Ang umiiral na ortograpiyang Filipino na binuo ng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) ay mabibiyak sa tatlong bahagi: Una, ang paglalahok ng mga hiram na titik sa Inggles (at Espanyol), gaya ng \c\, \f\, \j\, \q\, \x\, at \z\ sa dating Abakadang Tagalog na may apat na katumbas na tunog sa patinig (malúmay, mabilís, malumì, at maragsâ) at ang katinig na may tunog na mahihina (\l\, \m\, \n\, \ng\, \r\, \w\, \y\) at malalakas (\b\, \k\, \d\, \g\, \p\, \s\, \t\) at ang pagtatangkang pagdaragdag ng kaukulang tunog mula sa mga idinagdag na banyagang titik. Ikalawa, ang pagbabaybay, paglalapi, pagbabantas, pag-uulit, at pagpapantig ng mga salita, taal man sa Filipinas o hiram mula sa ibayong-dagat. At ikatlo, ang pagtatakda ng tuntunin sa panghihiram sa Espanyol, bagaman hindi malinaw ang sa Inggles at iba pang banyagang wika, gaya ng Pranses, Aleman, Arabe, Hapones, at Tsino.

Nagkakaproblema lamang sa ngayon ang gaya ng DepEd (Kagawaran ng Edukasyon) at KWF dahil sinisikap nitong bumuo ng labindalawang ortograpiya mula sa labindalawang lalawiganing wika sa Filipinas, alinsunod sa hilaw na multilingguwal na patakarang may ayuda ng UNESCO, UNICEF, at USAID.  Binanggit dito ang pagiging hilaw, kung isasaalang-alang na nanánatíling bilingguwal ang patakarang pangwika sa Filipinas, batay sa itinatadhana ng Saligang Batas 1987. Nagpalubha pa rito ang pangyayaring bigo hangga ngayon ang  Mataas at Mababang Kapulungan ng Konggreso na magpasa ng panuhay na batas [i.e., enabling law] na magiging gulugod ng Filipino bilang wikang pambansa na sinusuhayan ng mga lalawiganing wika at wikang internasyonal.

Ang panukalang panuhay na batas ang dapat na binabalangkas ng KWF at isinusumite sa mga mambabatas para pag-aralan at isabatas. Ngunit hindi pa ito nagagawa sa kasalukuyang panahon, at kung magiging realistiko’y hindi ito magaganap sa administrasyon ng butihin ngunit inkompetenteng Punong Kom. Jose Laderas Santos.

Ginawang padron sa pagbuo ng mga lokal na ortograpiya ang Gabay sa Ortograpiyang Filipino (2009) ng KWF, gaya sa Bikol, Ilokano, Pampanga, Pangasinan,  at Waray, bagaman ang ilang tuntunin ng KWF, partikular sa panghihiram sa Espanyol, ay utang nang malaki sa Pambansang Lupon sa Wika at Pagsasalin (PLWP) ng Pambansang Komisyon para sa Kultura at Mga Sining (NCCA) na unang nagsagawa ng pag-aaral sa panghihiram ng salitang banyaga sa panig ng Tagalog noong bungad ng siglo 20 hanggang unang bungad ng siglo 21.

Ilan sa mapupuna sa umiiral na ortograpiyang Filipino (at iba pang binubuong ortograpiya sa wikang lalawiganin) ang sumusunod:

1. Sa panghihiram ng mga titik mula sa banyagang alpabetong Inggles o Espanyol, hindi malinaw sa tuntunin kung hihiramin din ba ang katumbas na tunog ng nasabing mga titik, o kaya’y sisikaping tumbasan ng pinakamalapit na tunog sa Filipino ang nasabing hiram na mga titik. Lumilitaw ang ganitong problema kapag pinaghambing ang mga teksto na mula sa ordeng relihiyoso na labis na konserbatibo sa mga teksto at ang mga akda o tekstong mula sa mga manunulat at peryodista na pawang mapangahas at liberal at itinataguyod ng  sari-saring publikasyon.

2. Problematiko ang mga titik na hiram mula sa Espanyol, gaya ng \f\, \j\, \q\, \x\, at \z\ dahil ang mga tunog nito ay karaniwang itinutumbas sa dati nang umiiral sa Tagalog. Halimbawa, ang \f\ ay itinutumbas sa \p\; ang \j\ ay sa \dy\ at \h\; ang \q\ ay itinutumbas sa \k\ o \kw\; ang \x\ ay itinutumbas sa \ks\; at ang \z\ ay itinutumbas sa \s\. Malimit lumilitaw ang mga hiram na titik kapag ginagamit sa mga pangngalang pantangi imbes na pangngalang pambalana, kung hindi sa mga salitang may konotasyong pangkasaysayan, pangkultura, panlipunan, pampanitikan, pang-agham, pambatas, at iba pa. Sa kaso ng pangngalang pambalana, wala pang malinaw na tuntunin kung dapat na bang payagan nang maluwag ang paghalili ng mga titik, gaya sa Abakadang Tagalog, doon sa mga hiram na salitang banyaga. Kung pananatilihin naman ang mga hiram na titik, ibig bang sabihin ay hinihiram na rin ang mga banyagang tunog, gaya ng mahaba at maikling patinig [i.e., long and short vowels] o kaya’y ang mahina at malakas na katinig [i.e., voiced and unvoiced fricatives] sa Inggles? Mga simpleng tanong ito na mabigat ang implikasyon sa Filipino at iba pang lalawiganing wika sapagkat kapag ipinasok ang mga banyagang tunog ay tiyak na maaapektuhan ang nakagawiang pagbabanghay o pagpapantig sa mga taal na salita sa Filipinas. Maaapektuhan din ang pagtuturo ng mga taal na wika sa Filipinas, dahil kailangang isaalang-alang ng guro ang dalawa o higit pang palabigkasan.

3. Kung magiging bukás sa banyagang tunog ang panukalang ortograpiya, kinakailangang maging bukás din ang Filipino sa tunog schwa, gaya ng taglay ng sa Maranaw [‘Məranau], Bikol, at Pangasinan. Upang matupad ito, kinakailangang mag-ambag ang mga lalawiganing wika sa Filipino, gaya ng panghihiram ng Filipino sa Aleman, Inggles, Pranses, at iba pa. Sa panig ng Filipino, makabubuting ilista ang lahat ng posibleng tunog na magagamit ng Filipino sa binagong ispeling at inangking salita, nang may pagsasaalang-alang sa mga lalawiganing wika o wikang internasyonal. Sa bagong panukalang ortograpiyang Filipino, iminumungkahi na ilista nang bukod ang mga hiram na tunog.

4. Problematiko rin kung hanggang saan makapanghihiram ang Filipino doon sa mga banyagang wika. Isang tuntuning pinaiiral ang nagsasaad na, “Kung may katumbas na salita sa mga lalawiganing wika ay gamitin muna ito bagong piliing gamitin ang sa banyagang wika.”  Sa naturang tuntunin, nasasalà kahit paano ang mga banyagang salita sapagkat mapipilitang humanap ng taal na salita, lalo sa pagsusulat o pagsasalin.

5. Dinamiko ang kaso ng pagbabaybay, paglalapi, pagbabantas, pag-uulit, pagbigkas, at pagpapantig ng mga salita, taal man sa Filipinas o inangkin nang ganap gaya ng mga salitang Espanyol na pumasok sa bokabularyo ng Filipino. Pinaunlad sa Filipino ang paraan ng paglalapi na dating ginagawa sa Tagalog, bagaman nangangapa magpahangga ngayon kung paano manghihiram sa paraan ng paglalapi na mula sa mga wikang lalawiganin. Sa yugtong ito, kinakailangang makita ang pambihirang paraan ng paglalapi at pagbabaybay sa Filipino at iba pang taal na wika upang mabatid kung kinakailangang itangi ang isang wika sa iba pang wika. Hindi nagkakalayo sa paggamit ng bantas ang mga taal na wika sa Filipinas.

6. Sa unang malas ay iisiping magkakaiba ang labindalawang panukalang ortograpiya mula sa labindalawang pangunahing lalawiganing wika. Ngunit kung liliimiing maigi, magkakapareho ang labindalawang ortograpiya sa panig ng panghihiram ng titik mula sa Espanyol [at Inggles], at ang tuntuning maisasagawa sa Filipino ay maaaring gamitin ng iba pang lalawiganing wika. Kung hindi magkakalayo ang paraan ng panghihiram sa Espanyol at Inggles, maitatanong kung handa ba ang mga lalawiganing wika na gamitin ang mga panutong unang binuo sa Filipino? May kaugnayan ito sa pagiging bukás ng lalawiganing wika sa inobasyong ipinapanukala ng Filipino na kayang maging lingguwa prangka sa buong kapuluan.

Makabubuting repasuhin ang mga tuntunin sa panghihiram sa Espanyol, kung magiging batayan ang umiiral na Gabay sa Ortograpiyang Filipino (2009) ng KWF, at ang ilang panukalang pagbabago ay naririto. May panimulang panukala rin sa panghihiram sa Ingles, at ang nasabing panghihiram ay nagmumula sa pananaw ng Filipino imbes Inggles.

Ginamit ko sa pag-aaral na ito ang listahan ng mga salitang Espanyol na pumasok sa Bikol, Kapampangan, Ilokano, Pangasinan, at maitatangi ang binuong listahan nina Alejandro S. Camiling at Teresita Z. Camiling ng mga salitang Espanyol na inangkin ng Kapampangan, at sa dami ng kanilang nalikom ay maitatakda ang ilang panuto at prinsipyo ng kanilang panghihiram.

Panghihiram sa Espanyol
Ang mga prinsipyo sa panghihiram ng salitang banyaga ay nagtatakda ng mga paraan kung paano ilalapat ang ispeling o bigkas ng isang salita.

Sa panig ng Espanyol, ilan sa mga prinsipyo ang sumusunod[i]:

1. Paghalili ng titik \k\ sa titik \c\ sa simula, gitna, penultima, o dulong pantig ng salita, kung ang salitang Espanyol ay may tunog na \k\.

Espanyol                Filipino

cabo             –          kabo
cacerola      –          kaserola
cadena         –          kadena
cadete          –          kadete
caldera         –          kalendaryo
calidad         –          kalidad
calma            –          kalma
cama              –         kama
camada         –         kamada
camara          –         kamara
camison        –         kamison
campana       –         kampana
camposanto –        kamposanto
canal               –         kanal
candidato      –        kandidato
cantidad         –       kantidad
cantina           –        katina
capa                 –        kapa
capital             –       kapital
capitan            –       kapitan
capitolio         –       kapitolyo
cara                  –       kara
carambola     –       karambola
caratula          –       karatula
carbon            –       karbon
carburo          –       karburo
carcel              –       karsel
cardenal         –       kardenal
carga               –        karga
cargador        –        kargador
cargamento   –       kargamento
caricatura      –       karikatura
carisma           –       karisma
carnal              –       karnal
carne               –        karne
carnivoro       –       karniboro
carpa                –       karpa
carpintero      –       karpintero
cartel                –       kartel
cartero            –        kartero
cartilago         –        kartilago
cartografia     –        kartograpiya
carton              –        karton
cartulina         –        kartulina
casa                   –        kasa
casera               –        kasera
casete                –       kasete
casino               –        kasino
caso                   –        kaso
castigo              –        kastigo
casual               –         kaswal
catalogo           –        katalogo
catarata           –         katarata
catastrofe        –         katastrope
catecismo       –         katesismo
categoria        –         kategoriya
cateter             –         kateter
catre                 –         katre
caucion          –          kawsiyon
causa               –          kawsa
delicado         –          delikado
decada            –          dekada
decano            –          dekano
decoracion    –          dekorasyon
decoro            –          dekoro

2. Paghalili ng titik \s\ sa titik \c\ sa simula, gitna, penultima, at dulong pantig ng salita kung ang salitang Espanyol ay may tunog na \s\. Halimbawa,

Espanyol                 Filipino

cabecera        –          kabesera
cancer             –          kanser
cedula             –          sedula
celda                –          selda
celebracion   –         selebrasyon
celebrante     –         selebrante
celebridad     –         selebridad
celofana          –         selofana; selopana
celoso              –         seloso
cementerio    –        sementeryo
cemento         –         semento
cena                  –        sena
censo                –       senso
centavo           –       sentabo
centanada       –       sentanada
centenario      –       sentenaryo
centigrado      –       sentigrado
centimo            –      sentimo
central              –      sentral
centro               –      sentro
centuria           –       senturya
cepo                  –        sepo
ceremonia      –        seremonya
cereza               –       seresa
certificacion   –      sertipikasyon
cesante         –          sesante
cinematografia –    sinematograpiya
cinturon        –          sinturon
circulacion     –        sirkulasyon
circulo         –            sirkulo
ciudad          –            siyudad
diciembre       –        Disyembre
dulce              –          dulse
decena          –           desena
decision        –          desisyon
disposicion    –        disposisyon
distancia       –          distansiya

3. Paghalili ng titik \b\ sa titik \v\, saanmang bahagi ng salita, kung ang salitang Espanyol na may \v\ ay may katumbas na bigkas na \b\ sa Filipino at iba pang lalawiganing wika, halimbawa,

Espanyol                    Filipino

cavado         –         kabado
caviar           –         kabyar
levadura     –          lebadura
civil              –         sibil
vaca             –          baka
uva              –          ubas
favor            –          pabor
favorable        –      paborable
favorito         –          paborito
festival         –          pestibal
festivo          –          pestibo

4. Pagtanggal ng titik \u\ sa kambal patinig na \ui\ o \ue\ pagsapit sa Filipino (at iba pang lalawiganing wika) kung ang \u\ ay hindi binibigkas sa Espanyol [silent letter].

Espanyol                    Filipino

caqui               –         kaki
cheque           –          tseke
duque             –          duke
mantequilla  –          mantekilya
quiapo            –          kiyapo
quimera         –          kimera
piquetero       –         piketero
queso               –         keso
quebrada        –         kebrada
maquina          –         makina
maquinaria    –         makinarya
maquinista     –         makinista

5. Pagpapanatili ng titik at bigkas ng \n\ na katabi ng isa pang katinig sa mga salitang hiram sa Espanyol kung ang salitang hiram ay binibigkas ang nasabing titik na \n\. Halimbawa,

Espanyol                    Filipino

inmortal            –         ínmortal
inmortalidad   –         ínmortalidad
inmaculada      –         ínmakulada
inmaterial         –         inmateryal
ingeniero           –         ínheniyero
inmensidad       –         ínmensidad
inmigración      –         ínmigrasyon
inmodesto         –         inmodesto
inhibición          –         inibisyon
ingenuidad        –         inhenwidad

6. Paghalili ng \ly\ o kaya’y \y\ sa kambal katinig na \ll\ kung ang hiram na salitang Espanyol ay may gayong bigkas. Halimbawa,

Espanyol                    Filipino

calle             –          kalye
callo             –          kalyo
llabe             –          yabe var liyabe
caballo        –          kabayo
capilla          –         kapilya
campanilla –         kampanilya
cartilla         –         kartilya
cepillo          –         sepilyo
cigarillo       –         sigarilyo
mantequilla –       mantekilya
folleto            –        polyeto
manzanilla    –       mansanilya
millon             –       milyon
millonario      –     milyonaryo
silla                   –      silya

7. Paghalili ng \y\ sa \i\ sa kaso ng kambal patinig na \io\ na nasa dulong pantig kung ang salitang Espanyol ay walang diin sa \i\. Halimbawa,

Espanyol                    Filipino

decisión         –          desisyon
revisión         –          rebisyon
delirio             –         deliryo
certificación  –        sertipikasyon
demonio         –         demonyo
devocion        –         debosyon
fiduciario       –          pidusiyaryo
estudioso       –          estudyoso
julio                  –         Hulyo
junio                 –         Hunyo
fundicion        –         pundisyon
notario            –         notaryo
radio                –         radyo

8. Paghalili ng \y\ sa \i\ sa kaso ng kambal patinig na \ia\, \ai\, \ei\ at \ie\ sa simula,gitna, penultima, at dulong pantig ng salitang hiram sa Espanyol, kung ang mahinang titik na \i\ ay walang diin at sumasanib sa malakas na titik \a\.

Espanyol                    Filipino

Asia               –             Asya
bailarina      –             baylarina
baile               –            bayle
fantasia         –            pantasya
familia           –            pamilya
familiar          –           pamilyar
farmacia        –           parmasya
funeraria        –          puneraria
dalia                 –          dalya
notaria           –          notarya
noticia            –         notisya
aire                   –       ayre, var ere
paisano           –      paysano
peineta          –        peyneta, var payneta
reina               –       reyna
reino              –        reyno
medieval        –     medyebal
cimiento         –     simyento var semento
mandamiento –   mandamyento

10. Kaugnay ng bilang 4, paghalili ng titik \k\ sa \q\ kung ang hiram na salitang Espanyol ay may katumbas na bigkas na \k\ sa Filipino o kaya’y lalawiganing wika. Halimbawa,

Espanyol                Filipino

bosque         –          boske
caqui             –          kaki
querida        –          kerida
quijones       –         kihones
quijote          –         kihote
quimiko       –         kimiko
quinta           –         kinta
quizame       –         kisame

11. Kaugnay ng bilang 7, pagsisingit ng \y\ sa kaso ng kambal patinig na \ia\, \ie\, at \io\ matagpuan man ang \ia\, \ie\ at \io\ sa una, gitna, penultima, o dulong pantig, upang maibukod ang mahinang patinig na \i\ sa malalakas na patinig na \a\, \e\, at \o\ at maitampok ang diin, at maiwasan ang magkasunod na katinig na gaya ng \by\, \dy\, \sy\, \ty\, \ry\, \ly\ na karaniwang may di-binibigkas na patinig na \i\ sa Filipino. Halimbawa,

Espanyol                   Filipino

biología          –          biyolohiya
cambío           –          kambiyo
cardiologia   –         kardiyolohiya
ciencia            –         siyensiya
cientifico       –          siyentipiko
diabetes         –          diyabetes
diablo              –         diyablo
diagnosis        –         diyagnosis
diagonal          –        diyagonal
diagrama        –        diyagrama
diametro        –        diyametro
diario               –        diyaryo
diarrea            –        diyarea
dios                  –        diyos
diosa                –        diyosa
financiero      –         pinansiyero
Griego             –         Griyego
grieta               –          griyeta
grietado          –         griyetado
inquieto          –         inkiyeto
nervioso         –         nerbiyoso
piano                –         piyano
pie                     –         piye
piélago            –         piyelago
piedad             –         piyedad
piedra             –          piyedad
piel                   –          piyel
pieza                 –         piyesa
rio                     –         riyo
siete                  –        siyete
tierra                –        tiyera
tio                      –        tiyo

12. Pagpapanatili ng titik \i\ sa kaso ng kambal patinig na \oi\ at \ei\ kung ang \i\ ay may diin at binibigkas nang bukod na pantig pagkaraan ng naunang pantig kung hindi man salitang ugat.

Espanyol                   Filipino

egoismo         –          egoismo
boicoteo        –          boíkoteo
boíl                  –          boíl
boitrino         –          boítrino
cafeína           –          kapeina
seis                  –          seis

13. Pagsisingit ng \w\ sa pagitan ng kambal patinig na \ua\, \ue\  o \ui\kung ang nasabing mga patinig ay nasa unang pantig, at nang maibukod ang mahinang patinig na \u\ sa malakas na patinig na \a\, \e\ o mahinang patinig na \i\ ng Espanyol. Halimbawa:

Espanyol              Filipino

bueno          –       buweno
cuento         –       kuwento
dueto           –       duweto
fuego            –       puwego
fuente          –       puwente
fuera             –      puwera
fuerza           –      puwersa
juego            –       huwego
mueble         –     muwebles
muebleria    –    muwebleriya
suero              –    suwero
vuelo              –    buwelo
vuelta             –    buwelta
fluido              –    pluwido
fatuidad         –    patuwidad

14. Paghalili ng \w\ sa mahinang patinig na \u\ sa kaso ng kambal patinig na \au\ at \eu\,  at pagsanib nito sa malalakas na patinig na \a\ at \e\, matagpuan man ang kambal patinig sa simula, gitna, penultima, at dulong pantig, halimbawa,

Espanyol                 Filipino

agua                   –          agwa
automatico     –          awtomatiko
autorizado      –          awtorisado
audición          –          awdisyon
Australiano    –          Awstralyano
aureo                –          awreo
cauterio          –          kawteryo
guau                 –          guwaw
jaula                 –          hawla
mausoleo       –          mawsoleo
nautico           –          nawtiko
Europa           –          Ewropa
eutanasia       –          ewtanasya
eufemismo    –          ewfemismo
eucalipto       –          ewkalipto

15. Pagpapanatili ng kambal patinig na \au\ kung ang \u\ ay may diin sa Espanyol, halimbawa

Espanyol            Filipino

baúl            –          baúl
laúd            –          laúd
Raúl            –         Raúl
Saúl             –         Saúl
aúpa            –        aúpa

16. Paghalili ng titik \s\ sa titik \z\ sa alinmang pantig kung ang salitang hiram ay  may katumbas na tunog na \s\. Halimbawa,

Espanyol                Filipino

brazo           –          braso
cabeza          –          kabesa
capataz         –          kapatas
cerveza         –          serbesa
eczema          –          eksema
calzada         –          kalsada
chorizo         –          tsoriso
pozo              –          poso
juzgado         –          husgado
delicadeza   –          delikadesa
finanzas        –          pinansa
fineza            –          pinesa

17. Paghalili ng titik \h\ sa \j\ kung ang bigkas ng \j\ sa Espanyol ay katumbas na \h\ sa Filipino at lalawiganing wika. Halimbawa,

Espanyol              Filipino

caja               –         kaha
cajero          –          kahero
cajon            –         kahon
jamon           –        hamon
japones        –        Hapones
jarana           –        harana
jardin            –        hardin
jasmin          –         hasmin
jefe                –         hepe
Jesucristo   –         Hesukristo
jinete            –          hinete
joven            –          hoben
junta             –          Hunta
jurado          –          hurado
jurisdiccion–         hurisdiksiyon
jurisprudencia–   hurisprudensiya
justicia          –         hustisya
justo               –         husto
juzgado         –         husgado
festejo           –          pesteho
faja                 –          paha
fijo                  –         piho

18. Paghalili ng titik \h\ sa \g\ kung ang bigkas sa hiram na salitang Espanyol ay may katumbas na \h\ sa Filipino at lalawiganing wika ang \g\. Halimbawa,

Espanyol                    Filipino

generación     –          henerasyon
general            –           heneral
Gentil               –           hentil
genuino          –           henuwino
Geopolitica    –          heopolitika
gigante            –           higante
gitano              –           hitano

19. Pagpapanatili ng titik \g\ sa hiram na salitang Espanyol kung ang hiram na salita ay may bigkas na \g\ (gi) sa Filipino (at lalawiganing wika), gaya sa Espanyol. Halimbawa,

Espanyol               Filipino

fogon             –          pugon
fogonero      –          pugonero
Glorieta        –          gloryeta
gobernador–          gobernador
golfo              –          golpo
gorra             –          gora
grande          –          grande
guardia         –          guwardiya
guitarra        –          gitara

20. Pagtanggal ng isang \r\ sa kambal na \rr\ sa salitang Espanyol, at ang bigkas ng hiniram na salita ay iaayon sa nakagawiang bigkas sa Filipino, at hindi sa pagpapahaba ng tunog na \r\ gaya sa Espanyol.
Halimbawa,

Espanyol               Filipino

carrera       –          karera
carreta       –          kareta
carretada    –        karetada
carretero     –       karetero
caratilla     –          kartilya
carreton      –        kareton
carro             –      karo
carroceria   –      karoserya
carroza        –        karosa
carruaje      –        karwahe
mirra            –        mira
cerrado       –        sarado, serado

21. Paghalili ng \ks\ sa kambal titik na \cc\, bagaman iaayon ang bigkas sa dila ng Filipino bukod sa hindi pananatilihin ang pagpapahaba ng katinig. Halimbawa,

Espanyol                  Filipino

accesoria       –          aksesorya
accidente       –          aksidente
acción             –          aksiyon
acceso             –          akseso
diccionario   –          diksiyonaryo
dicción           –          diksiyon
traducción    –          traduksiyon
direccion       –          direksiyon

22. Paghalili ng titik \p\ sa \f\ na nasa orihinal na Espanyol, sa unahan, gitna, penultima, o dulong pantig, kung ang bigkas na \f\ sa Filipino o lalawiganing wika ay matagal nang tinumbasan ng \p\, maliban sa ilang salitang may natatanging pakahulugan, gaya ng “Fausto,” “Filipinas,” “Filipino” at  “Fe,” (pangngalang pantangi); “Federal,” “feminiyedad” at “feminismo” (may bahid politikal), o kaya’y hango sa Latin at agham, gaya ng “flora at fauna”. Halimbawa,

Espanyol             Filipino

café                –          kape
cafeteria      –          kapeterya
cafetera        –         kapetera
certificado   –         sertipikado
defecto          –        depekto
defensa          –        depensa
deficit             –       depisit
definición     –        depinisyon
definido        –        depinido
fabrica          –         pabrika
factoria        –         paktorya
falda              –         palda
falsificar      –         palsipikahin
falso              –          palso
fanatico       –          panatiko
fantastico    –         pantastiko
farol              –          parol
farola            –          parola
fatalidad    –          patalidad
febrero       –          Pebrero
fecha           –          petsa
feria             –          perya
fianza          –          piyansa
fiasco          –          piyasko
ficha            –          pitsa
fiesta           –          piyesta
figura          –          pigura
fila                –          pila
filamento   –          pilamento
filibustero –          pilibustero
filosofia      –          pilosopiya
final             –          pinal
fino              –          pino
firma           –          pirma
firme           –          pirme
fiscal           –          piskal
fisica           –          pisika
fisiologia   –          pisyolohiya
flora            –          plora
florista       –          plorista
flotilla        –          plotilya
fluvial        –          plubiyal
fobia          –           pobya
fondo         –          pondo
fonografo  –         ponograpo
forma        –          porma
formal      –           pormal
formula     –          pormula
formulario  –       pormularyo
frances     –          Pranses
franela     –          pranela
freno       –          preno
funda       –          punda
fundar      –          pundar
grifo          –          gripo

23. Pagpapanatili ng titik \f\ sa hiram na salitang Espanyol, kung ang pagpapalit nito sa titik \p\ ay magbubunga ng kalituhan, bukod sa nagtataglay ng natatanging pakahulugang hindi limitado sa kasaysayan, politika, sining, kasarian, agham, atbp. ang salita. Halimbawa,

Espanyol                          Filipino

flan                        –          flan [cf plan]    leche flan
centrifugo          –          sentrifugo [cf pugo]
fresco                   –          fresko [cf presko]
folio                      –          folyo    [cf. polio]
fraccion              –          fraksiyon
fonda                   –          ponda [cf punda]
Filipinas             –          Filipinas
Filipino               –          Filipino
felon                     –          felon

24. Paghalili ng \ng\ sa titik \n\ kung ang bigkas ng \n\ sa Espanyol ay katumbas ng \ng\, halimbawa:

Espanyol                           Filipino

banco                   –          bang·ko
congregacion    –          kong·gre·gas·yon
konggreso          –          kong·gre·so
congresista        –          kong·gre·sis·ta
congreso            –          kong·gre·sis·ta
conquista           –          kong·kis·ta
domingo             –          Do·ming·go
fandango            –          pan·dang·go
Ingles                   –          Ing·gles
evangelico         –          e·bang·he·li·ko
evangelio           –          e·bang·hel·yo
franquesa          –          prang·ke·sa
rango                  –          rang·go

25. Paghalili ng  \ts\ o \sh\ na katumbas ng \ch\ sa hiram na salitang Espanyol, kapag inangkin sa Filipino at lalawiganing wika. Halimbawa,

Espanyol                Filipino

chaleco        –         tsaleko
chalet           –          tsaley
chambra      –        tsambra
champu       –         shampu, sampu
chapa           –          tsapa
chasis           –          tsasis
chauvinismo–       tsawbinismo
chile              –          sili
china             –          tsina
chinela         –          tsinelas
chino            –          Tsino
chiquito      –          tsikito
chisme         –          tsismis
chocolate    –         tsokolate
choque        –          tsoke
chorizo        –          tsoriso
chupon        –          tsupon
derecha       –          deretsa
derecho       –          deretso
ficha              –          pitsa

26. Pagtatanggal ng titik \c\ sa hiram na salitang Espanyol kung hindi ito binibigkas na \k\ o kaya’y hindi binibigkas [silent letter] sa Filipino at lalawiganing wika, gaya sa  sumusunod:

Espanyol                     Espanyol

disciplina            –          disiplina
disciplinado      –          disiplinado
disciplinario      –         disiplinaryo
discipulo            –          disipulo
doscientos        –           dosyentos
rescindir            –          resindir
rescisión            –          resisyon

27. Paghahalili ng kambal katinig na \ks\ na katumbas ng \x\ sa salitang hiram na Espanyol, lalo kung magkatumbas ang tunog nito pagsapit sa Kapampangan o Filipino. Halimbawa:

Espanyol                  Filipino
exacto          –          eksakto
exaltado      –          eksaltado
excelencia  –          ekselensiya
excelente    –          ekselente
excursion    –          ekskursiyon
exotico        –           eksotiko
expectacion –          ekspektasyon
experiencia –          eksperiyensiya
explotacion –          eksplotasyon
exterior        –          eksteryor
extra              –          ekstra
extremado   –          ekstremado
extremista   –          ekstremista
elixir             –           eliksir
maximo      –          maksimo

28. Paghahalili ng titik \b\ sa titik \v\ sa salitang hiram sa Espanyol pagsapit sa Filipino at lalawiganing wika, lalo kung halos magkatunog ang nasabing mga titik pagsapit sa Filipino. Halimbawa:

Espanyol                    Filipino                         Inggles

evangelico     –          ebangheliko                evangelical
evangelio      –           ebanghelyo                 gospel
evidencia      –           ebidensiya                  evidence
evolucion      –          ebolusyon                   evolution
diluvio           –           dilubyo                         deluge
novela           –            nobela                          novel
novelista      –            nobelista                     novelist
novena          –            nobena                        novena
noveno         –            nobeno                         ninth
noventa        –           nobenta                        ninety
novia, novio –         nobya, nobyo            fiancee
noviembre    –          Nobyembre                 November
nueve              –          nuwebe                         nine

29. Pagtatanggal ng titik \h\ sa salitang hiram sa Espanyol kapag ipinasok sa Filipino at lalawiganing wika, at kapag ang nasabing titik ay hindi binibigkas sa Espanyol at tinanggap noon pa man. Halimbawa:

Espanyol               Filipino

alhaja         –          alahas
chiste         –          siste
habilidad   –         abilidad
habito         –         abito
hacienda    –         asyenda
halibut        –          alibut
harina         –          arina
helada         –          elada
helado         –          elado
heraldo        –         eraldo
heredero      –        eredero
hermana       –        ermana
hermanidad  –      ermanidad
hermoso        –       ermoso
hidalgo          –        idalgo
hielo               –       yelo
hierba            –       yerba
hierro            –       yero
hija, hijo       –       iha, iho
hipocrita      –       ipokrita
historia         –       istorya
hombre         –       ombre
homilia         –        omilya
honesto        –        onesto
honor            –          onor
honorable    –         onorable
honorario     –        onoraryo
hora                –        oras
hostia             –        ostiya
huelga            –       welga
huevo            –        webo
humanidad  –       umanidad
colegiala       –       kolehiyala

30. Pagpapanatili ng titik \h\ sa hiram na salitang Espanyol, kung ang nasabing titik ay binibigkas sa Filipino (at ibang lalawiganing wika) at malapit sa Inggles. Halimbawa:

Espanyol                       Filipino              Inggles

helicoptero   –      helikopter(o)         helicopter
helio                 –      helyo                        helium
hernia              –      hernia                       hernia
heroico           –      heroíko                     heroic
herpes             –      herpes                       herpes
hipopotamo  –      hipopotamo           hippopotamus
hispano           –      hispano                    Hispanic; Spanish
horno              –      hurno                        oven (exception)
hotel                 –      otel o hotel             hotel

31. Pagpapanatili sa titik \e\ ng hiram sa salitang Espanyol, imbes na palitan ito ng \i\, upang mapanatili ang pagkakatangi ng dalawang titik. Halimbawa,

Espanyol            Filipino

esposo    –          esposo          (hindi isposo)
estable    –          estable         (hindi istable)
estacion  –         estasyon      (hindi istasyon)
estado     –          estado          (hindi istado)
estafa      –          estapa           (hindi istapa)
estancia  –          estansiya    (hindi istansya)
estante   –          estante         (hindi istante)
estatua   –          estatwa         (hindi istatwa)
elefante  –          elepante       (hindi ilipanti o ilipante)
estero     –          estero            (hindi istiro o istero)
estilo       –          estilo             (hindi istilo)
estudiante–       estudyante (di istudyanti, istudyante)
etica        –          etika               (hindi itika)
etiqueta  –          etiketa         (hindi itikita o itiketa)
etnico      –          etniko          (hindi itniko)
departamento– departamento   (hindi dipartaminto)
deposito    –        deposito     (hindi diposito)
desastre    –        esastre         (hindi disastri o disastre)
dentista     –        dentista       (hindi dintista)
decente     –         desente       (hindi disenti o disinti)

32. Pagpapanatili ng kambal patinig na \eo\ na ang mga titik ay kapuwa malakas na patinig sa Espanyol, halimbawa:

Espanyol                     Filipino

campeon        –          kampeon
cañoneo         –          kanyoneo
contemporaneo –   kontemporaneo
leon                 –          leon
neon                –          neon
estereo           –          estereo
teo                    –          teo
tropeo            –          tropeo

33. Pagpapanatili sa titik \o\ ng hiram sa salitang Espanyol, imbes na palitan ito ng \u\, upang mapanatili ang pagkakatangi ng dalawang titik. Halimbawa,

Espanyol                 Filipino

debito             –       debito         (hindi debitu)
descargo        –       deskargo   (hindi diskargu
destino            –       destino     (hindi distinu)
dialogo            –       diyalogo   (hindi diyalugu)
doctor             –       doktor        (hindi duktur, duktor)
doctrina          –      doktrina      (hindi duktrina)
documento     –      doktrina   (hindi duktrina)
director           –      direktor     (hindi direktur)
directorio       –       direktoryo (hindi direkturyo, direkturyu)

34. Paghalili ng \ny\ sa katumbas na tunog ng \ñ\ ng salitang Espanyol inangkin sa Filipino. Halimbawa:

Espanyol                Filipino

baño               –       banyo
caño               –       kanyo
cañoneo       –       kanyoneo
cariño           –       karinyo
castaña         –       kastanyas
castaño        –       kastanyo
daño              –       danyos
dañado         –       danyado
dañador       –       danyador
dañoso         –       danyoso
paño              –       panyo
piña               –       pinya

35. Paghalili ng titik \m\ sa \n\ kung ang kasunod na katinig ng \n\ sa salitang Espanyol ay \f\ o \v\, at paghahali ng \p\ sa \f\ o \b\ sa \v\. Halimbawa,

Espanyol                Filipino

influjo         –         impluho
informalidad     –          impormalidad
informante        –           impormante
infraestructura –          impraestruktura
ninfa             –          nimpa
ninfomania         –          nimpomanya
informador         –          impormador
influencia            –          impluwensiya
inflación              –          implasyon
inferior                –          imperyor
circunferencia   –         sirkumperensiya
cunferencia        –         kumperensiya
cunfesar              –          kumpisal
confeti                 –          kumpeti
convento           –          kumbento
convidar            –          kumbida
convulsión        –          kumbulsiyon

Panghihiram sa Inggles

Ang panghihiram ng mga salita sa Inggles ay maaaring gawin alinsunod sa orihinal na bigkas na Amerikano o British, ngunit kung gagawin ito ay malaki ang problemang idudulot sa pambansang wikang Filipino at sa mga wikang lalawiganing gaya ng Bikol, Ilokano, Kapampangan, Pangasinan, Tsabakano at iba pa.  Ito ay sapagkat makapapasok sa taal na palabigkasan ang bigkas na banyaga, at ang mga panuto’y posibleng kumiling sa banyaga kaysa taal na pagbigkas o pagsulat.

Upang maiwasan ito, maipapanukala na ang paraan ng pagpapantig at pag-angkin ng mga hiram na salitang Ingles ay baybayin alinsunod sa paraan ng pagbaybay sa Filipino. Bagaman sa ganitong paraan ay maaaring magdulot ng pagkalito dahil sa pangyayaring may maikli at mahabang patinig, at walang diin [unvoiced] at may diin [voiced] sa mga katinig sa Inggles, mapadadali naman ang panghihiram at pag-angkin sa Filipino at iba pang lalawiganing wika.

Mga prinsipyo sa panghihiram sa Inggles:

1. Paghiram ng mga salita sa Inggles na ang mga patinig ay maiikli ang tunog, at ang mga kasama nitong katinig ay hindi kinakailangang palitan o halinhan ng iba pang katinig sa Filipino. Halimbawa[ii],

fan, fat, fad, gap, gab, gal, ham, jab, mat, pan, pad, rag, tab, tag, van, vat,  beg, gem, gel, hem, keg, peg, dip, fin, fig, fit, gin, gig, jib, jip, kin,  nip,  rim, rig, sip, tin,  wit, bop, cod, cog, jog, lob, lot, mob, pod, sod, bum, bus, bud, cud, gum, gut, hug, hut, jug, lug, nun, pun, pug, sum, tug.

deposit, ant, apart, absorb, absent, aspirin, asparagus, artist, hotdog bun, madman, jetlag, winzip, dotcom, nipper, mentor, metal, network,  vetmed, pigpen, tandem, yam jam, penpal, hot rod, rum jig, tenpin, hitman, bedbug, Sun God, lapdog, wet rug, ten bids, tiptop, tidbit, big bag, laptop, wet-mop, kidnap, task, setback, riprap, jetlag, hiphop, lab kit, Denmark, pitbull, dad or mom, cat-nap, sub-par, bar mug, nut bolt, humbug, red lips, lollipop,  helper,  inherit

2. Paghiram ng buong salita kung ang mga salitang Inggles ay magkakaproblema sa pag-unawa kapag binaybay sa Filipino. Halimbawa,

act (na alanganing baybayin na \ak\, ngunit puwedeng tanggapin kapag may dalawa o higit pang pantig, gaya ng aktor mula sa actor o akting mula sa acting)

apt  (na alanganing baybayin na ap)

cat (na alanganing baybaying kat na pangalan ng tao, at itumbas din sa cut  na may maikling tunog \u\)

cap (na alanganing baybaying kap, na puwedeng gamitin din sa cup  na may maikling tunog schwa ng \u\ sa Inggles)

cab (na alanganing baybaying kab na magagamit din sa maikling tunog na \u\ sa cub)

fun (na maaaring maging fan o pan, kapag binaybay sa Filipino)

gun (na maaaring maging gan, bukod sa higit na popular ang baril)

rain (na maaaring reyn, at maikakabit sa rein, bukod sa popular ang ulan)

3. Pag-iwas sa paghiram ng mga pangngalan, panghalip, pang-abay, pangatnig, pang-uri, at pandiwang bagaman nagtataglay na maiikling tunog na patinig at walang dapat baguhin sa katinig kapag inangkin  sa Filipino ay hindi gaanong makabuluhan o may katumbas na sa panig ng Filipino at lalawiganing wika. Halimbawa,

con, did, has, hid,  him, his, ran, sat, got, not, won, but, dug, rid, sun, run, rut, let, met, hat, sap, dim, dig, bet, rat, map, hen, lid, sin, sit, fog, hog, cop, bat, bad, ram, sad, sag, get, jot, cot, rot, led, bin, nod, ton, tot, pup

4. Paggamit ng mga katumbas na salita sa Espanyol na dati nang binaybay sa Filipino kung ang salitang Inggles na may mahahabang tunog na patinig \a\ at may katinig na tunog na \sh\ at \zh\ ay magkakaproblema kapag binaybay sa Filipino. Halimbawa,

Inggles                                                Filipino

education– edukasyon (hindi edukeyshon)

population–populasyon (hindi populeyshon)

adaptation – adaptasyon (hindi adapteyshon)

administration– administrasyon (hindi administreyshon)

approximation– aproksimasyon (hindi aproksimeyshon)

circulation–  sirkulasyon (hindi sirkyuleyshon)

condensation   –   kondensasyon (kondenseyshon)

immigration  –  imigrasyon (hindi imigreyshon)

inauguration –  inagurasyon (hindi inogyureyshon)

irrigation–   irigasyon (irigeyshon)

investigation –    imbestigasyon (hindi imbestigeyshon)

organization  –  organisasyon (hindi organiseyshon)

oxidation –   oksidasyon (hindi oksideyshon)

favor  –   pabor (hindi peybor)

radio  – radyo (hindi reydyow)

train  –  tren (hindi treyn)

5. Pagbaybay sa mga salitang may mahabang tunog na \a\ sa pamamagitan ng paghalili ng \ey\ sa \a\, \ai\, katinig na may \e\, at \ei\ halimbawa:

Inggles      Bigkas sa Inggles            Filipino

baby            \’bâbç\                               béybi
paper            \’pâpYr\                           péyper
table              \’tâbYl\                            téybol
cable              \’kâbYl\                           keybol
fracas             \’frâkYs\                         freykas, prakas
bakery         \’bâk(Y)rç\                      beykeri, beykri
acorn              \’akYrn\                         eykorn
traitor            \’treitYr\                        treytor
terrain           \tY’rein\                         tereyn
sleigh             \slei\                           isley
heinous           \’heinYs\                      heynus
heirloom         \’ºYr,lum\                   eyrlum
wait               \weit\                           weyt
waiter             \’weitYr\                        weyter
contain            \kYn’tein\                    konteyn
training           \’treiniç\                       treyning
sail                     \seil\                    seyl
obtain             \Yb’tein\                       obteyn
remain            \ri’mein\                       remeyn
explain            \ik’splein\                    ekspleyn
strait                 \streit\                   istreyt
daisy              \’deizi\                      deysi
birthday          \’bçrè,dey\                 bertdey
highway           \’hai,wei\                     haywey
display            \di’splei\                    displey
late                   \leit\                    leyt
gate                   \geit\   geyt
cake                    keik\   keyk
rain                  \rein\   reyn
apron               \’eiprYn\                    eypron
gamer               \’geimYr\                    geymer

6. Kaugnay ng naunang bilang, paghalili ng \ay\ sa titik \i\ o sa patinig na may mahabang tunog na \i\ doon sa salitang may dalawa o higit pang pantig, halimbawa:

Inggles                                      Filipino

high school              –             hay-iskul

diet                             –             dayet

scriptwriter             –             iskriprayter

good-night               –             gudnayt

night club                 –             naytklab

egg pie                       –             egpay

side car                     –             saydkar

overnight                 –             obernayt

lighter                        –             layter

black-eye                 –             blak-ay

fighter                        –             payter

ice bag                       –             ays-bag

ice cream                 –             ayskrim

7. Kaugnay pa rin ng bilang 5, pagpapanatili ng \ay\ mula sa mahabang tunog na \a\, kaya karaniwang hinihiram nang buo ang salita sa Inggles, halimbawa:

Inggles  at Filipino

play, mayor, today, prayer, stay, player, pay, holiday, decay, relay, Sunday, bay, Monday, Saturday, Tuesday, Friday, Wednesday, Thursday

8. Paghalili ng \p\ sa titik \f\ na mula sa mga salitang Inggles, kung ang kasunod na patinig ay maiikli ang tunog, at pagbago sa orihinal na ispeling upang ganap na maangkin sa Filipino, halimbawa:

Inggles                                      Filipino

defect                         –             depek

definite                      –             depinit  (depinido)

artificial                    –             artipisyal

effect                          –             epek

perfect                       –             perpek

flashback                  –             plasbak

folder                         –             polder

flashlight                  –             plaslayt

feedback                                   –             pidbak

9. Gayunman, makabubuting isaalang-alang ang iba pang salitang may titik \f\ sa Inggles, ang tunog nito bilang katinig [fricative sound], at ang posibleng maging anyo nito pagsapit sa Filipino. Halimbawa,

Inggles                                      Filipino

fancy                          –             fansi

fan                               –             fan

farm                            –             farm

fault                            –             folt

ferry                           –             feri

full house                 –             fulhaws

fissure                        –             fishur, pisyur

forest                         –             forest

fast                              –             fast

fistula                         –             fistula

firm                               –           firm

flagman                        –          flagman

flamingo                      –          flaminggo

flop                                –          flop

flint                               –          flint

flip flop                        –          flip flop

folklore                       –          foklor

foreman                      –          forman

forward                       –          forward

Frisbee                        –          Frisbee

football                        –          futbol

10. Paghalili ng \k\ sa titik \c\ kung ang \c\ na mula sa salitang Inggles ay katunog ng \k\, halimbawa:

Inggles                             Filipino

apricot                  –          aprikot
account                –           akawnt
active                   –            aktib    (aktibo)
activity                  –          aktibiti
actor                       –          aktor
access                    –          akses
cordon                   –          kordon
corner                    –          korner
carot                        –          karot
coupon                    –         kupon, kiyupon
counter                   –          kawnter
critique                    –         kritik
cucumber               –         kiyukumber, kukumber
dichotomy             –         daykotomi
galactic                    –         galaktik
rollback                   –         rolbak
rest back                   –       resbak
heckler                      –        hekler
Hercules                   –        Herkules
icon                            –        íkon (Esp), aykon (Ing)
archipelago             –        artsipelago ; arkipelago

11. Paghalili ng \s\ sa titik \c\, kung ang \c\ na mula sa salitang Inggles ay katunog ng \s\. Halimbawa,

Inggles                                      Filipino

center                      –             senter
Cyclops                     –             sayklops
cyst                        –             sist
deception                 –             desepsiyon
decision                   –             desisyon
decimal                     –             desimal
gastric ulcer            –             gastrik ulser
cellar                      –          selar
cigarette                   –             sigaret, sigarilyo
cinema                      –             sinema, sine
cinematography   –           sinematograpi
notice                        –           notis

12. Paghalili ng \ks\, \se\ o \s\ sa titik \x\ na nagtataglay ng gayong mga tunog sa Inggles. Halimbawa,

Inggles                                      Filipino

xylophone               –             saylopon

X-ray                          –             eksrey

Xerox                         –             seroks

Xenon                        –             Senon

xylography             –             saylograpi

antrax                        –             antraks

sexy                            –             seksi

taxi                             –             taksi

fax                               –             faks

sex                              –             seks

sexual                        –             sekswal

13. Pagtanggal ng isang titik sa \bb\, \dd\, \ff\, \ll\, \mm\, \pp\, \rr\ o \ss\ na mula sa salitang Inggles upang mapadali ang pagsulat, maliban sa ilang salitang gaya ng add (ad), ass (as), app (a), halimbawa:

Inggles                                      Filipino

address                    –             adres

addition                   –             adisyon (adishon)

afford                         –             aford, apord

arrest                        –             arest

arrival                       –             araybal

carrot                       –             karot

chess                          –             tses

compass                   –             kompas

comma                     –             koma

collapse                   –             kolaps

ribbon                      –             ribon

rock and roll           –             rakenrol

14. Paghalili ng titik \i\ sa kambal na titik \ee\ o sa tunog ng mahabang patinig na \e\ sa Inggles doon sa mga salitang may dalawa o higit pang pantig, halimbawa:

Inggles                                      Filipino

cheese                       –             tsis  (keso)

coffee                         –             kopi, kofi, kape

creek                          –             krik (exception)

guarantee                 –             garanti

feedback                  –             pidbak

meatball                   –             mitbol

beadwork                –             bidwork

feeble                         –             fibol, pibol

wheel-barrow         –             wilbaro

15. Paghalili ng titik \i\ sa mahabang tunog na \e\ o sa mga salitang nagwawakas sa titik \y\ na ang tunog ay \i\ sa Filipino  o  Inggles, ngunit  nagtataglay lamang ng dalawa o higit pang pantig ang buong salita, halimbawa:

Inggles                                      Filipino

party                          –             parti

seat belt                    –             sitbelt

breeder                     –             brider

happy                         –            hapi

entry                         –             entri

city hall                     –             sitihol

civilian                     –             sibilyan

pantry                       –             pantry

busy                           –             bisi (schwa)

rally                            –             rali

bodyguard              –             badigard

army                          –             armi

mystery                    –             misteri

Sa kaso ng ibang salita sa Inggles na ang \y\ ay katunog ng \ay\ o \i\, inihahalili ang \ay\ o \i\ sa \y\, halimbawa,

Inggles                                      Filipino

nylon                                         naylon

typewriter                               tayprayter

apply                                          aplay

bypass                                       baypas

cyclops                                     sayklops

hybrid                                       haybrid

hyperbola                                hayperbola

hyperactive                            hayperaktib

myna                                          mayna

mystique                                  mistik

mystery                                    misteri

physics                                      pisiks

physical                                    pisikal

psychic                                     saykik

16. Paghalili ng \u\ sa kambal patinig na \oo\ o sa mahabang tunog na \u\ sa Inggles, doon sa mga salitang may dalawa o higit pang pantig, halimbawa:

Inggles                                      Filipino

movie house           –             mubihaws

plywood                   –             playwud

book store               –             buk-istor

boomerang              –             bumerang

football                     –             futbol

swimming pool      –             suwingpul

bookmark                –             bukmark

shoot                          –             siyut

shooting                   –             siyuting

collapse                    –             kulaps

collage                       –             kulads

flute                            –             flut

flourine                     –             plorin, florin

beerhouse                –             birhaws

chlorine                    –             klorin

crematorium          –             krematoryum

17. Pagpapanatili ng \o\ sa mahabang patinig na \o\ na may bigkas na \ow\ o kaya’y sa mga salitang ang \o\ ay may bigkas na \a\ sa Inggles, ngunit sa mga salitang may dalawa o higit pang pantig lamang. Halimbawa,

Inggles                                      Filipino

hopeless                   –             hoples

boatman                   –             botman

poisoning                 –             poysoning

oil                                –             oyl (oleo)

photographic         –               potograpik, potograpiko

power                        –             power (pawer)

tower                         –             tower  (tawer)

overlook                   –             oberluk

hora                            –             hora

Roman                       –             Roman

moray                        –             moray

18. Paghalili ng \yu\ o \tsu\ sa mahabang patinig na \u\ o sa mga salitang may tunog na \yu\ sa Inggles, halimbawa[iii]:

Inggles                                      Filipino

tribune                      –             tribyun

bugle                          –             biyugel

Unicorn                    –             Yunikorn

tube                            –             tsub

compute                   –             kompiyut

tune                            –             tsun

exclude                     –             eksklud

reduce                       –             redyus

fluke                           –             fluk, pluk

produce                    –             prodyus

resume                      –             resyum

salute                        –             salut  (exception)

volume                      –             bolyum

perfume                    –             perpiyum, perfiyum

blue                            –             blu (exception)

interview                  –             interbiyu

cute                            –             kyut, kiyut

cuticle                       –             kiyutikel, kyutikel

19.  Pagpapanatili sa tunog at titik \z\  sa Inggles (na  maitatangi sa tunog ng katinig na \s\),  o kaya ay may tunog na \ts\ ang \z\, halimbawa:

Inggles                      Filipino

May tunog na \z\

zoo                              –             zu

zebra                          –             zebra

zigzag                         –             zigzag

Zulu                            –             Zulu

zest                             –             zest

zero                            –             zero

zoom                          –             zoom

zenith                         –             zenith

May tunog na \ts\

pizza                           –             pizza

Nazi                            –             Nazi

waltz                           –             waltz

Mozart                       –             Mozart

Maliban kung ang salita ay matagal nang inangkin sa Filipino, at hinalinhan ng \s\ ang \z\, gaya sa zipper na naging siper, zodiac na naging sodyak, zarzuela na naging sarsuwela.

20. Pagpapanatili ng titik \s\ sa mga salitang may katunog na \s\ o \z\, kahit pa ang salita ay walang titik \z\, halimbawa,

Inggles                           Filipino

reason  \’rizan\           rison

adviser \ad’vayzer\     adbayser

because \be’koz\        bekos

present \’prezent\       present

seismometer \sayz’mometer\ saysmomiter

seize    \’siz\               sis

series   \’siriz\             siris, serye

21. Sa mga salitang ang titik \s\ o \z\ ay may katumbas na tunog na \zh\ sa Inggles, pinanatili ang tunog na \s\, \sy\ o \ds\,  halimbawa,

Inggles                         Filipino

massage \ma’sazh\      masads

beige    \beizh\              beyds

garrage \ga’rash\           garads

vision \’vizhon\              bisyon

azure    \ash’ur\ asur

television \’tele,vizhon\ telebisyon

version \’verzhon\        bersiyon

conclusion \kan’kluzhon\ konklusyon

measure \’mezhur\         mesyur

exposure \ik’spozhur\ eksposyur

21. Pagpapanatili sa titik \b\ sa mga salitang may tunog na \bi\ sa Inggles, halimbawa:

May maiikling patinig

 

Inggles                               Filipino

best                        –          best

bring                       –          bring

boyfriend                –          boypren

baloon                    –          balun

rubberband             –          raberban

backpack               –          bakpak

blog                        –          blog

bottom                   –          botom

botox                     –          botox

bucolic                   –          bukolik

brag                       –          brag

blackmarket           –          blakmarket

balcony                  –          balkoni

bonsai                    –          bonsay

barber                    –          barber

brandy                    –          brandi

backer                    –          báker

backyard                –          bakyard

bangs                     –          bangs

bangle                    –          banggel

banyan                   –          banyan

basket                    –          basket

bellboy                   –          belboy

billboard                 –          bilbord

May mahahabang patinig

 

Inggles                               Filipino

baby                       –          beybi

baloon                    –          balun

labor                      –          leybor

blinder                    –          blaynder

barricade                –          barikeyd

barrast                    –          barast

baywood                –          beywud

bazaar                    –          basar

battleship                –          batelship

bailiwick                 –          beylawik

baker                     –          beyker

backstroke             –          bak-istrok

bargain                   –          bargeyn

bailable                   –          beylabol

22. Pagpapanatili ng titik \g\ sa mga salitang ang tunog nito ay \j\ o \zh\, at paghiram ng buong salita, samantalang pinag-aaralan pa sa Filipino ang implikasyon ng naturang tunog kung tutumbasan ng titik \j\ kapag inangkin nang ganap sa Filipino, halimbawa,

Inggles                                Bigkas                  Filipino

general                 \jeneral\             general (jeneral)

gin                          \jin\                      gin  (jin)

agent                     \eyjent\              agent (ajent)

energy                  \enerji\                               energy (enerji)

manage                                \manidzh\          manage (manej)

suggest                 \sagjest\             suggest (sajest)

mirage                  \mirahzh\          mirage (mirash)

garage                  \garahzh\           garage (garash

beige                     \beihzh\              beige (beysh)

rouge                    \roozh\                               rouge (rush)

23. Paghalili ng titik \k\ o \kw\ sa \q\ o \qu\ kung ang naturang mga titik sa Inggles ay katunog ng \k\ o \kw\, halimbawa,

Inggles                                                Filipino

antique                                 antik

unique                                  unik

technique                           teknik

grotesque                           grotesk

Iraq                                       Irak

equinox                              ekwanoks, ikwanaks

quality                                 kwaliti

question                              kwestiyon

equal                                     ikwal

require                                 rekwayr

quit                                        kwit

24. Paghahalili ng \ks\ sa \x\ kahit ang titik \x\ na mula sa salitang Inggles ay katunog man ng \ks\ o \gz\, halimbawa,

Inggles                                 Filipino

May tunog na \ks\

exercise                              eksersays

relax                                     relaks

axis                                        aksis

expect                                  ekspek

external                               eksternal

May tunog na \gz\

exam     \ig’zam\              eksam

exact     \ig’szakt\            eksak

exit        \eg’zit, ek’sit\    eksit

executive \ig’zekyutiv\  eksekyutib

exist      \ig’zist\                  eksis

exult     \ig’zolt\               eksult

25. Pagpapanatili ng titik \t\ sa mga salitang walang diin (unvoiced) ang tunog ng \th\, o paghalili ng \de\ sa \th\ kung may diin (voiced) ito, ngunit dapat nagtataglay ng dalawa o higit pang pantig upang maiwasan ang kalituhan sa ibang kahawig na salitang may iisang pantig lamang. Halimbawa,

Inggles                                      Filipino

Walang diin (unvoiced \th\)

 

thematic                   –             tematik

thermal                     –             termal

therapy                     –             terapi

thinner                      –             tiner

thermos                    –             termos

broth                          –             brot

tooth brush             –             tutbras, sepilyo

shoulder                   –             sholder

thunderbolt            –             tanderbolt

bath                            –             bat(h)

zither                         –             ziter

May diin (voiced \th\)

tithing                        –             tayding

mother                      –             mader

father                         –             páder

weather                     –             weder

bother                       –             bader

gathering                  –             gadering

rhythm                      –             ridem

wither                        –             wider

clothes                      –             klowds, clods

26. Pagpapanatili ng titik  at tunog\v\ kung ang pagpapalit nito sa \b\ ay magkakaroon ng kalituhan pagsapit sa Filipino, halimbawa,

Inggles                                                Filipino

vapor                           vapor  (cf  bapor)

valet                 –          valet  (cf ballet)

vamp                –          vamp ( cf bump)

vent                  –          vent (cf bent)

vowel               –          vowel (cf bowel)

Pangwakas

Mapapansin na bagaman tinalakay sa papel na ito ang mga tunog ng katinig sa wikang Inggles ay hindi pa masasabing sapat na ang mga halimbawa. Iminumungkahi na pag-aralan pang maigi ang siyam na tunog ng katinig sa Inggles, na kinabibilangan ng tunog ng \v\, \f\, \h\, \s\, \sh\, \z\, \zh\, at ang malakas at mahinang \th\, gaya ng thin \èin\, think                  \èink\, at thick \èik\ (na pawang mahihina) at them \ð[m\, feather \’f[ðYr\, at weather \’w[ðYr\ (na pawang malakas).

Iminumungkahing pag-aralan din ang mga kambal katinig na \ch\ o klaster na \tch\; ang \ck\ na katunog ng \k\; ang \gu\ na katunog ng \gw\; o ang klaster na gaya ng \dge\ na katunog ng \j\; ang \sch\ na katunog ng \sk\ o \sh\, na magluluwal ng gaya ng iskolar (scholar), iskul (school), iskim (scheme), at iskedyul (schedule).

Malaking hamon ang pagtatakda ng panuto sa mga titik na hindi binibigkas [silent letters]  sa Inggles, gaya \bt\ at \pt\, gaya ng doubt at receipt;   o kaya’y \kn\, \gn\,  at \pn\ na gaya ng knee, gnome, pneumonia.  Bagaman ang ilang di-binibigkas na titik, gaya ng \ps\, \rh\, at \wr\ ay hindi gaanong problema kapag binaybay sa Filipino, halimbawa saykologist (psychologist),  ang problema ay natutuon sa posibilidad ng pagkakaroon ng ibang kahulugan ng salita, gaya ng wrapper na kapag binaybay na raper  sa Filipino ay makalilito kung ito ba ay pambalot o mang-aawit ng musikang rap, o bagong bersiyon ng rapist.

May natatagong pagsalungat ang wikang Filipino sa pag-angkin ng tunog ng \j\, at karaniwang tinutumbasan ito ng \dy\, gaya sa d’yanitor (janitor), d’yaging (jogging), d’yunyor (junior).  Nagkakaroon ng problema sa panghihiram kung ang tunog \j\ ay dinikitan ng  tunog \s\, gaya sa judge  (jadz), knowledge (nalejz), at college  (koledz), ledger (lejer, ledyer). Sa ganitong pangyayari, ang tunog \j\ ay nilalapatan na lamang ng pinakamalapit na tunog, at ang aproksimasyon na ito ay batay sa pandinig ng Filipino.

Maimumungkahi na gamitin ang paraan ng pagbigkas sa Filipino, sapagkat ang mga baguhang mag-aaral ay hindi naman maláy sa pinagmulan ng Inggles at iba ang pamamaraan ng pagbigkas sa Filipino at lalawiganing wika. Ang pagpapanibago ng ortograpiyang Filipino ay dapat nasa parametro ng Filipino, at hindi dapat laging nakatingala sa gaya ng Inggles.

Napapanahon na, kung gayon, na repasuhin at baguhin ang Ortograpiyang Filipino ng KWF.

Ang panukalang pagbabago sa ortograpiyang Filipino ay inaasahang magbubukas din ng iba pang pinto para sa pagsagap ng mga salita mula sa iba pang internasyonal na wika. Kung paano ang mga ito makapagpapalago sa diskurso ng mga Filipino ay isang usaping nangangailangan ng iba pang talakayan.

[Binasa at tinalakay ni KWF Dir. Hen. Roberto T. Añonuevo sa Pangasinan State University, Bayambang, Pangasinan noong 24 Agosto 2012, kasabay ng pangwakas na palatuntunan ng Buwan ng Wika. Ang ilang talakay sa Espanyol, at ang kabuuan ng paliwanag sa Inggles, ay mula sa awtor at hindi pa naibibilang sa Bagong Ortograpiyang Filipino ng KWF na inalathala noong 2009 at inilimbag nang ilang beses.]

Dulong  Tala

[i] Hango ang mga halimbawa sa http://www.andropampanga.com/Spanish.html noong 21 Agosto 2012, alas-otso ng umaga, ngunit ang paglalapat sa makabagong ortograpiya ay mula sa awtor.

[ii] Hango ang mga halimbawa sa http://www.resourceroom.net/readspell/wordlists/last3sylltypes/longa.asp noong 22 Agosto 2012, alas-tres ng hapon sa Filipinas.

[iii] Hango ang mga  halimbawa sa http://teacherhelpforparents.com/category/reading/ long-vowel-sounds/ noong 23 Agosto 2012, alas-dos ng hapon, ngunit ang paglalapat ng tunog sa Filipinoay orihinal ng awtor.