na ang kaniyáng anyô, mithî, ngálan. Ngúnit babángon siyá sa pamámagítan ng iyóng mga salitâ, gáya ng mga muntîng lahók sa talâarawán.
1
Magsisítiklóp káhit ang párola at mólino
bágo sumápit ang súperbagyó,
sakâ ihíhiyáw ng mga pipít
ang daán túngo sa yungíb ng mga patáy.
2
Napakátiwasáy ng hímpapawíd.
Walâng kislót ang mga dáhon at lamók.
3
Tinukláp
ng hángin ang ánit ng munísipyo,
binurá ang mga báhay,
niloóban ang mga tindáhan,
iwínasíwas bágo ibinuwál ang niyúgan.
At isáng áso
ang umáhon sa gumuhông padér
ng bányong humíhikbî, ginígináw.
4
Ulán! Ulán! Lampás kawáyan!Bagyó! Bagyó! Lampás kabáyo!
Nagtakíp akó ng mga taínga
at napáhagulgól,
hábang tíla binúbuská ng mga anghél.
5
Tumátakbٖó ang mga bangkáy
sa gitnâ ng bagyó,
tulalá’t tuliró:
Walâng silbí ang pagbíbiláng.
Tináwag kitá, ngúnit
kinárit ang klínika.
6
Kung kasínglakás ng sígnal ng sélfon
ang sígnal ng bagyó,
magsásará ang rádyo o peryódiko
sa búhos ng réklamo.
“Huwág matákot!” at párang sumagì
sa pusò
ang isáng kúbong pasán ng mga hantík.
7
Sumaklólo sa mga bakwét
ang Mababâng Páaralán
úpang págdaka’y itabóy mulî ng dalúyong.
At naísip ko:
Lahát kamí ay basúra, at kasíngrupók
ng mga sílya at písara
ng mundó.
8
Lumubóg ang mga palayán.
Ngunit pumuság sa pápag
ang mga hitò at plápla,
párang áyuda
sa áming dî-maabót ng Máykapál.
Húlog ng lángit,
isáng bangkâ at tatlóng kótse
ang naligáw sa mga pítak ng gulayán.
Ngunit tumírik, kahápon pa,
ang makína
ng áking ísip
sa makapál na banlík.
9
Bumabángon sa bayánihán,
bumabángon pára sa báyan.
Pinápanoód kamí ng daigdíg
kung paáno manaíg sa bisà ng pag-íbig.
10
Umambón mulî.
Párang winísikán ang mukhâ kong putikán.
At inusál ang sumpâ na mámahalin ka—
bumábagyó ma't kay dilím.
Alimbúkad: Epic poetry storm beyond Filipinas. Photo by Emma Li on Pexels.com
Lahát ng hinahánap mo’y títingalâín, gáya ng mga Madánika, na sa pagkakátaóng itó’y malayà mong tawáging Buláwang Talampád ng Butúan. Ápatnapû’t dalawáng binibíni, ánimo’y mga kabanatà siláng magkakátaníkalâ sa Chennakeshava, makapígil-hiningá ang elegánsiyá at umaápaw ang grásya, ngúnit hindî kailánman magtátangkâng uliítin ang saríli. Ipinágkaít ng díksiyonáryo ang mga páng-urì pára sa kaniláng urì, at áakalàin mong lahát silá’y diyósa sa báwat antás ng luwálhatì. Malantík na balakáng, anó’t tíla iniúkit sa lambák! Balantók na kílay, hindî ba iyón ang manipís na bahágsúbay pagkáraáng umulán? Mapípintóg na súso, walâng ipinágkaibá sa mga maníbaláng na pakwán! Mapápatdâ ka sa síning ng mga bató—may kémistri ng mga pabangó—na matápos pagpalàin ng mga éskultor at ilipád umanó ng vímana, ay warìng gumagalaw hábang umáandár ang iyóng pagtanáw. Malagô man o manipís ang buhók, lahát silá’y magtátakdâ ng pamantáyan sa mga párlor at salón, halímbawà sa mga tirintás na umaálon, o sa elegánteng gupít o húbog na magtátampók sa simetríya ng mukhâ at katawán. Anóng áwit ang sumisílang sa kaniláng bibíg? Anóng músika ang nagpapakémbot sa mga hulagwáy? Hindî nilá kailángan ang sérbisyo ng gáya niná Pitoy Moreno at Michael Cinco: Mga damít nilá’y warìng makálupàng bigkís na likhâ ng batikáng pandáy gintô, at kung nagkátaón mang kláro at manipís ay pára itanghál ang lastág na díbina’t karnál na alindóg. Náriníg mo ba ang kalansíng ng kaniláng mga bitík at híkaw? Nápansín mo ba ang súkat ng ilóng at kukó? Huwág itanóng kung gaáno kabigát ang kaniláng mga kuwintás o púlseras, at kung bákit kay liliít ng kaniláng mga alálay. Káhit isá kang prínsipe, luluhód ka sa kaniláng harapán úpang halikán ang kaniláng talampákan, sakâ idádampî sa noó ang kumíkináng na bítsiya. Hábang lumaláon, matutúlad ka sa isáng pílyong matsíng na humihíla ng tápis na sári, at lálagabóg na tamból ang pusò sakâ mapópoót ang tarúgo. Lapástangánin silá’t may alakdáng hahárang sa iyóng sungayáng bálak. Birùin silá, at lilipád ang mga palasó o magsasáulupóng ang lúbid o sásagutín ka ng bayáwak at lóro. Nása kanilá ang kariktáng líhim na kaíinggitán o sásambahín, at mangálay man ang iyóng bátok sa katítingalâ, mapápaíbig ka sa kanilá gáya ng pag-íbig mo sa iyóng músa. Hanápin mo’y lalòng umíiláp, at matagpûan man ay sadyâng kumákawalâ. Huwág siláng itúring na palámutî ng iyóng témplo’t pananálig. Huwág siláng itúring na trópeo úpang iráos ang iyóng líbog at lunggatî. Humíhingá silá, umiíral sa papél na silá lámang ang makagáganáp, at patúloy na umiíbig, lumípas man ang kung iláng mílenyo. Hindî silá yayáo hanggá’t may isáng tumútulâ—gáya ng túnay na trobadór káhit pa tomadór—na ipágdiríwang nilá sa éxtasis ng makukúlay na mísil at kuwítis.
Alimbúkad: Epic fluid poetry beyond Filipinas. Photo by Pixabay on Pexels.com
Alimbúkad 