panitikan

Mga Aklat ng KWF, ni Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Mga Aklat ng KWF, ni Roberto T. Añonuevo

Roberto T. Añonuevo

Ang isang maliit na ahensiya, gaya ng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF), ay mapipilitang kumambiyo at lumihis ng daan sa harap ng patuloy na lumalagong populasyon ng Filipinas, na mahigit 100 milyong tao. Ang plano nitong labimpitong aklat na mailathala sa isang taon ay hindi biro, at hindi hamak na marami ito kung ihahambing sa inilalathala ng UP Press at Ateneo de Manila University Press. Kung ipagpapalagay na ang bawat titulo ay may tig-1,000 sipi, magkakaroon ng 17,000 aklat sa bodega ng KWF, at kung ilalagay ang mga ito sa dating bodega ng naturang ahensiya ay napakabigat na puwedeng makaapekto sa estruktura nito. Kapag nadagdagan pa ang naturang bilang at umabot sa kabuoang 45 titulo gaya ng winiwinika ng kasalukuyang Tagapangulo, ang 45,000 aklat na papasanin ng bodega ay higit na maglalagay sa peligro sa katatagan ng gusali, lalo’t lumindol nang malakas-lakas.

Paano makakayang pasanin ng gusaling halos 100 taon ang edad ang bigat ng mga aklat, bukod sa mga kasangkapan, kabinet, at kagamitang naroon? Kung hindi ako nagkakamali, naroon pa sa bodega ng KWF ang iba pang aklat na nalathala noong nakaraang administrasyon sa ilalim ng programang Aklatang Bayan. Peligroso ang ganitong tagpo, at kung sakali’t bumigay ang ikalawang palapag, ang babagsakan nito ay ang dating baraks ng Presidential Security Group. Kung uupa naman ang KWF para maisabodega ang mga aklat, makapagdaragdag ito sa gastusin ng opisina at hindi na kabilang sa orihinal na badyet na isinusumite sa DBM. Ang tanging magagawa ng KWF ay ipakalat agad ang mga aklat, i.e., ibenta sa mababang presyo o ipamigay nang libre, upang makarating sa mga target na mambabasa. Kung hindi, masasayang ang pagod kung maimbak lang ang mga aklat sa bodegang napakadelikado.

Ang paglalathala ng tig-1,000 sipi kada titulo ay napakaliit, sa ganang akin. Ayon sa pinakabagong estadistikang inilabas ng National Library of the Philippines (NLP), may 1,619 ang kabuoang bilang ng mga publikong aklatang kaanib nito sa buong bansa. Kung bibigyan mo ng tig-iisang kopya ang naturang mga aklatan ay kulang na kulang ang inilalathala ng KWF. Bagaman suntok sa buwan, ang KWF ay kinakailangang makapaglimbag ng tig-50,000 sipi kada titulo sa target nitong 45 titulo upang maipalaganap ito sa malalayong lalawigan, at nang magkaroon ng akses ang publiko.  Ngunit ang 2.25 milyong sipi ay hindi pa rin sapat, dahil halos dalawang porsiyento lamang ito ng kabuoang populasyon. Ang alternatibo, kung gayon, ay elektronikong paglalathala, na ang lahat ng aklat at iba pang babasahin ay puwedeng i-download nang libre, nang makaabot sa pinakamabilis na paraan sa target na mambabasa. Hindi pa rin ito sapat sapagkat hindi naman mayorya ng populasyon ay may kompiyuter o selfon. Gayunman, malaki ang maitutulong nito sa edukasyon ng mga tao.

Kung gaano kabilis maglimbag ng aklat ay dapat gayon din kabilis magpalaganap nito sa buong kapuluan. Ang Sentro ng Wika at Kultura (SWK) na sangay ng KWF sa mga rehiyon ay malaki ang maitutulong sa pagpapakalat ng karunungan. Ito ang maaaring maging lunsaran para sa distribusyon, at pagtukoy sa mga pook na marapat marating ng mga aklat. Sa ganitong pangyayari, higit na kailangan ang tangkilik ng mga estadong unibersidad at kolehiyo upang makamit ang mithi sapagkat magastos kahit ang pagpapadala ng mga aklat kahit pa sa pamamagitan ng koreo. Maselan ang ganitong trabaho sapagkat kailangan ang mga kabalikat at matatag na network, na tila ba bersiyon ng Angat Buhay ni Leni Robrero. Ano’t anuman, walang kulay ng politika ang pamamahagi ng aklat dahil ito naman talaga ang dapat na maging tungkulin ng gobyerno para matulungan ang mga mamamayan nito. Hindi kinakailangang magbenta ng mga aklat ang KWF sapagkat hindi naman iyon gaya ng pribadong korporasyon. Higit na makabubuti kung ipamimigay nito sa publiko ang mga aklat na inilathala sapagkat pinaglaanan naman iyon ng badyet na hinuhugot sa buwis ng taumbayan. Sa ganitong paraan, maiibsan kahit paano ang lahat ng kirot na idinulot nito sa mga awtor na binansagang subersibo ang mga aklat. Subalit sa panahong ito, hindi na isang batik na matatagurian ang pagiging subersibo ng panitikan kung ang pakahulugan at pahiwatig nito ay umaabot sa tunay na pagpapalaya mula sa kamangmangan at kabulaanan. Gayunman, ang paninirang puri, gaya ng ginawa ng mga sampay-bakod na komentarista ng SMNI, ay sadyang personal, amoy-imburnal, at peligroso, at kung ito man ang katumbas ng kabayanihan ay isang parikalang mabuting pagnilayan.

Alimbúkad: Epic book rampage in search of real solution. Photo by Ricardo Esquivel on Pexels.com

Ikawalong Aralin, ni Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikáwalóng Aralín

Roberto T. Añonuevo

Ang ínog mo, ang ínog ng tulâ, ay ínog din ba ng kásaysáyan mulâ sa paningín ng sumúlat sa iyó at umápaw hanggáng sa wikà ng mga taúhan mo? Sapagkát ikáw ang tulâ, ikáw samákatwíd ay umiíral. Itátakdâ ng panahón ang mga hanggáhan mo, at itátakdâ ang mga pósibílidád mo—sukátin man ay kúlang ang timbángan o médida—úpang pagkáraán, magíng maláy na maláy ka sa pagkátulâ, walâng pásubalì at malínaw sa saríli túngo sa kabatíran ng wagás na pag-íral. Lílinlangín ni Balagtas ang paningín ng madlâ pagtítig nitó sa kúwadro istóriko ng sinaúnang ímperyo ng Gresya, ngúnit bábanggitín din ang gáya ng Albania, Etolia, at Persia samantálang ináanínaw ang kasaysáyang tíla naganáp sa totoóng búhay. Kakatwâng kasaysáyan, na hindî namán talagá púrong Gréko-Rómano kung mag-isíp ang mga taúhan bagkús Tagálog na Tagálog, nággigiít ng pósible at aktuwál na mundó, na kung nabása ni Umberto Eco ay magsasábing, “Brávo! Brávo!” Nása ísip ba ni Balagtas si Thucidides nang binuô ang tínig ni Florante na warìng hinúgot mulâ sa tínig na naghíhinagpís sa loób at labás ng báyang sawî? Bákit ang edád ni Florante’y warìng káedád ng Tagálog na binúbugbóg o gínagáróte sa bilíbid? Anó’t háhangàan ang gérerong Móro? Kung ganitó, ipágpalagáy na, ang mga tanóng na naglarô sa ísip ni L.K. Santos nang sulátin ang krítika sa natúrang áwit, ang retórikong ugnáyan ng kasaysáyan at ng tulâ ay nása masínop na balangkás at masíning na salaysáy ng akdâ. Ngúnit hindî itó madalîng mahagíp, at káy-iláp makíta, dáhil káhit anóng gawín ay mahírap ihánay, ihambíng, o itambís ang éstruktúra at náratíbo ng isáng kasaysáyan, sa isáng pánig, at ang éstruktúra at náratíbo ng tulâ, sa kabilâng pánig—yámang guníguní lámang ang sinasábing kasaysáyang Gréko-Rómano. Ang daigdíg ng tulâ, nang sumánib o dumampî sa daigdíg ng kasaysáyan, ay pumáilálim ang mga taúhan ng túnay na kasaysáyan doón sa kasaysáyang itinátampók ng kathâng-ísip. Kinákailángan ni Balagtas na lumundág sa mátalinghagàng paraán, sa paraáng ékstra-istóriko na ang répresentasyón ng lipúnan mulâ sa isáng pintúra ay maílilípat sa masíning at íntersemyótikong anyô, sabíhin mang namímighatî nanlulumò naghíhimagsík ang pangunáhing taúhan nang maíbulálas sa paraáng pátagulayláy ang samâ ng loób lában sa kaniyáng masakláp na kapaláran. Sinungáling si Balagtas, bukód sa ádelantádo at taksíl sa sékwensiyá ng kasaysáyan; subálit kung magsábi man siyá ng anumáng kábalintunàán ay may may báhid pa rin ng kátotohánan, sapagkát ang kaniyáng áwit ay kúsang lumikhâ ng saríling kasaysáyan sa pamámagítan ng wikà at dískursong Tagálog. Hangò umanó sa sinaúnang Gresya ang Florante at Laura, at pagsápit sa Filipinas ay hindî lámang magigíng páimbabáw ang anumáng téstura ng pagká-Gresya (káhit pa may talâbabâ na hindî ginawâ ng kaniyáng kápanahón), bagkús manánaíg ang tunóg at páhiwátig ng Kátagalúgan na banyagà sa hinágap ng sensúra ng góbyernong kolonyál. Ang kátotohánan na dumaán mulâ sa mga matá ng makatà ay hindî wíwikàin ng makatà, bagkús magdáraán pa sa paningín ng gáya ng mga dugông bugháw, na noóng nakalípas na panahón ay nag-áagawán ng podér o nag-úubusán ng lahì sa ngálan ng pananálig. Maáarìng náhulàan ni Balagtas, na hábang lúmaláon, ang pangahás na wikà ng kaniyáng áwit ang manánaíg sa sasápit na isináharáyang bansà na nagkátaóng sumálok at patúloy na sumasálok sa málig ng Tagálog. Ngúnit hindî itó máhalagá. Ang sékwensiyá ng mga pángyayári sa áwit ay pósibleng hindî naganáp sa materyál na kasaysáyan; gayunmán, kung paáno itó itátampók sa áwit bílang matulàing kasaysáyan ay ibá nang usápan. Ang nakíta ni Balagtas sa kúwadro istóriko ay kathâng-ísip na hindî nakápirmí bagkús máhimalâng tumítibók, kumíkislót, humáhagunót. Ínteresádo ang kasaysáyan sa ágos ng mga pangyayári sa mga káharìán; ínteresádo namán ang tulâ sa mga hindî binanggít ngúnit maáarìng kabílang sa ágos ng naganáp sa isáng takdâng panahón ng mga káharìán. Naikákahón ang kasaysáyan sa mga káhingîán ng kátotohánan; napalálayà namán ang tulâ sa mga pósibilidád ng kátotohánan. Anó’t anumán, nagsisíkap ang dalawá túngo sa isáng direksiyón bagamán hindî masasábing páreho ang kaniláng pagdulóg nang makamít ang mithî. Ang ínog mo, ang ínog ng tulâ, ay isá nang kasaysáyan. Mulîng titígan ang pintúrang nakíta ni Balagtas, at kung ipágkanuló ka man ng iyóng paningín, ang pusò’y magwíwikà ng isáng kátotohánan káhit pa ilagdâ iyón sa mga títik ng tunggalîán.

Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity in search of humanity. No to Wars. No to Genocide. Yes to Freedom! Photo by u2605ud835udc12ud835udc00ud835udc0cud835udc04ud835udc04ud835udc07u2605 on Pexels.com

Ikapitong Aralin, ni Roberto T. Añonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikápitóng Aralín

Roberto T. Añonuevo

Báwat poók na iyóng maratíng ay pílas ng kataúhan mo tawágin man itóng malayòng pláneta o Tinubùang Báyan. Napakáhalagá roón ang kiníkilúsan o kinalúluklukán—ang éspasyong malímit pagtalúhan ng ibá-ibáng púwersa—na maáarìng náyon o lungsód na binábakúran ng matátangkád na padér na may tóre ng asintádong ríple, o kayâ’y nalilígid ng mga tayábak at bagáwak na pawàng tagláy ang halimúyak ng dántaóng tág-aráw. Ngúnit saán ka man sumápit ay magbibíhis ng damít na íimbéntuhín ng ibáng táo pára sa iyó, halímbawà, “katútubò,” “hangál,” at “ilahás,” pára sa kalugúran ng mainíping gurò at peryódista. Báwat poók ay makápagtátagláy ng kataúhan mo, gáya ng tayúman at danáw; makabíbigkás ng mga wikà mo nang mapaláwig ang túlad ng mga épiko, búkid, at aghám. Kapág ganáp na napások ay isá ka ring pírata o kayâ’y mérsenáryo na nakikipágsapálarán sa larángan at ahédres; o kung hindî’y ménsahéro ng mga gamót, pagkáin, at damít pára sa mga ulilà, bakwét, at sugatán. Kung mínsan, pípilìin mo ang magíng bóluntáryo o balíkbáyan, tútuklás ng ábanseng bakúna o makinárya, at kapág tináwag maglingkód ay mulîng haháwak ng sandáta sa ngálan ng pámbansâng kalayàan. Ngúnit panándalî at pánsamántalá ang iyóng pananáhan. Patátalsikín ka, gáya ng mga hitáno at dinúdurâáng áso, nang maílihís ka sa ibáyo at makapágharì namán ang sabík at uháw sa kapángyaríhan—sabíhin mang mga gahámang négosyánte o sirâúlong diktadór. Sakâ itátanóng mo sa saríli kung bákit ganitó ang pamantáyang patákarán at kalákarán, na pináuúsong larô ang rúleta ng ínterkónektádong kamatáyan, walâng pakíalám kung malípol ang lahát ng résidénte sa dalawâng kóntinénte, bastá tumabò sa takílya. Kung ganitó ang kapaláran, na ang isá’y tulâ na ibinábanggâ sa ibáng tulâ, na nilalámon at nilulúsaw ang pinakámahinà, pagdúdudáhan mo kung itó ang úbod at katwíran ng ikapûng síning. Sapagkát ang lunán mo ay hindî rébulto ngúnit malímit pinág-aágawán, na kung turíngan mínsan ay bukál ng gas o líbong minerál, ikáw ay hindî rin makapípirmí sa iisáng himpílan o makapípilì ng libíngan. Hindî ka maáarìng magíng mirón, gáya sa tulâ ni Baudelaire o Batutè. Tutútol ka’t tátanggí kapág tináwag na refúhiyádo, dáhil isinílang ka rin gáya ng ibáng táo na isinálin sa akdâ, na lastág sa sukdúlang pákahúlugán at ni walâng útang o órihinál na bátik úpang humingî ng paúmanhín sa sangkálupàán. Ang isáng poók kung walâ ang gáya mo ay kasínglamíg ng désyerto ng yélo, bantulót kung sumílip ang áraw at nanunúlak ang hángin, bukód sa nagpapásidhî ng kimkím na pighatî na tíla paglálakád nang mag-isá sa diyoráma ng mga antígo ngúnit maríringál na báhay na bató. Sumísiglá ang poók dáhil sa iyó, káhit pa ang pagdatíng mo ay kasabáy ng mga taksíl, púta, sinungáling, at magnanákaw, sapagkát sa bandáng hulí, mapípigâ ang iyóng kátotohánan. Nagkakároón ng lárgabísta ang mga bundók at atómo dáhil sa iyó. Umáandár ang palígid, na warìng pagdúngaw sa bintanà ng pupugák-pugák na tren, dáhil sa iyó. Naitítindíg ang malaláwak na aklátan at solidáridád dáhil sa iyó. At dáhil sa iyó, aawítin ka nang buông álab at buông tapát hábang nangíngilíd ang luhà ng mga mándirigmâ, mábawì lámang, halímbawà, ang dangál o ang túnay na kasárinlán ng lupàíng nagugúnaw sa tanáw.

Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine. Photo by Katie Godowski on Pexels.com

Ikaanim na Aralin, ni Roberto T. Aňonuevo

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ikaánim na Aralín

Roberto T. Aňonuevo

Hábang lumaláon, ang poók na pamúmuháyan mo ay tíla isáng bansâng kúkubkubín sa ngálan ng Bágong Kaayúsang Pándaigdíg, at sásalakáyin nang palihím mulâ sa ápat na pánig, at uulán ng mga tagurî na tututúlan ng iyóng pag-íral. Pára kang mígranteng naípit sa bakbákan ng mga trópa na pawàng banyagà sa iyóng kinágisnán. Sumigáw ka man ng saklólo’y tíla itínadhanà ang kapaláran sa taíngang-kawalì at ni walâng saysáy  kung ilahád pa ang iyóng kasaysáyan. Ang mápa ng poók mo ay pánsamántalá at mahírap mapasákamáy; na maidídiktá ng mga satéliteng tíla gáling sa ibáng pláneta, at ang kártograpíya ay maígugúhit lámang sa pagsaló ng gránada o pagsanggâ ng bayonéta. Ang mga hukbó ng mananákop ay magwáwagaywáy ng watáwat ng pagmámatwíd, gáya sa mga lupálop na minimína ang matáng-túbig na makapágdudúlot ng ínmortálidád sa dinastíya ng mga díktador at sabwátan ng mga mandárambóng. At ang mga sugatán, réfuhiyádong salitâ ay tátawíd ng dágat o iibíging maglakád sa mga búbog at bága, umaásang makakátagpô ng kákanlóng na díksiyonáryo ng mga míto o dírektóryo ng mga patáy na pangárap. Tumíngalâ ka’y tátamból ang dibdíb sa mga humáhaginít na éroplánong nagpapásagitsít ng mga pakáhulugán; samantálang  matútunugán ng mga talampákan mo ang úsad ng mga sopístikádong tangké na nagpápasábog ng mga síngkahulugán káhit dalawámpûng daáng mílya ang layò mulâ sa iyó. Daraán ka, gáya ng ibá pang tulâ, sa tunggalîan ng mga tagurî: ang tagurî ng sindikáto sa gramátika at réperénsiyá; ang tagurî ng própagandísta sa retórika at esotérikong kábalbalán; ang tagurî ng mga pártidong ang lóhika ay ikinákahón ng mga  mílisyang demagógo sa prósodya at ímported na poétika. Sa digmâan ng tagurî, ang urì ay kasímpayák ng pagháhatì ng mga urì sa lipúnan, na ang mahírap ay mayáman sa kamángmangán kung hindî man kahángalán sapagkát malímit tagaságap lámang ng ímpormasyón at préhuwisyó mulâ sa teóriko ng karáhasán; na ang mayáman ay mahírap sapagkát lumálagô sa útang o inumít na talíno at nágbabáyad sa pamámagítan ng pangakò at buwís na láway. Higít pa ríto, ang próduksiyón ng mga pakáhulugán ay maúugát— hindî sa mga manúnulát o karaníwang mamámayán—bagkús sa mga burát na burúkratang náis manatíli sa kaní-kaniláng púwesto hábambúhay at mag-ímprenta ng mga salapî nang walâng pagkapágod. Sa digmâan ng tagurî, ang kapaní-paníwalà at maráming kakampí ang nagwáwagî, gáya ng ang klásisísmo ay pósmodernísmo na tinipíl at pinábilís ang transisyón, at nagkakáibá lámang ng baybáy at diín, bukód sa malalágom sa isáng talatà, kung hindî man pirá-pirásong paríralà. Mag-íngat ka’y kakatwâ. Sa digmâan ng tagurî, ang paliwánag ay naikúkublí sa mga palámutîng pang-urì, sa mabábagsík na panagurî ng pag-aglahì o paghámak, at pinanánatíling nakábilíbid ang mga pakáhulugán sa Balón ng Karimlán. De-susì ang mga pandiwà doón, at kung umáandár man sa túlong ng pang-ábay ay párang róbotíkong pawíkan. Samantála, hindî mahalagá warì ang mga panghalíp, pangatníg o pang-úkol pára makálusót ang sabláy na panánaludtód, bágo ka mataúhan na panagínip lámang kung ikáw man ay páhalagahán. Madalîng hulàan ang mga susunód na hakbáng ng magkátunggalîng púwersa sa larángan ng mga tagurî, at mapanlágom ang lóhika ng mga íbig manaíg. Ang padrón ng pagsusurì, kumbagá, ay dápat alinsúnod sa íbig ng nagtátagurî, na tíla hindî na mababágo pa ang magíging pangwakás na pasiyá. Sa digmâan ng tagurî, ikáw bílang tulâ ay hindî makáiíwas na ipágkanuló at ipahámak ng pásimunò ng Pinágtubùang Wikà, hanggáng lahát ay masawî.

Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine. No to War! No to Invasion! Yes to Peace! Yes to People Power! Photo by Nana Lapushkina on Pexels.com

Kapag sumasalpok sa aking bungo ang simoy, ni Boris Vian

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna 
Salin ng “Quand j'aurai du vent dans mon crane,” ni Boris Vian   ng France
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo
  
 Kapag sumasalpok sa aking bungo ang simoy
  
 Kapag sumasalpok sa aking bungo ang hangin
 Kapag binalot ng lungting lumot ang aking mga buto
 Aakalain mong nakita ang ngiting matamlay
 Ngunit higit ka lamang na magugulumihan
 Dahil nahubad ko na 
 Ang kaligirang plastik
 Plastik tik tik
 Na ang mga daga’y nginangata doon
 Ang aking mga laruan, ang pampatalas ng memorya
 Ang aking mga binti, binabalatan ang aking bayúgo
 Ang aking mga hita, ang puwitan
 Na inilalapat ko sa upuan
 Ang aking mga fistula, ang aking buhok
 Ang mga asul na matang kaakit-akit
 Ang matitigas, pantay na panga
 Na ginamit ko sa pagsakmal sa iyo
 Ang matangos na ilong
 Ang aking puso ang aking atay——mga kahanga-hangang
 Bagay na bumubuo ng katanyagang likha ng pangalan ko
 Sa piling ng mga duke at dukesa
 Sa piling ng mga abad at asno
 At ng mga tao na kasama sa hanapbuhay
 Hindi ko na muling tataglayin pa
 Itong munting malambot na posporo
 Itong utak na nagsisilbi sa akin
 At nagbababalang tatakas ang búhay
 Sa mga lungting buto, ang hangin sa moldeng ito
 Ay, nabatid kong sadyang napakahirap ang tumanda. . . .
Alimbúkad: Living poetry for humanity. Photo by Jonathan Borba on Pexels.com

Inaasahan, ni Necip Fazil Kısakürek

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng “Beklenen,” ni Necip Fazil Kısakürek ng Turkey
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Inaasahan

Hindi mahihintay ng maysakit ang umaga,
Hindi mahihintay ng libingan ang yumao,
Hindi mahihintay ng demonyo ang maysala,
Gaya nitong paghihintay ko para sa iyo.

Ayokong dumating ka, ngayon ko lang naisip.
Natagpuan kita naglaho ka man kung saan.
Iwan mo ang aninong hindi dapat mahindik.
Huwag ka nang magbalik, wala na iyang saysay.

Alimbúkad: World poetry translation marathon for humanity. Photo by Rostyslav Savchyn @ unsplash.com

Ang Aklat at ang Panahon

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Ang Aklat at ang Panahon

Roberto T. Añonuevo

Mga minamahal kong administrador, guro, alumni, at estudyante ng EARIST, magandang umaga sa inyong lahat.

Nagulat ako sa inyong imbitasyon sa akin, at sa pamamagitan ng Facebook ay nakuha ninyo akong mapadalo sa inyong pagtitipon. Ang totoo’y marami akong tinanggihang pagtitipon na gaya nito, at masuwerte kayo sapagkat dito ko pinuputol ang aking pananahimik. Tinanong ko si Bb. Baby Lyn Conti kung ano ang tema, at mabilis naman niyang tinugon na “Aklat ng Karanasan, Sandata sa Kinabukasan.”

Bago ako dumako sa inyong tema, hayaan ninyong sipiin ko ang salin ng tula mula sa Sanskrit ng dakilang makatang Magha ng India:

Pinakakain ba ng gramatika ang nagugutom?
Tinitighaw ba ng nektar ng tula ang nauuhaw?
Hindi makabubuhay ng pamilya ang pagsisid
sa mga lihim na karunungan ng mga aklat.
Magpakayaman ka’t ang sining ay iyong iwan.

Ang mapanudyong payo ni Magha sa sinumang ibig pumalaot sa panitikan at pagsusulat ay umaalingawngaw pa rin magpahangga ngayon. Bakit nga ba naman magpapakamatay sa sining, gayong hindi naman lahat ng tao ay binubuwenas na kumita mula sa gayong propesyon? Ang nasabing payo ay waring narinig ng CHED, at hindi ako nagtataka kung bakit nakapaling sa pagkita ng pera ang edukasyon kaysa pagpapalawig ng panitikan at wika. Ngunit ang nasabing tula ay balintunang paalala rin na ang sinumang seryoso sa pagsusulat, at ibig magtagumpay, ay hindi mahahadlangan kahit ng sanlibong halimaw, sapagkat ang sining ng pagsusulat ay higit sa maibibigay ng salapi o panandaliang kaluguran, at ito ay may kaugnayan sa ating kamalayan, guniguni, at gunita. Si Magha ang makatang sumulat ng inmortal na epikong Shishupala Vadha, na hango ang banghay sa Mahabharata, at pambihira ang laro ng mga salita.

Ang pagsusulat ng panitikan ay laan sa elitista, at kung naririto si Magha, bibiruin niya kayo na magtinda na lamang kayo sa Divisoria o magtrabaho sa Ayala. Hindi sapat ang mag-aral ng bokabularyo, gramatika, at retorika; o magsaulo ng mga detalyeng pangkasaysayan, bagkus kailangan ang pambihirang imahinasyon sa pagkatha at pagsusulat. Magagawa ito sa tumpak na pagsasanay, at pagbabasa ng iba’t ibang aklat.

Ang inyong tema ay may apat na salita na marapat titigan: aklat, karanasan, sandata, at kinabukasan. Nakasisindak sa unang malas ang ganitong tema, lalo kung ipagpapalagay na may kaugnayan sa panitikan ang aklat; na ang karanasan ay tumatawid mulang realidad tungong guniguni; na ang sandata ay nagbabadya ng pakikihamok kung hindi man pagtatanggol sa sarili; na ang kinabukasan ay maaaring ang kahahantungan ng awtor o mambabasa o aklat, na sa bandang huli ay kayo ang mamimili kung karapat-dapat sa basurahan o kaya’y aklatan ang lahat ng pagpapagal.

Maiisip na ang “aklat ng karanasan” ay isang direktoryo ng nakalipas na buhay, at kung sinuman ang nakagawa nito ay maipagmamalaking nakaraos sa mga sigwa ng buhay. Ngunit ang panitikan—gaya sa tula, katha, dula, at sanaysay—ay maipapalagay na kapuwa paningin at pananaw, at kung gayon ay nalalangkapan ng pagsisinungaling, na metapora sa kabaligtaran ng basta pangangopya sa realidad. Ang paningin ay kasangkapan upang unti-unting mabuksan ang pinto tungo sa pook na kagila-gilalas, kahindik-hindik, o karima-rimarim, bagaman ang paningin ay maaaring magkaroon ng limitadong saklaw, o sabihin nang pinsala, alinsunod sa maibubuga ng awtor at sanhi ng ideolohiyang kaniyang tinataglay. Samantala, ang pagtanaw ay hindi newtral na pagdulog; ito, gaya ng pagsilip sa teleskopyo, ay maláy na pagdulog, at sinasadya ng awtor upang ang kaniyang mga mambabasa ay maipaling sa mga pangyayaring minabuti niyang mapagnilayan.

Kung ang panitikan ay may sariling mata at lente na pawang nakalilikha ng mahika, alinsunod sa punto de bista ng awtor, ito rin ay maaaring magkaroon ng katumbas na mata at lente sa panig ng mga mambabasa, alinsunod sa abilidad at karanasan nila sa pagsagap at pagbabasa. Maraming pagkakataon na nagtutugma ang paningin at pagtanaw ng awtor sa paningin at pagtanaw ng mambabasa. Ngunit sa ilang pagkakataon, nakalilikha ng salamangka ang awtor at ang kaniyang mga mambabasa ay nagkakaroon ng sari-saring interpretasyon—na magbubunga para lumago ang mito ng awtor bilang manlilikha. Samantala, ang panitikan ay tututol na maikahon o maiseroks, at higit na pipiliing maging lihis, kakatwa, naiiba.

Napakahalagang pagtuonan ng awtor ang kaniyang ilalapat na paningin at pagtanaw sa kaniyang akda, sa pamamagitan ng kaniyang tauhan, na pagkaraan ay mahuhubog sa isang pook at panahon, at marahil ay magluluwal ng kakaibang pagsagap, na maghahatid sa pagpapasiya kung paano titimbangin ang iba’t ibang karanasan. Ang tula, halimbawa, ay karaniwang may isang persona, na malalapatan ng natatanging tinig at himig, at napapaloob sa isang lunan at panahon, ngunit ang personang ito ay hindi palagi ang maituturing na bida. Maaaring kinasangkapan lamang siya ng awtor upang ang daigdig ay matunghayan ng mga mambabasa.

Sa ibang pagkakataon, ang isang mahabang tula ay maaaring magkaroon ng dalawa o higit pang persona (na may pangunahin at mga sekundaryo), at natural, ang mga persona ay di-maiiwasang sipatin na may gradasyon, o kung hindi man, ay nagsusuhayan sa isa’t isa, upang mapalitaw ang karupukan at kalakasan ng bawat persona, at maitanghal ang komplementaryong ugnayan ng mga ito. Ganito ang taktikang ginawa ni Rio Alma sa kaniyang Huling Hudhud. Ang kakatwa, ang Hudhud ay walang katapusang salaysay, at marahil magwawakas lamang kung magugunaw ang isang komunidad na pinag-ugatan nito.

Ang pagsusuri sa sariling akda ay hindi magtatapos sa mga tauhan o banghay o lunan o gusot; karaniwan ang mga katangiang ito ay naglalaro sa kapangyarihan, at hindi ako nagtataka kung bakit ginamit ninyo ang salitang “sandata” sa inyong tema. Ang laro ng kapangyarihan ay hindi maikakahon sa banggaan ng mga uri o nasyon; bagkus maaaring maglagos ito kahit sa paraan ng pagtunghay sa kultura, sa pagbasa sa baluktot na kasaysayan, sa pagtitig sa mga kontradiksiyon sa identidad at kamalayan, sa pagdestrungka sa sentro na kung hindi kabulaanan ay sadyang parang sibuyas na walang lamán ngunit nag-iiwan ng anghit na hindi man makita ay nadarama.

Ang nakapagtataka’y habang humahaba ang tula o akda, lalong nawawalan ng lakas kung hindi man toleransiya ang mambabasa na tapusin ang pagbabasa, kahit sabihing primera klase ang isang akda. Ito ay kung wala siyang kasanayan, tatag, tiyaga, at panahon para magbasa nang matagal, at mag-isip nang malalim. Hindi kataka-taka na ang magagandang nobela o epiko’y higit na pipiliing maisalin sa teatro, pelikula, at komiks, at kung matapos mang basahin ang mga ito’y dahil sapilitang asignatura sa paaralan. Ang ganitong intersemiyotikong pagsasalin ay makapagpapabago sa nilalaman at anyo ng akda, at ang napangingibabaw ay ang paghahatid ng mensahe sa mga konsumidor, alinsunod sa skopos ng naturang pagsasalin.

Ngunit ang sining ay hindi simpleng paghahatid ng mensahe, gaya ng kahig-manok na sulat sa pader ng mga aktibista. Ang sining ay nakatuon sa panghihimasok sa pagsagap, bukod sa pagtatakda at paglampas, sa pamantayang naitakda sa isang panahon o kumbensiyon, at sa pagyanig sa ating guniguni para makaigpaw sa pagiging karaniwan. Ang graffiti ng mga aktibista, gaya ng matutunghayan sa Maynila, ay naging de-kahon sa paglipas ng panahon at nanatiling pambangketa lamang; at sa gayong pangyayari ay ni walang ambag para magtulak sa taumbayan na maghimagsik sa pamahalaan. Tandaan nating ang paghihimagsik ay hindi lamang silakbo ng damdamin, kundi nasa antas ng kritikal na pag-iisip at pag-agaw ng kapangyarihan. Ang kakatwa, ang mga aktibista pa ngayon ang binabanatan, sapagkat ang pagdungis nila sa pader na sinikap linisin at pagandahin ng pamahalaang lokal ay tinatanaw na kontra-rebolusyon— mula sa rebolusyong sinimulan ni Meyor Isko Moreno Domagoso laban sa pamamahalang marumi, masikip, magulo—at sa maikling salita’y walang direksiyon kaya walang maaasahang mabuting patutunguhan.

Isang rebolusyon ang ginawa ni Yorme, kung isasaalang-alang na halos kalahating siglong napabayaan ang Maynila, na ang naging persepsiyon ng mga tao ay kubeta kung hindi man imburnal ng Filipinas, at pugad ng mga pokpok, maton, adik, at lumpen, na kinakatawan ng ikonikong Asiong Salonga, at pinaghaharian ng mga malikhaing propitaryo at organisador mula sa mga sindikato, at naging gatasan ng mga politiko at kasapakat nila sa paglipas ng panahon. Ang taguring “Imperyalistang Maynila” ay isang kabulaanan, at totoo lamang noong panahon ng kolonisasyon at kung isasaalang-alang na ang Malacañang ay nasa Maynila; ngunit ang Maynila kahit noong panahon ng Batas Militar ay nagkukubli ng pagkaagnas sa kabila ng magagarang impraestruktura ng pamahalaan dulot ng migrasyon at paglaki ng populasyon. Ang pagpapalinis ng Maynila, gaya sa Liwasang Balagtas o Liwasang Bonifacio, ay pagkambiyo kung hindi man pagpihit sa paningin at pananaw tungo sa dakilang nakalipas; at ang pook ay muling hinahango ang lakas nito sa mahabang kasaysayan ng pagpupunyagi ng mga dakilang tao na nagsilbing inspirasyon ng mga mamamayan sa mahabang panahon.

Ang isang manunulat na hindi lumilingon sa kaniyang pinanggalingan ay hindi kailanman matutuklasan o maipagmamalaki ang henyo ng kaniyang wika at panitikan.

Kung ituturing na kayo ay mga anak ng Maynila, dahil nag-aral o lumaki kayo sa Maynila, ang paglingon sa nakaraan ay isang hakbang pasulong, sapagkat ang nakaraan ang magtutulak sa inyo na lumikha ng isang kathang-isip na Canal de la Reina, gaya sa nobela ni Liwayway A. Arceo, o kaya’y laberinto ng dilim sa realistang nobela ni Edgardo M. Reyes at isinapelikula ni Lino Brocka; ng buhay-Maynila, gaya sa mga tula ni Anastasio Salagubang na alyas ni Jose Corazon de Jesus at ni Kuntil Butil na alyas ni Florentino T. Collantes; ng isang Tundong katumbas ng langit ni Andres Cristobal Cruz; ng mga mapanudyong sarsuwela at dula ni Severino Reyes at ni Patricio Mariano; o kaya’y lumikha ng adaptasyon ng impiyerno ni Dante Alighieri na pumaloob sa Smokey Mountain, gaya sa mahabang tula ni Rio Alma (kahit sabihing anakroniko sa panahong ito ang nasabing tula sapagkat burado na ang dating imahen ng Smokey Mountain); at balikan ang pambihirang kultura at kasaysayan sa gaya ng mga sanaysay nina Teodoro A. Agoncillo, Nick Joaquin, F. Sionil Jose, Carmen Guerrero Nakpil, Ricky Lee, at sangkaterbang manunulat na kung hindi lamán ng Ermita at Escolta ay naroon sa ipodromo o kabaret ng Santa Ana. Maynila ang pugad noon ng mga dakilang manunulat na Tagalog bago sumapit ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, na kabilang sa gaya ng organisasyong Aklatang Bayan.

Kung maibabalik ang ganitong tagpo sa ngayon, ang mga manunulat na Filipino ay makapag-aambag ng mga primera klaseng akda na maipagmamalaki hindi lamang sa Filipinas bagkus sa buong daigdig.

Manunulat ang nagtatakda ng testura ng wika mula sa kaniyang isinaharayang pook, panahon, at tauhan. At ang wikang ito ang magdaragdag ng mga konsepto at diskurso na marahil ay may kapasidad na lumampas, kung papalarin, sa hanggahan ng karagatan ng Filipinas. Isang dating konsehal ng Maynila at propesor sa mga unibersidad sa Maynila, ang dakilang Iñigo Ed. Regalado, ay nag-ambag sa pamamagitan ng pagbuo ng malawakang sarbey at kritika ng mga tula, at kuwentong nalathala bago ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Kung hindi kay Regalado ay hindi mababatid ng henerasyong ito ang ginawa ng mga manunulat na Tagalog na paunlarin ang panitikang pasulat na pagkaraan ay magiging batayan sa pagsusuri sa pag-unlad ng Tagalog na siya namang magiging haligi para sa isang pambansang wika. Ang hámon sa atin ay ipagpatuloy ang nasimulang pagsisikap ng gaya nina Iñigo Ed. Regalado, Lope K. Santos, Julian Cruz Balmaseda na kung hindi ninyo alam, ay naging mga opisyal ng Surian ng Wikang Pambansa na ngayon ay Komisyon sa Wikang Filipino.

Napapanahong himukin muli ang madla na magbasa. Hindi lamang mga estudyante at akademiko ang dapat nagbabasa. Ang pagbabasa ay dapat umabot hanggang pinakamababang saray ng lipunan, at maging kaugalian at paraan ng pamumuhay, sapagkat tanging edukasyon ang makapagpapabago sa ating sarili tungo sa maláy na antas. Sa maniwala kayo’t sa hindi, ang problema sa kritikal na pagbabasa ay hindi lamang matutunghayan sa mga maralitang pook o bilangguan o palengke, bagkus kahit sa loob ng mga kolehiyo at unibersidad, na napipilitang tumanggap ng mga estudyanteng ang antas ng kritikal na pagbabasa at pagsusulat ay waring nasa antas ng Grade 6. Kung ako si Yorme, maglalaan ako ng pondo para sa mga aklatan ng Maynila, at iaatas kong palawigin ang koleksiyon ng mga aklat na sinulat ng mga manunulat na taga-Maynila o ng sinumang tumalakay hinggil sa kalagayan ng Maynila. Iaatas ko rin sa mga kabataan na tangkilikin ang pagbabasa ng mga aklat, at kung may sapat na pondo ay tutumbasan ng pabuya ang sinumang makapagsusulat at makapagpapalathala ng mga de-kalidad na aklat na pampanitikan at iba pang larang.

Upang makahimok tayo ng maraming mambabasa, inaasahan naman sa atin ang paglikha ng matitinong aklat (at hindi basta masabing aklat), na hindi nakalaan para kumita at pagkakitahan lamang ng mga patakbuhing pabliser at akademikong palimbagan, bagkus sadyang nakatuon sa pagpapanibago ng kamalayan ng mga mambabasa. Ang ilalabas nating aklat ay dapat magkaroon ng mataas na pamantayan sa kasiningan at nilalaman, masinop sa wika at diskurso, at may pagpapahalaga, kahit paano sa saliksik, kasaysayan, at kultura. Kailangang marunong sumugal ang ating mga akda sa mga usaping tumutulay sa panganib at pangangahas. Ganito ang ginawa ni Jorge Luis Borges sa kaniyang mga prosa at tula, na pawang nagtataglay ng mga sariwang idea, sapagkat para kay Borges ay hindi sapat na maging intelektuwal na malalim ang erudisyon sa isang larang (na parang Artificial Intelligence), bagkus kinakailangan ang mga intelektuwal na magtaglay ng sariwang idea hinggil sa pagtanaw sa daigdig. Kung hindi’y nakatakda tayo na pumaloob sa mga guhong paikid, at matutuklasan natin ang sariling nabalahò sa sumpa ng pag-uulit at kamangmangan, at likha ng higit na nauna sa atin.

Makatutulong sa atin na bumuo ng mga grupong magsusulong ng mga palihan [workshop] sa pagsusulat. Mahigit tatlumpung taon na ang nakaraan, dumaan din ako sa mga palihan na dinaluhan ng mga bigating kritiko sa panitikan. Ang naging epekto nito sa akin ay lalo akong nauhaw sa karunungan, at natuklasan ko ang aking kahinaan at katangahan, na pagkaraan ay magtutulak sa akin upang higit na paghusayin ang sining sa pagtula, pagkatha, pagsasalin, panunuri, pagpapalathala, at iba pang gawain. Ang aming pag-aaral noon ay umaabot hanggang sa inuman sa IBP (Ihaw Balot Plaza) at iba pang birhaws sa Quezon City, kaya lahat kami’y nasaniban ng espiritu ng aming musa na binabantayan ni San Miguel. Sa maniwala kayo’t sa hindi, higit na marami akong natutuhan sa inuman kaysa loob ng paaralan, sapagkat tunay na panitikan at kasaysayang pampanitikan at teorya at kritikang pampanitikan ang aming pinag-uusapan at hindi pulos kalibugan o kabalbalan.

Marami ang umaangal na kesyo kulang na kulang ang mga aklat pampanitikang nasusulat sa Filipino at mga katutubong wika na maaaring basahin ng ating mga estudyante. Gaano karami ba ang titulong nasusulat sa Filipino at mga katutubong wika kada taon? Walang makukuhang malinaw na datos, sapagkat ang mga institusyong dapat nagsasaliksik nito, gaya ng National Book Development Board, ay bigong likumin ang impormasyon. Umaasa lamang tayo sa bilang ng mga titulong humingi ng ISBN at ISSN doon sa National Library, ngunit kung ilan ang nasa Ingles at ilan ang nasa Filipino at/o katutubong wika ay walang matutunghayan. Ang pagpaplano, kung gayon, kahit sa pagpapalathala ng mga aklat na nasusulat sa Filipino ay apektado, sapagkat waring pangangapa ito sa dilim.

Kung may nailathala man hinggil sa mga aklat pampanitikang nasusulat sa Filipino at/o katutubong wika ay nagkakasiya ang karamihan sa mga pabliser na maglimbag ng tigsasanlibong sipi bawat tituto. Ano ang mararating nito? Wala, kung isasaalang-alang na ang populasyon ng Filipinas ay lumampas na sa 100 milyong tao. Ang isang opsiyon ay gamitin ang elektronikong publikasyon at maglabas ng maraming ebook para madaling ma-download ng mga guro at estudyante, bagaman napakaliit ng bilang sa sarbey ng NBDB hinggil sa mga gumagamit ng ebook. Samantala, sa 200 sangay ng National Bookstore sa buong bansa, masuwerte nang magkaroon ng titulo ritong nasusulat sa Filipino, sapagkat ang promosyon ng mga aklat na ibinebenta rito ay pulos hango sa New Times Bestseller List, at sa ganitong pangyayari, ang pananaw at panlasa ng mga Filipino hinggil sa panitikan ay naididikta ng malalaking publikasyon mula sa New York. Ang Book Sale, na may 91 sangay sa buong kapuluan, ay pulos Ingles ang titulong ibinebenta at maituturing na ukay-ukay ng mga aklat na halos ibinabasura ng ibang bansa. At ang Pandayan Bookshop, na may 90 sangay, ang tanging nagbibigay-pag-asa sa mga lokal na awtor para maitanghal ang kani-kaniyang aklat at mabili.

Panahon na ngayon para ipaling ng EARIST ang seryosong tangkilik sa mga manunulat na naging bahagi nito. Kung nais nating makapagparami ng mga manunulat, kailangang magsimula ito sa EARIST na handang maglaan ng pondo, oras, tauhan, at pasilidad. Huwag kayong umasa sa mga manunulat na mula sa UP, AdMU, DLSU, at UST, sapagkat ang pagpapalago ng panitikang Filipino at wikang Filipino ay tungkulin ng bawat mamamayan, at hindi ng isang institusyon o organisasyon lámang. Ang pagpapalathala ng mga aklat (lalo na yaong nasusulat sa Filipino) ay dapat nasa target ng EARIST taon-taon, bukod sa pagbubukas ng pinto sa promosyon at distribusyon ng mga aklat tungo sa publiko. Ipupusta ko sa inyo na kung gagawin ito ng EARIST taon-taon, mapatataob nito—sa loob ng isa o dalawang dekada—ang ibang malalaking kolehiyo at unibersidad na walang tangkilik sa mga manunulat at sa publikasyon ng mga aklat pampanitikan, lalo yaong nasusulat sa Filipino at mga katutubong wika. Simula rin ito para makilala ang EARIST bilang Sentro ng Kahusayan sa Filipino at Edukasyon.

Maniwala tayo sa kapangyarihan ng panulat kahit maraming pinapaslang na manunulat sa ating panahon, at gaya sa maparikalang tulang tuluyan ng bantog na manunulat na si Augusto Monterroso ay maging Zorro nawa tayo sa hinaharap—na marangal, matapat sa sining na pinagsisilbihan. xxx

(Binasa sa pagdiriwang ng EARIST na may temang “Aklat ng Karanasan, Sandata sa Kinabukasan,” na ginanap sa Manila Grand Opera Hotel noong 23 Nobyembre 2019.)

Sayaw ko, ni Blaise Cendrars

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng “Ma danse,” ni Blaise Cendrars (Frederick Louis Sauser)                   ng Switzerland
Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Sayaw ko

Kay Platon, walang karapatan sa lungsod ang makata
Hudyong palaboy
Metapisikong Don Juan
Mga kaibigan, matatalik sa loob
Wala ka nang kaugalian at wala nang bagong gawi
Dapat nang lumaya sa tiranya ng mga magasin
Panitikan
Abang pamumuhay
Lisyang kayabangan
Maskara
Babae, ang sayaw na ibig ipasayaw sa atin ni Nietzsche
Babae
Ngunit parikala?
Tuloy-tuloy na pagpasok at paglabas
Pamimilí sa lansangan
Lahat ng tao, lahat ng bansa
At ikaw ay hindi na pasanin pa
Tila ba hindi ka na naroroon .  .  .
Ginoo akong nasa kagila-gilalas na treng tumatawid sa parehong lumang Ewropa
. . . . . . . at nakatitig nang malamlam mula sa pasilyo
Hindi na makapukaw sa aking interes ang tanawin
Ngunit ang sayaw ng tanawin
Ang sayaw ng tanawin
Sayaw-tanawin
Paritatitata
Ang aking paiikutin

Filipino at Panitikang Filipinas

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Filipino at Panitikang Filipinas

Roberto T. Añonuevo

Ang resolusyon ng Korte Suprema na pagtibayin nang lubusan na tanggalin sa mga ubod na aralin sa kolehiyo ang mga sabjek na Filipino at Panitikan ay isang magandang pagkakataon upang pagbulayan ang estado ng pagtuturo ng Filipino at panitikan mulang kindergarten hanggang kolehiyo, titigan nang mariin ang kakulangan sa mga batas, at pagtuonan ang pambansang bayanihan tungo sa ikalalago ng wika at panitikang Filipinas. Kailangang balikan ang kolektibong usapin, at hindi lamang lutasin ang problema alinsunod sa katumpakan at legalidad ng mga patakaran.

May kaugnayan ang pagtanggal sa dalawang sabjek sa usapin ng duplikasyon o pag-uulit ng mga paksang itinuturo, at maituturing na pag-aaksaya, kung tatanawin sa punto de bista ng mga burukratang edukador at administrador. Samantala, ang salungat na diwain dito ay may kaugnayan sa transcendental na usapin, sapagkat ang pagpatay sa Filipino at panitikan ay maaaring magbunga ng disaster sa pagtanaw ng kultura at kasaysayan sa mga susunod na henerasyon.

Ang resolusyon ng Korte Suprema ay nakabatay sa CHED Memorandum Blg. 20, serye 2013, at ang memorandum na ito ay patakaran, panuntunan, at pamantayang binuo ng mga representante mula sa iba’t ibang disiplina ng pag-aaral. Nagkaroon umano ng konsultasyon ang CHED ukol sa nasabing memorandum, ngunit sa kung anong dahilan ay hindi agad napigil o naunahan ng mga sumasalungat ang magiging epekto ng kautusan.

Mahalagang balikan ang winika ni Blas F. Ople para ilugar ang debate. Ang taumbayan, aniya, ay malaya at may karapatang paunlarin ang mga taglay nitong wika nang labás sa itinatadhana ng konstitusyon o alinmang batas; ngunit tungkulin ng batas na patuloy na paunlarin ang mga wika. Ang pahayag na ito ng butihing mambabatas ay noong nagkakalabo-labo ang mga delegado ng komisyong konstitusyonal na bumabalangkas ng mga probisyon ukol sa Filipino at edukasyon ng Konstitusyong 1987.

“Ang taumbayan, ani Blas F. Ople, ay malaya at may karapatang paunlarin ang mga taglay nitong wika nang labás sa itinatadhana ng konstitusyon o alinmang batas; ngunit tungkulin ng batas na patuloy na paunlarin ang mga wika.”

Ang binanggit ni Ople na “malaya at may karapatang paunlarin ang mga taglay nitong wika nang labas itinatadhana ng konstitusyon o alinmang batas” ay ang katwirang isinusulong ng Komisyon sa Wikang Filipino at maririnig palagi sa tagapangulo nito para himukin ang sambayanan na tangkilikin at palaganapin ang Filipino at panitikang Filipino, bukod sa gamitin ang Filipino sa pagtuturo sa lahat ng disiplina o sa lahat ng antas ng edukasyon. Tumpak ang ganitong pangangatwiran, sapagkat nakasaad din sa Konstitusyong 1987 ang konsepto ng lakas-ng-bayan [People Power] at tungkulin ng bawat mamamayan na makilahok sa pamamahala para sa ikabubuti ng bansa. Samantala, sa sinabi ni Ople na “tungkulin ng batas na patuloy na paunlarin ang mga wika” ay maririnig lamang sa mapang-uyam na biro, kung hindi man patutsada ng tagapangulo ng KWF na walang ginagawa ang kongreso para dito.

Sa aking palagay ay nagkakamali ang butihing tagapangulo ng KWF pagsapit sa ikalawang binanggit ni Ople.

Una, hindi basta masisisi ng KWF ang kongreso kung wala man itong nabuong panuhay na batas [enabling law] ukol sa Filipino at panitikang Filipinas. Tungkulin ng KWF, alinsunod sa Batas Republika Blg. 7104, na bumuo ng mga saliksik, patakaran, at panukalang pangwikang maaaring ipasa sa kongreso upang maisabatas ito makaraang lagdaan ng Pangulo. Kakatwang isinusulong ng KWF ang pagbabago sa Batas Republika Blg. 7104 para palakasin ang mandato KWF; ngunit kung babalikan ang isinusulong na panukalang batas ng National Commission for Culture and the Arts (NCCA), ang KWF ay magiging halos katumbas lamang ng kawanihan sa ilalim ng NCCA, na magbabanyuhay na dambuhalang burukrasya na Departamento ng Kultura. Sa ganitong pangyayari, maituturing na pahayag ng isang politiko ang binanggit ng tagapangulo ng KWF.

Ikalawa, kung may panuhay mang batas na maituturing ay ito ay walang iba kundi ang batas sa K-12. Sa ganitong pangyayari, ang maaaring gawin ng KWF ay isulong ang isa pang batas na makapagluluwal ng patakarang makapaglilinaw at makápagpápalakás sa pagtuturo ng Filipino at panitikang Filipinas sa mga tiyak na antas ng edukasyon (halimbawa, mulang primarya hanggang tersiyaryang antas) at nang hindi mabalaho ang Filipino sa isinusulong na multilingguwalismo. Magagawa ito sa pamamagitan ng inter-ahensiyang balikatan ng KWF, DepEd at CHED, at mapipiga kung paano palalawigin sa pandaigdigang antas ang bisà ng Filipino pagsapit sa tersiyaryang antas. Ang binanggit ng Korte Suprema na “non-self-executing provisions” ng Konstitusyong 1987 ay tumutukoy sa kawalan ng panuhay na batas ukol sa Filipino bilang midyum ng instruksiyon, bukod sa walang panuhay na batas kung paano palalakasin ang pagpapahalaga sa pambansang panitikan bilang pamanang yaman. (Walang kasalanan dito ang Tanggol Wika, na masigasig na nakikibaka para mapanatili ang dalawang sabjek at maipaglaban ang kapakanan ng mga guro.) Kung gayon, kahit manggalaiti ang Tagapangulo ng KWF hinggil sa pagpapaliwanag ng probisyong pangwika, kung wala namang panuhay na batas ukol dito, maliban sa batas sa K-12, ay walang silbi at suntok sa buwan.

Ikatlo, ang pagbubuo ng batas na lilinang sa Filipino bilang wika ng pagtuturo ay hindi maiaasa lamang sa KWF dahil napakaliit na institusyon ito. Kailangan ng KWF ang tulong ng ibang ahensiya, sa pangunguna ng DepEd at CHED, at ang tangkilik ng iba’t ibang organisasyon (mapa-pribado man o publiko, anuman ang ideolohiyang pinagmumulan). Hindi makatutulong kung sesermunan ng kung sinong komisyoner ng KWF ang mga administrador ng matataas na edukasyong institusyon kung pinili man nitong buwagin ang Filipino at panitikan sa kanilang paaralan, sapagkat ang ginagamit nitong katwiran ay “akademikong kalayaan.” Kung babalikan ang winika ng Korte Suprema, hindi hinahanggahan ng CHED Memo Blg 20 ang akademikong kalayaan ng mga unibersidad at kolehiyo na palawigin sa kanilang kurikula ang pagtuturo ng Filipino at Panitikan. Ang dapat inaatupag ng KWF ay malusog na diyalogo, at diyalogong magpapaluwal ng higit na matalino, malawak, malalim, at makabuluhang pag-unawa sa Filipino at panitikang Filipinas—na ang kongkretisasyon ay malinaw na patakaran, pamantayan, at panuntunan ukol sa Filipino at panitikang Filipinas, at siyang maaaring ipalit sa isinasaad ng CHED Memo Blg. 20, serye 2013 ukol sa Filipino at panitikang Filipinas.

Ikaapat, ang kawalan ng panuhay na batas ukol sa pagsusulong ng Filipino bilang midyum ng instruksiyon sa lahat ng antas ng edukasyon ay matutunghayan sa KWF na maiwawangis sa isang huklubang tigre na lagas ang mga pangil at ngipin at ni walang kuko. Sa ganitong pangyayari, hindi mapupuwersa ni mahihikayat nang madali ng KWF ang matataas na edukasyong institusyon na sundin nito ang mga patakarang binuo ng KWF. Kung walang kapangyarihan ang KWF, bakit pa ito patatagalin? Ang kuro ng ibang kritiko na buwagin ang KWF ay marahas ngunit may batayan kung hangga ngayon ay antikwado at napakarupok itong institusyon hinggil sa pagsusulong ng mga patakarang pangwika. May labing-isang komisyoner ang KWF, at ang nasabing mga komisyoner ay may tungkuling mag-ambag sa pagbubuo ng patakarang pambansa na nakatindig sa panuhay na batas sa probisyong pangwika ng Konstitusyong 1987. Makakatuwang ng nasabing mga komisyoner ang Pambansang Lupon sa Wika at Pagsasalin [National Committee on Language and Translation] ng NCCA na ang tungkulin ay gumawa rin ng mga patakarang pambansa na magiging gulugod na panuhay na batas ng mga probisyong pangwika ng Konstitusyong 1987.

Ikalima, ang “pagkawala” ng Filipino at Panitikang Filipinas bilang mga ubod na aralin sa kolehiyo ay makabubuting itrato na usapin para sa repasuhin at pag-aralan ang buong transisyon ng pagtuturo ng dalawang sabjek mulang kindergarten hanggang kolehiyo upang maibalik ang prestihiyo at mailuklok sa tamang pedestal ang naturang mga sabjek. Hindi pa tapos ang laban, at may puwang para sa pagsusulong ng panuhay na batas ukol dito. Tandaan na may mandato ang CHED, sa bisa ng Seksiyon 13, Batas Republika Blg. 7722, na “bumuo ng minimum na kahingian para sa mga tiyak na akademikong programa,” at kabilang dito ang Filipino at Panitikan. Ang laban ay teritoryo ng CHED, at hindi nagkakamali ang KWF na makipag-ugnayan doon.

Ang ganitong grandeng bisyon ay hindi matatapos sa kisapmata. Kailangan ang malawak at aktibong konsultasyon sa mga sangkot na institusyon at tao, at hinihingi ng panahon ang maalab na pakikilahok ng mga guro, manunulat, intelektuwal, aktibista, artista, istoryador, at iba pang tao na magiging isang Akademyang Filipino. Halimbawa, maimumungkahing linawin ang exit plan ukol sa Filipino at panitikang Filipinas para sa mga magtatapos ng junior at senior high school. Kung malinaw ang exit plan ay magiging madulas ang transisyon ng pagtuturo tungo sa tersiyarya at posgradwadong antas. Ang ganitong balakid ay malulunasan kung magkakaroon ng mahigpit na ugnayan ang DepEd, CHED, at KWF—na pawang suportado ng mga kinatawan mula sa iba’t ibang disiplina o institusyon.

Ikaanim, kailangang linawin sa pamamagitan ng pambansang patakaran kung paano unti-unting ipapasok ang Filipino sa iba’t ibang disiplina. Pag-aaksaya ng laway, at maituturing na drowing lámang, ang pagtuligsa sa gobyerno kung ang panig ng gaya ng KWF ay walang maihahaing panuhay na batas. Pagpapapogi sa harap ng madla kung sasabihin ng isang komisyoner na “gamitin ninyo ang Filipino sa inyong disiplina,” sapagkat hindi ito madaling gawin sa panig ng mga guro. Mapadadali ang trabaho ng mga guro kung suportado sila ng buong makinarya at tinutustusan ng gobyerno, at ang gobyerno ay tinitingnan ang gayong hakbang na makatutulong sa modernisasyon at pag-unlad ng bansa.

Mga Mungkahi

Kung ang problema sa pagtuturo ng Filipino at panitikang Filipinas sa kolehiyo ay may kaugnayan sa katwiran ng “duplikasyon,” “pag-uulit,” at “pag-aaksaya” ito ang dapat hinaharap ng mga edukador. Muli, hindi madadaan sa taltalan ang ganitong usapin para malutas. Makabubuti kung inuupuan ito ng mga intelektuwal na handang magtaya, at bukás ang isip at loob sa posibilidad ng bagong anyo at nilalaman ng Filipino at panitikang Filipinas. Makabubuti rin kung magbubuo ng alternatibong kurso ang KWF, dahil ang mandato nito ay palawigin ang Filipino bilang midyum ng instruksiyon. Ang magiging bunga ng talakayan ay dapat nasa anyo ng panuhay na batas sa probisyong pangwika ng Konstitusyong 1987, o kaya’y nasa pambansang patakaran, panuntunan, at pamantayan na ihahayag at ipatutupad ng DepEd, CHED, at KWF.

Ang pagpapasok ng Filipino at panitikang Filipinas bilang ubod na kurso sa Pangkalahatang Edukasyong Kurikulum sa tersiyaryang antas ay dapat hinaharap ang pangyayaring ang Filipino ay sumasapit bilang pandaigdigang wika, kung ipagpapalagay na mahigit 100 milyon ang populasyon ng bansa, bukod sa tumatanyag ang wikang Filipino kahit sa ibang bansa. Sa ganitong pangyayari, ang mga intelektuwal ng Filipinas ay mabigat ang responsabilidad na palawigin pa ang Filipino sa kani-kaniyang disiplina, at nang matauhan ang gobyerno na napapanahon nang suportahan ang pagsusulong ng Filipino at panitikang Filipinas para sa kinabukasan ng mga mamamayan nito. Ang tanong ay kung paano maitatangi ang pagtuturo ng Filipino hindi lamang bilang wikang pambansa bagkus wikang internasyonal, at bilang instrumento sa pagkatha at pagpapalaganap ng kaalaman sa iba’t ibang disiplina—kung ilalahok itong ubod na kurso sa pangkalahatang edukasyon na may minimum na kahingian, at kung paano lalampasan ang minimum na kahingiang ito pagsapit sa matataas na edukasyong institusyon.

Ang pagtuturo ng panitikan sa kolehiyo ay isang anyo ng preserbasyon at kultibasyon ng kultura, yámang nakalulan sa wika ang kamalayan at kultura ng sambayanan. Sa ganitong pangyayari, inaasahan ang malaganap ng pagsasanay sa pagsasalin, malikhaing pagsulat, pananaliksik, atbp. Makatutulong kung magkakaroon ng programadong publikasyon ng mga aklat na nasusulat sa Filipino ang iba’t ibang disiplina, batay sa pambansang patakarang mabubuo ng gobyerno. Halimbawa, ang pag-aaral ay magpapakilala sa mga hiyas ng panitikan, gaya ng mga nobela, kuwento, tula, at dula, mulang panahong kolonyal hanggang poskolonyal. Maaaring gamitin ang elektronikong publikasyon para pabilisin ang pagpapalaganap ng mga impormasyon hanggang liblib na pook ng Filipinas.

Ang ginagawang kampanya ng Tanggol Wika ay hindi dapat sipatin na tulak ng politika lamang. Ang usapin ng wika at panitikan ay lumalampas sa politika at kulay ng ideolohiya, at kung gayon ay dapat kinasasangkutan ng lahat ng mamamayang Filipino. Kung mabibigong makalahok ang mga mamamayan sa super-estrukturang ito at mananatili sa batayang ekonomiya lamang, magpapatuloy ang alyenasyon ng gaya ng mga guro at estudyanteng nangangarap ng sariling wika at sariling panitikang maipagmamalaki hindi lamang sa Filipinas, bagkus sa buong daigdig.

Sa Batas K-12, inaasahan ang mga nagsipagtapos nito na taglay nila ang ubod na kakayahan at kasanayan, at ipinapalagay na handang-handa na silang pumasok sa isang unibersidad. (Napakamusmos pa ng batas at ang malawakang ebalwasyon nito ay hindi pa ganap.) Napakaringal itong pangarap, ngunit dapat sinusuring maigi kung totoo nga. Dahil kung hindi, lalong kailangan ang Filipino at Panitikan na ipasok bilang ubod na kurso sa Pangkalahatang Edukasyong Kurikulum ng CHED.

Marahil, kailangan ang bagong aklasang bayan—para sa Filipino at para sa panitikang Filipinas. Hintayin natin ang susunod na kabanata.

Alimbukad: Panitikang Filipinas. Panitikang Pandaigdig.

Alamat ng Mambukal

/ Roberto Añonuevo / 2 mga puna

Alamat ng Mambukál

Hango sa isang kuwentong-bayan ng Hiligaynon mulang Negros Occidental, at muling isinalaysay sa malikhaing paraan ni Roberto T. Añonuevo.

Nalimutan na ng mga tao ang aking pagmamahal.

Mahabang panahon na ang nakalilipas, tanging mga tagakaitasan ang namumuhay nang tahimik sa Mambukál. Malayà silang nakapagtatanim sa matatabang lupain; at sagána sa maiilap na hayop na maaaring kainin ang gubat. Gayunman, wala noong ilog o sapa na pawang mapagkukunan ng tubig, at mabuti na lámang at mapagpalà ang bathalang si Kanlaon. Bumubúhos ang ulan upang tighawin sa uhaw ang mga lupang nilinang—ang mga lupang nagbibigay sa mga tao ng mga gulay, halamang-gamot, bunga, butil, at higit sa lahat, matitigas na kahoy na maaaring gamitin sa pagtatayo ng bahay o kamalig.

Tumitingala ang mga tao sa kalangitan, at malimit nagdarasal upang humingi ng ulan kay Kanlaon. Ulan ang kanilang kaligtasan: ang tubig mula sa mga ulap, at hatid ng simoy, at nagpapalà sa mga tagalupà.

Ngunit may katapusan ang lahat. Mahigit dalawang tag-ulan na hindi bumuhos ang ulan at ni hindi umambon. Nangaluntoy ang mga halaman, at nagliyab ang mga tuyot na kahuyan. Namatay sa uhaw ang mga hayop, at ang mga tao’y kinakailangan pang magtungo sa malayong pook upang sumalok ng tubig sa mga lihim na balón. Gumapang ang tagsalát sa buong Mambukál, at kahit na magdasal nang magdasal ang mga tao’y tila bingi ang bathala sa mga pinailanglang na panalangin.

Gaya ng kinaugalian, ginanap ang pinait sa Mambukál. Nagtipon ang matatanda’t umusal ng kung anong mahiwagang dasal. Isang babaylan na waring sinapian ng ibon ang tumula ng kung anong kababalaghan. Pagkaraan, nagkatinginan ang mga saksi at ipinangako nila na mag-aalay sila ng isang dalaga na paulit-ulit mag-aalaga ng apoy sa paanan ng bundok. “Mahal naming Kanlaon,” anila, “tuparin mo lámang ang aming hiling ay hindi namin kailanman lilimutin ang paghahandog sa iyo!” Oo, inihandog nila kay Kanlaon ang isang dalaga. At ang dalagang iyon, na tinawag na Kudyapâ, ay walang iba kundi ako.

Ako, si Kudyapâ, ay taimtim na sumunod sa ipinag-uutos ng matatanda sa aming pook. Mahal ko ang aking kababayan, at ayaw kong biguin sila sa kanilang mithi. Ibinigay ko ang sarili para kay Kanlaon. At mula nga noon, kataka-takang nagsimulang bumuhos muli ang masaganang ulan. Muling sumigla ang mga pananim sa kabundukan, nanumbalik ang lakás at tuwâ sa anyo ng mga tao’t hayop, at nakaraos sa mahabang tagtuyot ang Mambukál.

Natuwa ang aking mga kababayan sa pagpapalà ni Kanlaon. Natuwa rin ako, bakit hindi? Naunawaan ko, bagaman hindi ganap, kung bakit sa isang dalagang tulad ko ay matitighaw ang uhaw ng aming mga lupain. Ano ang nakitang katangian ni Kanlaon sa akin? Maaaring maganda ako, gaya ng ibang babae, o dalisay ang puso na bibihirang matagpuan sa kabataang kasinggulang ko. Ang ipinagtataka ko’y bakit ako ang naibigan ni Kanlaon? Hindi kayâ nagkataon lámang ang lahat? Maaari namang matanda o sanggol o binata ang ihandog kay Kanlaon. Ngunit ako? Marami pa akong tanong sa sarili. Gayunman, ang pagiging tapat at pagsunod sa nakatatanda ang katangiang naisaloob ng sinumang kabahagi ng aming lipi.

Hindi ko binigo ang aking mga kababayan.

Nagtutungo ako tuwing umaga sa dambanang nakatirik sa paanan ng bundok upang mag-alay ng mga bulaklak kay Kanlaon. Pinagbuti ko rin ang pag-aalaga ng apoy na sagisag ng aming pananampalataya kay bathala. Lumipas ang mga araw at buwan ay lalo kong pinagbuti ang paghahandog sa aming panginoon.

Sa isang di-inaasahang pagkakataon, nagawi sa dambana ang makisig na lalaking buhat sa pangangaso. Tumitig ang binata sa akin, at hindi maintindihan kung bakit ang kaniyang mga mata’y tila naglalagos sa aking kalooban. Kinabahan ako, at mabilis akong tumalilis sa dambana upang lumayo sa lalaking sa wari ko’y kaakit-akit, kaibig-ibig.

Nang magbalik ako kinabukasan sa dambana, muli na namang nagtagpo kami. Lumapit ang lalaki sa akin at nagpakilala, at pagkaraan ay napaamò niya ako sa pamamagitan ng kaniyang malalamyos na tinig at nakakikilig na titig. Sinamahan niya ako sa pag-aalay ng bulaklak, at kahit siya’y nag-alay din ng bagong huling baboy-damo. Kapuwa kami nagdasal, pagdarasal na lalong nagpalapit sa amin sa isa’t isa.

Nagtataka ang aking mga kamag-anak dahil lalong sumigla ang aking pag-aalay sa dambana habang lumalaon. Naniwala silang dininig ni Kanlaon ang aking mga panalangin, dahil malimit umambon o pumatak ang ulan. Lumungti’t yumabong ang mga halaman at punongkahoy sa aming paligid, at naging masagana sa pagkain o inumin ang mga tao. Ang hindi alam ng aking mga kababayan, palihim kaming nagtatagpo ng lalaking mangangaso. Aaminin ko, nahulog ang aking loob sa kaniya. Na tumibok ng pag-ibig ang aking dibdib. Na minahal ko ang lalaking kakaiba sa aming lipi.

Dumating ang sandaling pinangangambahan ko.

“Kudyapâ,” pabulong na winika sa akin ng aking kasintahan, “sumama ka sa akin. Magtanan tayo. Ibig kong ikaw ang mapangasawa ko!”

Tila may kumuliling sa aking pandinig. Hindi ko alam kung ano ang gagawin. Narito ang lalaking dalisay na naghahandog ng kaniyang pag-ibig sa akin. Nahati ang aking isip sa paghahandog ng bulaklak at pag-aalaga ng apoy para kay Kanlaon, at sa lalaking naghahain ng kaniyang sarili para sa isang pangarap na kaaya-aya.

Paano ko siya matatanggihan? Higit sa pagkagayuma ang aking nadama. Pinisil niya ang aking mga palad, at tinugon ko siya sa pamamagitan ng mahigpit na yakap. Nang papalabas na kami sa dambana’y biglang yumanig ang lupa. Lumindol nang napakalakas, nangabuwal ang matatangkad na punongkahoy, gumuho ang mga lupa, at habang kami’y tumatakbo upang tumakas ay gumuhit ang matatalim na kidlat sa may dagim na kalangitan. Kumulog nang kumulog, kasabay ng pagsuka ng usok ng lupain, at maya-maya pa’y umihip ang hanging umaalimpuyo na waring nagbabadya ng kapahamakan.

Kinabahan ako.

Nagalit marahil si Kanlaon, at ang pagtalikod ko sa panata’y ibinubunyag ngayon ng nagngangalit na kalikasan. Tinawag ko ang aking kasintahan ngunit ang kataka-taka’y ni walang lumabas na tinig sa aking lalamunan. Napípi ako. Sinubok kong tumakbo, subalit nanigas ang aking mga binti, at wari’y naghunos na mapuputing bato ang aking talampakan.

Walang ano-ano’y naramdaman kong nagpapalit ng anyo ang aking katawan. Pinilit kong abutin ang bisig ng aking minamahal ngunit ako’y unti-unting nalusaw sa kung anong dahilan. Nagsatubig ang aking katauhan, ang tubig na inaasam ng aking kababayan, ang tubig na hinihingi ng lahat upang mabuhay. Ang aking kayumangging balát, ang aking itim na buhok, ang aking balingkinitang katawan, ang aking damit, at ang lahat ng aking niloloob ay naging tubig. Tubig! Tubig! Tubig! Paanong nangyari ito? Wala akong maisagot at marahil, si Kanlaon lámang ang makapaglilinaw ng lahat.

Tinawag ako ng aking kasintahan. Sinikap niyang abutin ako, ako na nagsatubig, ngunit nabigo siya. “Kudyapâ! Kudyapâ!” sigaw niyang may bahid ng pighati. Di nagtagal ay nagsalimbayang muli ang kidlat at kulog, at nabanaagan ko na hindi makakilos ang aking mahal. Naramdaman ko ang poot ni Kanlaon, gaya sa digmaan ng magkaibang lipi, ang poot na mahiwagang nagpabago ng anyo ng aking kasintahan. Nagulat na lámang ako nang maging bato ang aking iniibig.

Mapagpalà pa rin si Kanlaon. Hindi naman kami pinaghiwalay nang ganap ng tadhana. Ang aking kasintahan na nagsabato ay patuloy na dinadaluyan ng sariwang tubig upang ipahiwatig kahit paano na mahal, mahal na mahal ko siya.

Tuwing may mga dayo o turistang napagagawi rito sa Mambukál, hinahangaan nila ang anyo kong naging mga talón, na patuloy na nagbibigay ng sariwa’t malamig na tubig. Napapansin din nila ang isang malaking bato, ang bato na siyang kasintahan ko. Ngunit higit nilang ibig magtampisaw sa gilid ng baybay, o lumusong at maligo. Nalimot na nila ang salaysay ng aking pag-ibig, ituring man ang lahat na kathang-isip, gaya nito.