pamilya

Kaibigan, ni Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / 7 mga puna

Kaibigan

Roberto T. Añonuevo

Dumarami sila, gaya sa bisperas ng pista, at magpapakilala, sakâ makíkipágsayá, habang ikaw ang bumabangkâ, ngunit biglang maglalahò kapag sumapit ka at tumindig o umupo sa gilid sa bangin. Hindi nila mauunawaan ang rikit ng panginorin, bagkus malululà sa panganib ng bato o alon na sasalo sa kanila sa kailaliman. Ikakatwiran nila ang kanilang seguridad, trabaho, pangalan, pamilya, at kung ano-ano pang bagay—iiwas sa iyong anyong sumasalungat sa agos na karaniwan—at hindi mo alam kung karapat-dapat sila sa taguring ibig. Ano ang kaibig-ibig sa kanila, at pagtalikod mo’y bumubukad ang kani-kanilang bibig upang magbunyag ng pangil, kamandag, o dilang lumalatay hanggang iyong anino? Mababait sila kung ikaw ay may silbi sa kanila, at iyan ang katotohanang ipagugunita ng iyong laptop o selfon. Masusubok sila sa alak o papel, at masusubok ang kanilang balak o koneksiyon, hanggang sa madamong lupaing kinatatayuan mo. Mabilis silang mapawi gaya ng usok mula sa kusina o sigâ, kapag dumarating ang maiitim na tsismis o balita. Ngunit ang totoo sa kanila’y hindi nang-iiwan, itaga mo sa bato, at hindi nangangambang maulingan ang mukha pagtabi sa iyo; o malangisan ang kamay, maghugas man siya ng kaserola’t pinggan, o kaya’y maghigpit ng lumuwag na tornilyo sa iyong pilipisan.

Stop illegal arrest. No to arbitrary detention.

 

“Kung iibig ang mga lalaki sa mga babae,” ni Gioconda Belli

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng “Reglas del juego para los hombres que quieren amar a mujeres” ni Gioconda Belli ng Nicaragua.
Salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo ng Filipinas.

Kung iibig ang mga lalaki sa mga babae

I.
Ang lalaking umiibig sa akin
ay marunong humawi ng kortina ng lamán,
arukin ang lalim ng aking mga mata,
at batid na nananahan sa akin
ang malambot,
nababanaagang pagtanggap.

II.
Ang lalaking umiibig sa akin
Ay hindi ako aariin gaya ng kasangkapan
O itatanghal ako gaya ng tropeo ng manlalaro
Bagkus ay magiging matapat siya sa akin
Nang may pagkandili
Gaya ng pagkamatapat at pagkandili ko sa kaniya.

III.
Ang lalaking umiibig nang dalisay sa akin
Ay magiging sintatag ng mga punong seybo,
Matigas at lumililim gaya nila;
Dalisay, tulad ng isang umaga ng Disyembre.

IV.
Ang lalaking umiibig sa akin
Ay hindi magdududa sa aking ngiti
O mangangamba sa paglago ng aking buhok.
Igagalang niya ang lungkot ko’t pananahimik.
Sa mga haplos, titipahin niya ang aking puson
Gaya ng gitara, at ilalabas ang kaluguran
Mula sa kaloob-looban ng aking katawan.

V.
Ang lalaking umiibig sa akin
Ay matutuklasang ako’y maaaring maging duyan
na makapapawi ng kaniyang pasanin o alalahanin.
Isang kaibigan na mapaghihingahan ng matatalik na lihim.
Isang lawa na maaaring lutangan,
Walang pangambang ang angkla ng kaniyang pangako
Ay hahadlang sa paglipad
Sakali’t sumapit iyon sa kaniya na isang ibon.

VI.
Ang lalaking umiibig sa akin
Ay gagawing tula ang kaniyang búhay,
At babalangkasin bawat araw
Habang nakapako ang kaniyang titig sa hinaharap.

VII.
Ngunit higit sa lahat,
Ang lalaking umiibig sa akin ay umiibig din sa bayan,
Hindi bilang abstraktong kategoríyang
Inuusal nang walang ingat
Bagkus bilang totoo at kongkreto
Na ipinakikita niya sa pamamagitan ng paggawa,
At handang ialay ang búhay kung kinakailangan.

VIII.
Ang lalaking umiibig sa akin
Ay makikilala ang aking mukha sa gitna ng bakbakan
At habang nakaluhod sa trintsera,
Iibigin niya ako
Habang sabay kaming bumabaril sa kaaway.

IX.
Ang aking lalaking umiibig
Ay hindi mangangambang ihandog ang sarili
O matatakot na magayuma ng kariktan.
Sa gitna ng plasa na punô ng laksang tao’y
Makasisigaw siya ng “Mahal kita!”
O makahihiyaw nang lubos sa tuktok ng gusali,
Handang ihayag ang kaniyang karapatang damhin
Ang pinakamarikit at damdamin ng tao.

X.
Ang aking lalaking umiibig
Ay hindi tatakasan ang mga kusina
O ang pagpapalit ng lampin ng aming anak,
Ang kaniyang pag-ibig ay gaya ng sariwang simoy
Na tinatangay palayo ang ulop ng panaginip at nakalipas,
Mga kahinaan na, sa ilang siglo ay nagbukod sa amin
Bilang mga nilalang na magkakaiba ang estado.

XI.
Ang aking lalaking umiibig
Ay hindi nanaising maging estereotipo ako
O ihuhulma ako sa pamantayan,
Bibigyan niya ako ng hangin, espasyo,
At pangangalaga upang tumayog at umunlad
Gaya ng rebolusyon
Na ginagawa ang bawat bagong araw
Na simula ng isang bagong tagumpay.

XII.
At ibibigay ko sa aking lalaking iniiibig
Ang pamamahinga, at sa bawat digmaan at gulo
Na sinuong niya’y tutumbasan ko ng ginhawa.
Papalitan ko ng mga ngiti ang kaniyang poot,
At ang kandungan ko’y laan sa kaniyang pananahimik.
Magiging matibay na hagdan ako para sa kaniya,
Kapag ibig kong umabot sa rurok ng kalangitan.
At hindi ko bibilangin kailanman ang aking mga halik
Dahil yaon ay magiging eternal pagsapit sa kaniyang labì.

Sa ngalan ng Ama

/ Roberto Añonuevo / 7 mga puna

Magsisimula ang salinlahi, at ikaw ang tagapaghatid ng binhing mula sa kaitaasan. Sasambahin ng daigdig ang salita mo, ang salitang ang totoo’y inusal ko’t inagaw mula sa bibig mo, ngunit mabibigong maunawaan ang pahiwatig at kaisipang magpaparami ng mga tao. Lalago ang iyong kayamanan, gaya ng itinanim na punongkahoy at aklat, at inaasahan mong likás lamang sa amin ang magnasa sa materyal nang higit sa kailangan. Galante kang magpupundar ng mga bahay sa dumaraming demonyito’t anghel. Ikaw ang sentro, na may puwersang sentripetal na magpapainog sa mga planeta, gayunman ay ipapaubaya sa kabiyak ang liwanag sa loob ng tahanan. Kahit hindi naisin, sisibol sa iyong hapag ang sutil na bunso na susuway sa utos o payo. Magdadabog siya’t aangil kapag hindi nasunod ang layaw, ngunit dahil taglay mo ang pasensiya ng tigulang ay gagamitin ang sinturon upang ipaunawa ang bisa ng latay at hagupit. Pailalim na tititig sa iyo ang anak, at isasadula niya ang musmos na tigreng gumagagad sa madudugong pangangaso. Maisasaloob niya ang gutom at ang tadhana ng pagtindig sa sariling mga paa, hanggang ang kagubatan o lungsod ay maipatong niya sa rabaw ng kaniyang palad o kamao. Matutuklasan niya ang dungis sa mukha kapag pinahid ng bisig ang pisngi; at ang dungis na ito na matagal nang isinusumbat sa ninuno ay hindi pala kasalanan bagkus isang anyo ng pagpupugay. Matututuhan niyang patawarin ang daigdig, at pagtawanan ang sarili, na para bang pagtanggap sa walang katuparang pag-asa. Titingalain niya ako bilang kapatid, at mananakop kami ng ibang lupain at tubigan kahit sa guniguni, at magiging ama rin balang araw, handang ipagmalaki ang ngalan mo ngayon at magpakailanman.

“Sa ngalan ng Ama,” tulang tuluyan ni Roberto T. Añonuevo © 2012.

 

Sigwa sa Pulo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Kumikirot ang mga talampakan ng magkapatid na Rodrigo at Gerardo sa paglalakad sa gilid ng dalampasigan. Sinuyod nila ang buhanginan at batuhan upang makapag-ipon ng mga tulya, kapis, tirik, at tahong na ipinadpad ng mga alon. Tumindi ang sikat ng araw, at kumati ang tubig na tila ayaw nang magbalik sa pulo.

Namatahan ng magkapatid ang balsang nakapadpad sa putikan. Nakabalatay sa balsa ang ar-arosip at sakay ang tuyong palapa. Nagmadali sina Rodrido at Gerardo na magtungo roon, ngunit nagulantang sa nakita: isang lalaking may kaliskis at buntot-isda ang nakahandusay sa namumuting korales, habang panakip wari sa kabaong ang balsa.

Napako sa pagkakatayo si Rodrigo. Ngunit si Gerardo’y hindi nasindak bagkus napahalakhak. Niyakag ni Gerardo si Rodrigo sa lalaking-isda. Kumikinang sa sikat ng araw ang mga kaliskis ng lalaking-isda at nasilaw ang magkapatid sa nasaksihan. Ilang sandali pa, ang pagkamangha ng magkapatid ay nawala at parang ordinaryong bangus lamang ang nakita.

Hindi tumitinag ang lalaking-isda. Habang tumitindi ang sikat ng araw ay lalong kumikinang ang mga kaliskis na waring diyamante. Ibig sanang basagin ni Gerardo ang ulo ng lalaking-isda sa pamamagitan ng pagbagsak ng malaking bato ngunit mabilis siyang pinigil ni Rodrigo. “Huwag, kuya,” aniya, “huwag mo nang patayin ang patay na!”

Nagtalo ang dalawa kung ano ang gagawin sa natagpuan. Nagugutom na si Gerardo at naisip niyang biyakin, sa anumang paraan, ang kalahating katawan ng lalaki. Pero hindi naman niya malaman kung saan at paano ililibing ang kalahating katawan ng tao. Kapag nagkataon, ngayon lamang sila makatitikim ng isdang sinlaki ng lumba-lumba; ngunit may panganib ding pagbintangan silang salarin ng kung anong uri ng bibihirang lamandagat.

Tinawag nina Rodrigo at Gerardo ang mga magulang na sina Josefa at Luis. Nagtaka ang mag-asawa kung ano itong nilalang na nakita nila. Baka isang halimaw ito na kumakain ng bata, ani Josefa. A, hindi, baka naman isang siyokoy ito, singit ni Luis. Subalit wala siyang natatandaang kuwento ng matatanda na may siyokoy na guwapo’t makisig ang kalahating katawan, samantalang parang sa bangus ang balakang pababa sa talampakan.

Sinipa ni Gerardo ang mukha ng lalaking-isda. Hindi iyon nagsalita at tumulo lamang sa gilid ng bibig ang malansang laway. Sinundot-sundot ng patpat ni Rodrigo ang katawan ng lalaking-isda, at inusisa kung totoo o huwad ang katawan ng lalaki. Sinabuyan naman ni Josefa ng buhangin ang mga kaliskis, na tila nagtataboy ng masasamang espiritu. Sa huli, nagpasiya si Luis na pasanin nilang mag-asawa ang walang-malay na lalaking-isda at ilagak doon sa silong ng kanilang bahay.

NATAKOT ANG MAGKAPATID na Gerardo at Rodrigo baka pagmultuhan sila ng lalaking isda. At kung magsing iyon, baka kumalat ang lagim sa bahay, saka mabulabog ang buong baryo. Kinagabihan, pumuslit ang dalawa sa kanilang silid upang silipin ang nilalang. Akala nila’y nakakikilos na ang lalaking-ida ngunit muli silang nabigo dahil parang tuod lamang iyon. Pagdaka, sinubok duraan at ihian ni Gerardo ang mukha ng lalaking-isda.

Bumukad ang paningin, ang lalaking-isda ay suminghap-singhap na tila uhaw na uhaw. Nang mapansin ito ni Rodrigo, kinuha niya ang isang baldeng tubig sa batalan, at ibinuhos sa lalaking-isda. Ilang sandali pa’y kumisay-kisay iyon, saka nagsalita sa kakaibang wikang ngayon lamang nila narinig.

Nagsitakbo ang magkapatid, at nagsisigaw, at tinawag ang kanilang mga magulang. Ngunit nang dumating sina Josefa at Luis ay natagpuan nilang himbing na himbing ang nilalang. Tumanggap pagkaraan ng kurot at palo ang magkapatid, at sinabihang manahimik nang hindi makapukaw ng pansin sa mga kapitbahay.

Kinabukasan ay sinikap ng magkapatid na alagaan ang kanilang huli. Hindi kumakain ang lalaking-isda kahit minsang pagtangkaang subuan ng magkapatid sa pamamagitan ng patpat na may kapirasong saging na saba sa dulo. Parang baka lamang itong uunga-unga. Higit silang nabalisa dahil ang lansa nito ay waring kumakapit sa kanilang damit, o sa haligi’t dingding na pawid.

Makalipas ang isang linggo, umalingasaw ang amoy ng lalaking-isda. Nayamot ang mga kapitbahay, at inusisa ang baho sa bahay ng mag-asawang Luis. Nang mabatid ng kapitbahayan na may lalaking-isda sa silong ng mag-asawa, nagkulumpon sila sa paligid ng silong at sumilip sa mga butas ng sawali na parang nanonood ng karnabal.

Isang lola ang naghakang baka nagkatawang tao ang isda upang maghiganti laban sa polusyong dulot ng tao. Hindi, sagot ng binatang pilay; baka may gamot siya sa karamdaman ng sinumang imbalido. Sumabat ang Kapitan del Baryo at nang-usig na baka tangkang sakupin ng lipi ng lalaking-isda ang buong pulo at gawing alipin ang mga tao. May mga batang walang tigil sa kabubungisngis, at tila nakatuklas ng laruang malaki pa sa kanila. Dumating ang pastor at nagsabing kampon ng halimaw ang lalaking-isda; at idinagdag pang malapit na ang paghuhukom sa mga makasalanan. Humaba nang humaba ang usapan hanggang magtalo-talo ang mga nag-uusyoso kung ano ang gagawin nila ukol dito.

Gayunman, hindi umimik ang lalaking-isda, at humikab lamang na tila inaantok sanhi ng bigat ng kalooban

Kumalat ang balita sa buong baryo hinggil sa lalaking-isda. May dumadayong pangkat sa bahay ng mag-anak na Luis. Hindi naman magkandaugaga sina Rodrigo at Gerardo sa pakikiharap, at kung ano ang itutugon sa sangkaterbang tanong ng mga bisita. Bagaman naiinis ang magkapatid, lumuwag kahit paano ang kanilang loob dahil maraming salapi at pagkain ang iniaabot ang mga tao. Hindi naglaon, nakaipon ng yaman ang mag-anak mula sa samot-saring bigay ng mga panauhin. Nagkaroon ng sapat na yaman ang pamilya at umupa ng katulong na magbubuhos ng tubig sa lalaking-isda at maglilinis ng silong.

Habang lumalaon, higit na lumalansa ang lalaking-isda. Pag nasisikatan ng araw ang lalaking-isda, nakasisilaw ang mga kaliskis nito at natakot ang mga manonood na kung magpapatuloy ito, baka tuluyang lumabo ang kanilang paningin. Isang araw, nagtulong-tulong ang mga tao na humukay ng munting balon, pinuno iyon ng tubig, at doon inilagak ang lalaking-isda na nasisilungan ng bubong.

Hindi umiimik ang lalaking-isda ngunit mahigpit niyang minamasdan ang nakapaligid sa kaniya. Napangiwi siya sa sari-saring mata ng mga tao na para bang tinitimbang ang kaniyang kalagayan. Nagtukop siya ng tainga laban sa mga tawanan at uyam ng mga bata. Ngunit ang higit na nakatigatig sa kaniya ay kung may naglalakas-loob na haplusin siya na waring siya ang magiging tagapagligtas ng buong sangkatauhan. Bawat haplos wari niya ay gumuguhit ang hapdi, at ito ang hindi niya maunawaan.

BUMUHOS ANG ULAN-BANAK, at namuo ang balaklaot sa panginorin. Dumating ang gabing bumaha kasabay ng taog. Ang balon na kinalalagyan ng lalaking-isda ay sinalpok ng malalaking alon. Samantala’y umabot hanggang ikalawang palapag ng bagong tayong bahay ng pamilyang Luis ang tubig. Hindi malaman nina Gerardo at Rodrido kung ano ang gagawin nila sa mga kasangkapang lumubog sa baha. At si Josefa’y walang patid sa kadadasal upang maligtas sila sa bagyong nagbabadyang wasakin ang kabuhayan nila.

Nagsilikas na sa bakood ang mga mamamayang naninirahan sa gilid ng dalampasigan.

Nang sandaling iyon, ang malalaking patak ng ulan ay mistulang gamot na nagpahilom sa kirot sa mga kaliskis at laman-loob ng lalaking-isda. Napasigaw ang lalaking-isda nang tumaas ang tubig. Humiyaw siya na waring hukbo ng mga kawal na nagmamartsa pabalik sa lupang sinilangan. At kumawag siya, marahan hanggang pabilis nang pabilis, animo’y iyon na ang huling paglangoy niya patungo sa malawak na karagatan.

Napansin iyon nina Gerardo at Rodrigo na nakadukwang sa bintanang maaabot na ng baha. Nalimutan nila ang ang kanilang mga basang damit, ang bigas na dapat sana’y ililikas nila sa mas mataas na puwesto, at ang pasigaw na utos ng kanilang mga magulang. Hindi nakapagsalita ang magkapatid. Ang patak ng ulang tumatama sa kanilang mukha ay mahapdi at lumalatay. Lumingon ang lalaking-isda at umungol sa magkapatid, na parang dambuhalang nakatakas sa bilangguang yungib.

Pagdaka’y lumapit ang lalaking-isda sa tabi ng bahay ng mag-anak. Umatungal siya, at itinulak ang bangkang nakataob patungo sa kinalalagyan nina Gerardo at Rodrido. Napasigaw si Josefa nang sumilip sa bintana. Nasindak si Luis at napamulagat. Naiwan ang bangka na nasalalak sa gilid ng bahay, saka mabilis na lumangoy palayo ang lalaking-isda. Kumawag siya nang buong sigla, palundag na lilitaw at lulubog, na waring sinasabayan ang hugong at elektrisidad ng mga alon.

Ina ng Laging Saklolo

/ Roberto Añonuevo / 1 Puna

Makapangyarihan ang imahen ng ina sa lipunang Filipino, at ang ina ay sumasagisag hindi lamang bilang “ilaw ng tahanan” bagkus tagapagtanggol ng anak laban sa anumang batik na maipupukol ng kalaban. Sa mga telenobela, ang ina ang kunsintidor sa masamang asal ng anak, kung hindi man ay kakutsaba sa maiitim na balak ng anak na babaing ibig makamit ang pag-ibig ng isang binatang guwapo, maykaya, at mabait. Ngunit ina rin ang tagapagsanggalang ng anak na bida, at handang isakripisyo ang buhay mabigyan lamang ng magandang kinabukasan ang anak. Kung babalikan naman ang panahon ng himagsikan, ginamit nina Andres Bonifacio at Emilio Jacinto ang konsepto ng “Inang Bayan” na taliwas sa “Madre España” na “Inang Sukaban” at “Inang Kuhila” na tumutukoy sa rehimeng Espanyol.

Kung lilingunin ang mahabang kasaysayan ng radyo, ginawang popular ng dakilang manunulat na si Liwayway A. Arceo ang dalumat ng ina pagkaraan ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig, at patunay ang kaniyang dulang panradyong Ilaw ng Tahanan na tumagal sa himpapawid sa loob ng labinlimang taon at nakabuo ng tinatayang 32 tomo ng aklat—na hindi pa nalalampasan ni napapantayan ng kasalukuyang henerasyon ng mga manunulat. Sa nasabing dula, lahat ng posibleng maganap sa loob ng pamilya ay tinitingnan sa sipat ng ina at babae, mulang pagsilang at pagpapalaki ng anak hanggang pagsisintahan at paghahanapbuhay hanggang pakikipag-ugnayan sa lipunan at daigdig, at kung hindi pa marahil pipigilin si Arceo ay tuturuan niya ng leksiyon si Lav Diaz hinggil paglikha ng mala-epikong “ebolusyon ng pamilyang Filipino.”

Malakas ang hatak ng ina, at gaya ni Aling Dionisia ay ipagtatanggol ang anak na boksingerong si Manny Pacquiao laban sa tuligsa ng mga komentarista. Ganito rin ang gagawin ni Marlene Aguilar nang ipagtanggol ang kaniyang anak na si Jason Ivler nang paulanan ng bala at tuligsa ng mga awtoridad. Isinasadula lamang muli nina Aling Dionisia at Marlene ang sinaunang pagkilala sa ina, na nagsusumikap itaguyod ang anak, pagsusumikap na halos isasakripisyo ang lahat, gaya ng dangal at ari-arian, at pagkaraan ay halos kalabanin ang anak sa larangan ng pagpapansin sa puting tabing at iba pang aspekto ng sining.

Magnetiko ang hatak ng ina dahil malalim ang paggalang ng mga Filipino kay Birheng Maria, ang kinikilalang ina ni Hesus at tagapamagitan ng mga tao sa diyos. Si Maria ang sukdulang halimbawa ng ina para sa anak, at para sa mga Filipino’y sumasaklaw sa ultimong pag-aalay ng buhay para sa anak, kung babalikan ang tradisyon ng Kristiyanismo at Banal na Kasulatan. Ang katumbalik na imahen ng inang mabait ay putang inang bungangera, kunsintidor, at mukhang salapi, na pinalalaki sa layaw ang anak na pagkaraan ay magiging alibughang anak, at tatanggapin muli sa pagbabalik kapag nagdusa o nagpalaboy-laboy kung saan-saan sa mahabang panahon. Pinagkakitahan nang malaki ang paglilinang sa katauhan ng ina sa panitikang Filipino, at hangga ngayon ay kinababalahuan ng mga manunulat ng dulang pantelebisyon.

Kaya hindi nakapagtataka na gamitin ang hulagway ng ina kahit sa eleksiyon. Ginamit ni Manny Villar sa pampolitikang kampanya ang kaniyang inang si Curita “Nanay Curing” Bamba-Villar, na pinabulaanan ang paratang na nagbuhat sa gitnang uri ang kanilang pamilya. Ganito rin ang ginawa minsan ni Erap Estrada (na sinikap dalawin sa ospital ang nakaratay na inang si Donya Mary Marcelo-Ejercito) nang mapatalsik sa poder at ipabilanggo ng mga kalaban sa politika.  At ganito rin ang ginawa ni Noynoy Aquino na laging kinikilala ang matuwid na pagpapalaki sa kaniya ng inang si Cory Aquino, at iniuugnay nang patalinghaga sa maaaring gawin niya sakali’t maihalal bilang pangulo ng Filipinas. Kahit si Gibo Teodoro ay binibiro ng mga propagandistang ginamit ang mga ina, na matataguriang mga Sugar Mommy at mula sa alta sosyedad, upang makakuha ng pondo para sa kaniyang magastos na kampanya.

Kinakailangan nang sipatin sa ibang anggulo ang konsepto ng ina. Ang pagkilala sa ina ay dapat lumawak at maging makabuluhan, imbes na maging de-kahon at tradisyonal, at ang mga politiko ay makabubuting lumayo sa laylayan ng palda ng kani-kaniyang ina, at ipakilala ang tunay na kakayahan nang hindi mabansagang “Mama’s Boy” kung hindi man “Boy Toy.”

Bontok Igorot, kuha ni Albert Ernest Jenks. Dominyo ng publiko.

Bontok Igorot, kuha ni Albert Ernest Jenks. Dominyo ng publiko. Retrato mula sa artsibo ng Project Gutenberg.

Ang Banyaga

/ Roberto Añonuevo / 1 Puna

Lumalabas siya ng bahay at ang bahay ay aandar nang kusa para uyamin ang panuto ng pag-iral. Aandar ang bahay sa guniguni ng malagkit na sala o mapanghing kubeta, mabubulabog sa mga batang uhugin ngunit maliksing nagsusuntukan, maililipat sa opisina sa gitna ng pulong, maisasakay sa kotse para harapin ang kumperensiya, darako sa hotel, unibersidad, o supermarket para tuparin ang listahan ng tipanan, asignatura, at layaw, saka magbabalik sa pagiging bahay pagsapit ng hatinggabi. Bahay na bato, bahay kubo, bahay-bahayan, bahay-aliwan, ano ang kaibahan nito sa bahay na isinisilid mo sa pitaka, o kaya’y inililihim sa kontrata?

Tatakasan niya ang bahay, at uupa ng kasambahay. Iiwan sandali ang itinuturing na tahanan, pababayaan ang bakurang hitik sa mga tuyong dahon, maglalakwatsa kahit alanganin, malulugod sa pagpapatakbo ng bagong kotse, kalilimutan na siya ay magulang o asawa, iaangkas ang dalagang kakilala, totoma marahil sa paboritong tambayan, at pagbalik kinagabihan, ang bahay ay huhugutin sa bulsa at alaala. Matatawa siya dahil bukod sa matatag ay matapat ang kaniyang bahay para magsilbi sa pang-araw-araw na pangangailangan.  Pagpaloob niya sa garahe, mauulinig niya ang mga kaluskos at pagaspas, saka maaaninag ang mga nakadapong kuwago sa nakaawang na bintana.

At pagbukas niya ng tarangkahan, ni hindi siya papansinin ng sinumang multong namamahay.

“Ang Banyaga,” tulang tuluyan ni Roberto T. Añonuevo, 23 Pebrero 2010.

Kuwago, kuha ni Magnus Rosendahl. Mula sa artsibo ng Public Domain Photos.com

Sugal, Babae, Sugal

/ Roberto Añonuevo / 2 mga puna

Mahirap ipaliwanag ang halina ng sugal. Nakaaaliw ito kung paminsan-minsan; ngunit habang tumatagal ay nakakawilihan, gaya ng sex at droga, hanggang mamalayan mo na lamang na lulong ka na’t lustay na ang salapi, dangal, at panahon. Walang makapagpapaliwanag ng sugal kundi ang mismong sugarol o sikologo, ngunit ang sugarol at sikologo ay kinakailangan muna ang malawak na guniguni at kadalubhasaan sa wika at panitikan, bago mapantayan ang pambihirang tulang “Ang Pangginggera” (1912) ni Lope K. Santos.

Isinalaysay sa “Ang Pangginggera” ang buhay ng babaeng napariwara dahil sa pagkakalulong sa sugal na “panggingge.” Ang panggingge ang ninuno ngayon ng tong-its, sakla, at poker, at siyang paboritong laro sa mga pasugalan, gaya sa Santo Cristo sa Binondo noong siglo 1900. Noong una’y mabuting maybahay ang nasabing babae, maayos ang pamumuhay, at kaakit-akit ang anyo’t ugali. Ngunit nang mamatay ang kaniyang unang anak, nagdalamhati ang babae at upang maibsan ang kaniyang lungkot ay niyaya ng kaniyang hipag na maglaro ng ripa. Nang tumagal, nahatak ang babae na sumubok maglaro ng panggingge, makiumpok sa pasugalan, at malulong sa bisyo nang di-inaasahan.

Ang transpormasyon ng babae ay magsisimula sa bahay hanggang sa pasugalan. Sa bahay, magiging pabaya siya sa kaniyang bana at ang kaniyang bana ay magiging sugapa rin sa sabong. Sa pasugalan, ang babae ay maghuhunos sa pagiging bagitang pinagkakaisahan ng mga kalaban tungo sa pagiging bihasang balasador at sugarol. Ang sugal (panggingge at sabong) ang balakid na maghihiwalay sa mag-asawa upang sa tuwing gabi na lamang sila magkita sa bahay. Nang mabuntis muli ang babae at nahirapang dumayo ng panggingge sa ibang pook, hinatak niya ang mga kalaro at doon na sa bahay niya mismo nagpasugal. Nang maging pasugalan ang bahay ng babae at ng kaniyang bana, nabura ang hanggahang nagbubukod sa pamilya at sa madlang sabik sa aliwan. Dito nagsimula ang pagguho ng ugnayang mag-asawa.

Kahit buntis ay hindi napigil ang pangginggera sa kaniyang bisyo. Nahinto lamang sandali nang siya’y manganak, ngunit pagkaraan ay itinuloy ang pagsusugal. Ang ikalawa niyang anak ay sumuso sa pasugalan, at ang dating mahiyaing babae ay naging burara at kumapal ang mukha. Ang masaklap, higit na malaki ang panahong ginugol ng babae sa panggingge kaysa sa pag-aalaga ng anak o pakikiharap sa asawa. Bukod dito, ayaw makinig ng babae kahit sa payo ng kaniyang biyenan, at ang biyenan pa ang binulyawan na parang nakaligtaan ang paggalang sa sinaunang kaugalian.

Dahil maganda’t bata pa, ang pangginggera ay naging titis din upang pag-awayan ni Pulis at ni Lalaki (na isa ring sugarol). Si Pulis ang magiging kabit ng pangginggera, at magiging protektor ng pasugalan, at sa bandang huli’y matatanggal sa serbisyo dahil sa mga kasalanan. Si Pulis din ang magiging dahilan upang maging laman ng tsismis ang pangginggera sa buong baryo, at masira ang puri. Darating ang sandali na mabubuntis muli si pangginggera, at ang pinaghihinalaang maysala’y si Pulis. Magkakahiwalay ang pangginggera at ang kaniyang mister nang magkunwa itong kalaguyo at mahuli ang misis na ang kinababaliwan ay si Pulis. Napilitan ang babaeng umuwi sa bahay ng magulang, at isama ang kaniyang anak.

Ngunit hindi rito nagwawakas ang salaysay. Tinanggap si pangginggera ng kaniyang ama, nanganak sa ikatlong pagkakataon, at nabingit sa alanganin ang buhay. Tutulong naman ang kaniyang ama at biyenan upang magkabalikan ang mag-asawa. Naganap nga iyon, at nagpanibagong buhay ang mag-asawa. Si babae’y pananahi ang ikinabuhay, samantalang ang kaniyang bana’y naging katiwala sa pagawaan hanggang umangat ang posisyon. Nakaipon ang mag-asawa, nakabili ng mga gamit, nakapagpundar ng tahanan, nakabili ng lupa, at umupa pa ng katulong. Samantala, nagbago rin ang buhay ng hipag ni pangginggera. Iniwan ng hipag ang pagsusugal, at nakapangasawa pa ng lalaking mayaman kahit sabihin pang pangit ang anyo ng naturang hipag.

Maganda na sana kung dito magwawakas ang tula. Subalit muling malululong sa panggingge ang babae, samantalang sabong ang pag-iigihan ng kaniyang asawa. Guguho ang anumang kabuhayang kanilang naipundar, at ang masaklap, magkakaroon ng kabit ang bana, samantalang ang pangginggera ay mahuhulog sa pang-aakit ng mirong si Lalaki. Si Lalaki ang mahihiwatigang bubuntis kay Pangginggera, at magnanakaw ng itinatago nitong alahas. Habang lumalaon, mapapabayaan ni Pangginggera ang kaniyang tahanan, at magiging balasubas kahit sa pagpapalaki ng mga anak.

May iba pang sanga ang banghay ng tula. Mabubuntis ang katulong dahil kinakalantari ng kaniyang kasintahan. Pababayaan ni Lalaki ang sariling pamilya, halos ibugaw ang anak na dalaga para magkasalapi, at mananakit ng asawang babae kapag wala itong maibigay na pambisyo. Masasangkot din sa kaso si Lalaki dahil sa paglulustay ng salapi, pagnanakaw ng mga alahas ni Pangginggera, at hahanapin ng mga alagad ng batas. Sasampahan din ng kaso ang mister ni Pangginggera, dahil nilustay nito ang mga salapi at benepisyong laan sa mga manggagawa. Binulutong ang dalawang anak ni Pangginggera. Isinumpa naman siya ng kaniyang hipag, magulang, at kapitbahay, dahil sa pagpapabaya sa mga anak. Pinakasukdulan ang pagkamatay ng kaniyang anak na lalaking umakyat ng punongkahoy, pagdaka’y nahulog, at natuhog ang tiyan ng urang na naging sanhi upang ikamatay ng bata.

Maraming binabago ang “Ang Pangginggera.” Lumihis ito sa nakagawiang lalabindalawahing pantig bawat taludtod at apatang taludtod bawat saknong na ang dulong tugma’y isahan (aaaa, bbbb, etc) gaya ng kay Francisco Balagtas. Ginamit sa tula ang sukat na 12/12/6/12/612, at ang tugmaan ay aababa na masasabing kombinasyon ng isahan at salitang tugma. Hindi uso noon ang ganitong eksperimento, at napakahirap gawin lalo sa mahabang tulang pasalaysay na halos doble ng haba ng Florante at Laura. Bukod sa tugma at sukat ay pinayaman ng “Ang Panginggera” ang wikang Tagalog noon, dahil ipinakita ni Santos na lumalago ang Tagalog at nalalahukan kahit ng mga balbal na salitang hindi matatagpuan sa mga awit at korido. Ang realistang pagdulog sa paksa ay isa ring positibong punto at winawakasan ang mga awit at koridong pulos hari at reynang hinalaw kung saan-saang bansang malayo sa kalagayan ng Filipinas.

Nanghihinayang ako at hindi napag-aaralan nang mabuti ang “Ang Pangginggera” ni Santos. Marami roong mapupulot, gaya ng pagbubuo ng banghay, paglilinang ng tauhan, pagkakatalogo ng mga pangyayari, paglalarawan ng kaligiran, paglalatag ng mga tunggalian sa isip o kalooban, pagdidisenyo ng tugma at sukat na pawang aangkop sa yugto ng pagsasalaysay, paggamit ng punto de bista, at pagtitimpla ng mga salita at talinghaga. Magiging kapana-panabik ang pagtuturo ng naturang tula kung iigpaw ang guro at estudyante sa paghalungkat ng “aral” o “liksiyon” ng nasabing tula, at pag-aralan iyon sa pamamagitan ng mga kasangkapan sa panunuring pampanitikan.

Tiyak kong maraming matutuklasan ang sinuman sa “Ang Pangginggera” ni Santos. Ang pagkaadik sa sugal ay dati nang nagaganap. Ang pagkawala ng puri at dangal dahil sa sugal ay dati nang nagaganap. Ang pagbangon mula sa pagkabalaho sa sugal ay dati nang nagaganap. Ngunit ang mahalaga’y dapat tayong matutong talikdan ang masasamang bisyo’t gawi; at gaya ng itinuturo ng Katipunan nina Andres Bonifacio at Emilio Jacinto, makita nawa natin ang tunay na “liwanag” ng pagpapagal at pagkayod sa mabuting paraan, kaysa umasa sa ginhawang ipinangangako ng kapalarang hindi natin batid kung kailan mapasasakamay.

Kaugnay na akda
1. Konsepto ng Puri at Paglikha ng Mito
2. Dalawang Babae, Dalawang Pag-ibig
3. Malilikot na Kuwento ni Vicente Sotto