Kapág sumápit ka sa pantalán ng mga pantalán, ang únang hakbáng—kung sakalì’t máyroón ka pang lakás—ay hakbáng sa kawalán. Ang ikálawáng hakbáng namán ay kahungkagán. Ang úna ang makikíta sa iyó ng mga tumátanáw mulâ sa malayò; at ang ikálawá’y madáramá sa kaloób-loóban, nang mápagniláyan mo kung itó ang kataúhan. Iíwan mo ang sasakyán mo, iíwan ang nagtátabóy na mga álon. Pagdáka’y susúngaw ang mga paá mong warìng hinirám sa zébra o kambíng, ngúnit walâng saysáy itó kung ang paglálandás ay pagtawíd sa bítag at kumunóy. Mahuhúlog ka sa pítak ng mga sibát, lálagós at lálagós sa katawán ang maháhabà’t matutúlis na kawáyan. Pilítin mong tumayô’y isáng pagbíbirô, sapagkát bíbigûín ka ng tadhanà na pumalág o kumislót ngúnit pahíhintulútang humiyáw o humikbî sa káma ng pútik. Karaníwan ang pagkábigô sa patútungúhan, kung ang patútungúhang ito ay pagháhanáp ng kahulugán. Ay, wakás na paláisipán! Itúturò sa iyó ng pantalán ang paghintô, káhit pánsamantalá, subálit itó rin ang simulâ ng pág-andár ng baít at kamalayán sa rítmikóng paghingá. Síno ang nág-isíp na ang pag-íral mo ay tránspormasyón mulâng kuból hanggáng gusalì, o pabalík? Umiíral ka dáhil sa taták, halimbawà, gáya ng lajî o ambáhan, ngúnit ang taták na itó ay pagpápakilála lámang sa ináasáhang anyô mo págharáp sa mámbabása, at ang kasunód ay isáng suntók sa buwán. Sa gabíng pumipíla warì ang mga planéta at máaliwálas ang hímpapawíd, may isáng kabatàang makákikíta sa iyó sa húkay. Mapápailíng siyá, púpukulín ka ng “Anák ka ng lintík!”at tútulúngan ka niyáng makaáhon. Mapápahagulgol ka, na tútumbasán ng halakhák ng sumaklólo sa iyó. Pápasanín ka niyá, dádalhín sa kung saáng ilihán úpang gamutín ng mga babaylán, at mulâ roón ay malilímot mo ang mga bagáhe na katumbás ng mga bulúngan at laksâng pakakák, hábang higít na masásabík sa hináharáp. Isúsumpâ mo ang karagatán sa iyóng pangárap—na naíwang pílat sa balíkat. Hanggáng máriníg mo kung saán ang mga babáe’t batàng nalíligò sa ílog. Máaákit ka, na tíla ngayón lámang maglálakád nang nakáyapák sa hubád na bambáng.
Alimbúkad: Epic blinding poetry revolution. Photo by Cristian Benavides on Pexels.com
Paglabás ng pintûan, tátanungín ka ng sínumáng masalúbong mo kung ikáw nga ba ang tulâ, gáya ng paglapastángan kay Draupadi. Ikáw, sa píling ng ibá pang tulâ at akdâng síning, ay walâng pasubalìng nagmulâ sa isáng kabihasnán; ngúnit ang kabihasnáng itó, sa paglípas ng panahón, ay nahuhúbog mo rin sa áyaw nitó at sa gustó, sa pamámagítan ng mga hulagwáy at salitâ. Maglálakád kang hubád sa pagnánasàng máunawàan. Magháhanáp ka ng makákatalamítam sa bodéga o aklátan o Ínternet. Makikíta mo, kapág pinálad ka, ang ibá pang hubád at malálaswâng tulâ—warìng hinúgot sa mga erótikóng magásin o wébsayt—at kung itó ang magbúbukás túngo sa pámbihiràng rubdób at líbog, doón sa pinakámatálik at pinakáilahás na kaloóban, ay sapagkát may kasarìán, at ang pakikípagtálik ay hindî lámang pára sa kalugúrang sensuwál bagkús sa layúning mágparámi at manaíg ang lahì. Lastág kang matigás ang úten at matigás ang mukhâ, o matambók ang púke at ang mga súso ay milón, at anumán ang edád o lahì o timbáng o taás ay magíging rékord ng baít, dilà at láyaw. Lastág ka at ang gayóng pagkámatapát ay isá nang páhiwátig o kahulugán, at hindî kataká-taká kung ikáw ay makaákit. Itutúring kang isáng anyô ng komunikasyón, bagamán may iláng tutútol, at kung gayón, ang sex ay pahíhintulútan o ipágbabáwal, isásailálim sa maáapóy na dískurso, alinsúnod sa panúto at kaluwágan ng lipúnan. Hindî ka nakátirá sa panahóng ang mga katawán ay iniúkit sa mga bató at itínampók na épikó sa mga padér ng palásyo. Náritó ka sa panahóng inilúluwâ ng pábrikáng umáangkín sa tagurîng síning at ibínibílang sa multí-bilyóng industríya ng alíwan. Kailán pa nagíng pribílehiyó ang pagtanghód sa iyó? Noóng palayásin ka sa repúbliká at paraíso? Kung ikáw ay isáng pángkultúrang fenómenó, hindî ba kalabisán kung mapabílang sa pornógrapíya? Ang pornógrapíya ay nag-úugát sa sex, wikâ ngâ, at ang sex ay tumátatág ang pundasyón sa ugnáyan ng mga kasarìán. Ngunit matútuklasán mo na ang sex ay hindî bastá sex bagkús “produksiyón ng mga répresentasyón ng sex at sexualidád.” Ang pornógrapíya, kapág itinúring na bágay ang babáe, áni Jacob M. Held, ang babáeng ito ay nawáwalán ng kákayaháng makapágsalitâ, bukód sa máipagkakámalî at náhuhúlog pa sa taíngang-kawali. Pagtátalúhan ka, sa loób man ng barberyá o akademyá; at kung paáno nábibílog ng mídya ang milyón-milyóng úlo ay usapíng búbulábog sa búhay ng mga kumókonsúmo sa iyó. Ang tulâ, kapág minálas tátakáng pornógrapíya, ay mahúhubdán ng máskará at magíging kasíngdahás ng látigóng lumalátay hábang kinákabáyo sa mápanghámak, misóhinong panánalitâ ang kaúsap. Úpang makaíral at kumíta, kailángan mo ang ayúda ng líberalisasyón at pagpápaúso ng désregulasyón, bukód sa tangkílik ng máy-arì ng produksiyón at madlâng sumásang-áyon. Kung ang sex ay pággalúgad sa mga katawán, ang pornógrapíya ay pagsákop sa mga katawán, sa púntong nabúbusalán ang pag-íbig sa pagsupsóp ng burát, at nawáwalán ng kapangyaríhan ang sumúsupsóp dáhil hindî makapágsalitâ. Pinagsásalúhan ang sex at naglálahò ang kataúhan ng báwat kalahók sa lábis na lugód. Kung ang sex ay magíging pánsaríli lámang, at gágawín nang mag-isá, ang sex bílang tulâ ay walâng silbí sápagkát ang paglúlustáy ng tamód o itlóg ay tíla pagkaúsap sa saríli, at pagkaúsap sa rúrok ng kabaliwán, tawágin man itóng isáng katotohánan.
Alimbúkad: Epic silent poetry revolution. Photo by luizclas on Pexels.com
Rekwerdo sa PintuanRoberto T. Aňonuevo
1
Isang gintong hiblang buhok ang napigtal
sa anit, at tumilî ang mga dalágang alálay.
Ngunit himbíng na himbíng ka.
2
Kung ikaw si Draupadi, ang panaginip
ay parang sawáng lumilipád, bumubugá
ng apoy— tinutupok
ang sinumang minalas masalubong.
Tatangayin ng hangin ang iyong hibla
na aakit sa kadena ng mga bagyo
at ibabalibag ang hiwaga ng bigat
hanggang mabiyak ang kagubatan.
3
Dadausdos sa dalóm ang hibla mo.
Dadapò sa dibdib ng kasingtikas
ni Vasuki Naga.
Malalanghap niya ang ibang halimuyak.
Mapupukaw ang hari ng mga ulupong,
babangon mula sa labindalawang taong
pananahimik. At didilaan niya
ang simoy
na katumbas ng pitong kaharian.
4
Sinong reyna ang hindi manínibughô?
Hindi sapat ang pitong silid
at pitong binibini sa labis kung umibig.
5
Isang gintong hiblang buhok sa dibdib
ang nagpabangon sa walang latoy
na pag-ibig. Isang gintong hiblang buhok
ang humamon sa hari upang sumakay
sa pinakamabilis na kabayo
upang hanapin ang may-ari ng buhok.
At tatangis ang mga babae ng laksang
Patala,
kung bakit hindi sapat ang kanilang ganda.
6
Ituturo ng lawa ang malinaw na agos tungo
sa Hastimapura.
7
Matatagpuan ka ng hari ng mga ahas
at masisilaw sa kislap ng iyong buhok.
Muli siyang didila sa simoy
upang hanapin ka.
Bakit hindi siya natatakot sa mga Pandava?
8
Sumasalubong ang matinis na huni
ng tigmamanukin.
Ang kabayong namamahinga
sa lilim ng huklubang punongkahoy
ay umiiwas ng tingin.
9
Mapapatag ang mga damo’t palumpong
sa bangis ng paninging humahabol sa iyo
sapagkat kahawig mo si Draupadi.
Mahuhubdan ng kahuyan ang bundok
sapagkat ikaw ang isang milyong Draupadi.
10
Sasagi sa guniguni ng kabiyak mo
ang paglapastangan sa iyo,
At kung siya’y si Arjuna, lalaban siya—
isusugal ang hininga’t dangal.
At hahagulgol nang ubos-lakas
kapag nabigkis ang mga kamay at paa
ng sariling buhok.
11
Magbabalik sa tahanan si Vasuki Naga,
at isusumpa niya kahit ang lahat ng asawa.
Hindi sila makakatumbas
sa isang hiblang gintong buhok
mula sa kamalayan mo.
O iyon ay guniguni lamang.
12
Ang bangungot ng kabiyak mo
ay sasahimpapawid,
na wari bang wawasak sa pinto ng langit.
13
Pagdilat mo’y hindi ka si Drapaudi.
Ngunit punit ang iyong mga damit,
at gusot na gusot ang kobrekama’t kumot.
14
“Isang gintong hiblang buhok sa dibdib,”
wika mo, “ang aking panaginip.”
At tumingin ako sa pintong nakaawang
sakâ tumitig sa duguang sundang.
Alimbúkad: Epic silent poetry in search of humanity. Photo by Mathew Thomas on Pexels.com
Sakalì’t isakáy ka sa BRP Ang Pangúlo at tíla humintô ang óras ng daigdíg, matátagtág ang iyóng loób, magtátangkâng limútin ang kinágisnáng lugód, at mabigô man sa gayóng pagdulóg ay babasáhin ang mga talampád at bulalákaw sa mga gabí ng paglalayág. Pagtingalâ’y pagkilála sa saríli, dáhil isá ka ring paralúman. Tuwîng nagtátaksíl sa mga salitâ ang makatà, maráhil ay úpang makáligtás pang mag-isíp nang malálim, pumánig sa pinakámadalî pinakámagaán pinakámabilís máunawàan; at ikáw bílang tulâ na ginagád kung saán ay párang napakahírap nang ngumitî, matiím tumítig na ánimo’y galít sa kabarò, sisisíhin nang taás-kamaó at taás-kílay ang lahát ng ugát sa mekánikong paraán, málagáy man sa péligro ang pagkatáo mo’t sángkataúhan. Ang katátawanán sa iyóng katawán ay ni hindî mabábakás sa alinsángan at asín at mabilís tangayín ng hángin; at kung umárte mang payáso ang taúhan mo sa panahón ng paglálakbáy ay sapagkát nangangárap din itó na bálang áraw ay mailúluklók na presidénte o representánte ng isáng báyan, handâng ipaglában ang kásarinlán sa pananákop ng dáyo, húhubarín ang bárbarong bíhis at magíging séryoso at híhimúkin ang mga táo at nasyón na makílahók sa sukdúlang pakikibáka túngo sa kalayàan. Bísyo ang katátawanán, pansín ngâ ni Platon, káhit itanóng mo pa kiná Kúntil Bútil at Anastasio Salagúbang. Gagamítin kang áparáto, na tíla ikáw ay sadyâng ipináglihî sa kubéta at lumakí sa bangkéta, nakádísenyo halímbawà sa pasawáy na método úpang pahagíngan ang isáng polítiko na ang kakatwâ’y galák na galák pa turíngan mang bóbo, tamád, at lutáng dáhil nagúguníguní niyáng siyá ang mataás mapalad makapangyarihan kompará sa milyón-milyóng sawîmpálad. Sa panahón mo, ang katátawanán ay nádupílas na paslít na ang katigásan ng úlo’y sinaló ng timbâ na umaápaw sa tsókoláte o táe. O isáng matabâ, hubád na dilág na íbig daigín ang timbáng ng dágat, sikát na sikát sa mabilís manudyô at bumilíb sa isinásahímpapawíd, at humáhagikgík kung bákit ang katabí’y patáy-gútom at payát na payát. Anó ang katátawanán díto kung itó ang nagkátaóng nórmatíbo at isá kang sirâúlo? Ang nakapágpapángitî o nakapágpapátawá ba ay nása hulagwáy o dî-ináasáhang píhit ng pangyayári? Kapág ang pagbíbirô, ang katawá-tawá, ang katátawanán ay nawalán ng hanggáhan, ang panlaláit kung hindî man panlílibák ay hulagwáy ng lángit na nabatíkan ng tínta o pútik. Ang ábstrakto ay kailángang magíng kóngkreto na síngkapál ng mukhâ pára sampalín o dunggulín malayò man sa tradisyón nina Pugò at Tugò, at kiníkilála ng ákadémyang pámpelíkula makáraáng mágtalumpatì ng ápolohíya. “Háy, kaawà-awàng áso,” súlat ngâ ni Charles Baudelaire, “kung binigyán kitá ng táe’y lugód na lugód na sininghót-singhót mo na iyón, at kináin pa maráhil. Sa gayóng paraán ay kawángis mo ang madlâ, na hindî dápat handugán ng pabangóng ikayáyamót nitó, bagkús pilîng basúra lamang.” Ang ábstrakto ay masíning na pukól sa matimtíman o marahás na paraán, hináhagíp ang mukhâ ng pinúpuntiryá sakâ sásapáwan, dinúdumihán nang padaplís ang isáng bahagì ng pagkatáo nitó úpang maípamálas ang kabulukán at kahayúpan sa sandalíng magálit at gumantí itó. Sapagkát ang kómiko, wikà ngâ ni Henri Bergson, ay isáng buháy na nilaláng, lumálagô o tumátangkád ngúnit sumásalungát sa iisáng pákahulugán, at káhit ikáw ay gagawíng éksperiménto pára sa kalugúran ng públiko. Walâng pusò ang katátawanán ngúnit may útak. Paúlit-úlit ang dápithápon, at walâng katawá-tawá sa paglubóg ng áraw; walâng katawá-tawá sa rítmikong pagsalpók ng álon sa pásigan; walâng katawá-tawá sa pagkátigáng ng lupàín sa dáting maláwak na kagubátan, malíban na lámang kung sadyâng sádista ang tumítingín. May lóhika ng éksentrísidád ang kómiko, sambít ni Bergson, at itó ang dápat tuklasín sa gáya mong may pinsalà na ang kaligayáhan ay matátagpûán lámang sa kaloób-loóban. “Ang katákatáyak, súkat/ makápagkáti ng dágat.”// Katumbás ng dágat ang isáng paták ng álak, at kung hindî itó makapágpangitî sa iyó ay sapagkát walâ kang pakíalám sa lipúnan, kóntento sa saríli at ni hindî nalasíng sa ilahás na kandúngan—isáng érmitanyong tinálikdán ang kaniyáng sánlibután.
Alimbúkad: Epic poetry tsunami challenging the world. Photo by Riccardo on Pexels.com
Kapág tumamláy ang pagtanggáp sa iyó doón sa téritóryo ng mga ádelantádo, pósibleng sumápit ka na sa yugtông ang anyô mo’y badúy o guráng at isá na lámang gunitâ ng paruparóng búkid mulâ sa káhitang pelús. Mabábatíd mo itó kapág humaráp sa salamín ni Narciso at tumítig sa saríli: sásanggunì ka nang paúlit-úlit sa álgorítmo ng hulà kung anó dápat ang bágo ngayón káhit magíng ilahás pa sa hináharáp, magháhalungkát sa baúl na tíla pagháhanáp ng eksótikong aláhas na ang makábibilí at makapágsusuót ay ang pinakámayámang Únang Gínang at magíging huwáran ng mga kábunggûang-balíkat na Babáeng Baklâng Bugháw. Kailángang magíng promotór ka ng elegánsiya at síning, o kung hindî’y humandâng masawî—totoó man o hindî. Sa ganitóng pangyayári, matutúto kang mag-isíp kung paáno maúna o makáisá, kung paáno umangkát ng mga ímported na limusína, na sa sobráng dámi ay kúlang ang dalawámpûng garáhe. Báwat sakyán mo’y bumabágay sa kúlay ng iyóng térno at sápatos—alinsúnod sa patnúbay ng mga número at bituín ni Marites—at guwárdado ng kómboy na sumísiréna, humáhagibís. Maaákit tumanáw palabás ng bansâ ang lumikhâ sa iyó, magháhanáp ng mga sikát at sopístikádo úpang gawíng módelo sa kaniyáng báryo, at isísigáw niyá na itó ang prímero at móderno, at angkóp na angkóp din pára sa iyó, o sa báyan mong tíla nása Ikatlóng Impiyérno. Kailángang lumáwak ang kórpus ng iyóng bokábuláryo, wíwikàin ng mga krítikástro, at úpang matupád itó’y hihingî ng matátalínong páyo sa mga balikbáyan at biyahéro ang iyóng maylikhâ, mangangálap ng mga díksiyonáryo at dískurso ng sanlíbong pilósopo, sakâ isásaúlo na warìng siyá ang sanhî ng móda at úso. Ikáw bílang tulâ ay gágawíng institusyón sa mga timpalák pángkagandáhan, irarámpa kung saán-saán, na magtátakdâ ng mga panúto at pamantáyan na kasínglantík ng súngay o kasingkípot ng tumbalík tugmâan, úpang ang mangibábaw sa bandáng hulí ay ang líga ng mga létra. Walâng saysáy pa rin ang gayóng pagpúpunyagî. Daráting ang panahón na anumán ang iyóng sakyán, anumán ang iyóng bíhis, anumán ang ánunsiyo, kung ang loób mo namán ay basyó, ay isúsumpâ ka pa rin ng mga ádelantádo. Tátanggí siláng pangunáhan mo ang lahát sa línear na paraán, sapagkát mabúbukíng nilá ang kúlay at pákay ng paglikhâ, kayâ gágawín ka na lámang niláng éksperiménto bílang ehémplo sa akadémikong pagninílay. Sinusúrot ka noón ni Platon dáhil nása lángit ka; dinúdutdót ka namán ni Aristotle dáhil bágay na magíng banlík ka. Saán ka lulugár ay walâng makabábatíd at magwáwakás na paláisipán. Maáarìng isilíd ka sa isáng panahón na magíging múseo mo habambúhay, o kung makatákas ka man mulâ sa madilím na silíd-aklátan ay sapagkát ginawâ kang ínmortal ni Byron o Bardagól. Síning ka hindî lámang dáhil sa artístikong kalidád; síning ka dáhil karápat-dápat mapabílang sa lárang ng síning. Ngúnit kung híhiramín ang dilà ni Ju. M. Lotman, ang dibisyón ng mga tékstong “artístiko” at “dî-artístisko” ay nása kamalayán ng sumaságap, bagamán ang paglitáw nitó sa kamalayán ng maylikhâ ay opsiyonál. Walâng pérmanénte sa panitikán, at kung gayón ngâ, huwág malumbáy kung hagárin ka man ng tuksó ng mga ulól at ádelantádo.
Alimbúkad Poetry Solidarity endorses Leni Robredo-Kiko Pangilinan tandem in the coming national elections. Photo by Plato Terentev on Pexels.com
Nabubúhay ang mga salitâ sa gabí ng lamayán, tinútumbasán ng mga panúto, at kung nagkátaóng tawágin itó na dúplo ng Bíyernes Sánto ay sapagkát hinihingî ng pagkakátaón na patayín ng mga talinghagà ang iníp at hápis, bukód sa pinábubukál ang tamís at galák sa pánig ng bálo’t mga náulilà sa pamámagítan ng hánay ng mga bélyakang ináasintá ng mga bélyako na kung makátikím man ng pálmatóryá ay katanggáp-tanggáp sa matatálo. Ang mga salitâ ay isá ring tulâ, pinagsásalúhan ng madlâ at pinagníniláyan at biníbigkás nang buông talísik at tiwalà (imbés na ikulóng lámang sa papél pára págpistahán ng iiláng mahílig magkulóng sa silíd at magbasá, bukód sa tátanggí itó sa monopólyo ng ímprenta at elektrónikong padér). Túlad mo’y may kakayahán itóng magbanyúhay na kulasisì na mátagintíng ang tínig at kay lamyós bumírit sa sandalîng sagápin ng ísip itúring mang kagilá-gilalás na guníguní o panagínip, na maráhil makapagpápabángon sa bangkáy mulâ sa ataúl kung hindî man ng líhim sa maluwág na pantalón. Hábang lumalálim ang gabí, at nagsísimulâng kumalás ang buwán sa úlap, magdáraán ang máhalumigmíg na símoy, sakâ madáramá nang sagád sa butó ang paligsáhan sa pukól ng mga páhiwátig, na maglílitánya ng parátang at maglálantád ng mga pasaríng at palipád-hángin úpang sagutín ng kalában, hinahámon ang kaúsap mag-isíp nang walâng kútelo’t pabúlik-búlik, at hinahátak ang mga saksí na mapániwalà, mapáhangà, mapáhagikgík. Ang lamayán ang últimong larángan ng talinghagà, isáng ehersísyo ng paghúgot ng sundáng o káli, na karugtóng ng masíning na pagwáwasíwas sa hángin bágo magpakáwalâ ng búhat-áraw úpang salagín ng kátunggalî, ngúnit walâng dugông dadának, walâng búbulagtâ, at sa halíp, aápaw pa ang galák at hiyáwan sa muntîng bakúran. Sapagkát tulâ ang mga salitâ, ang répresentasyón nitó’y may kakayaháng magpátalón-talón sa ibá’t ibáng panahón, na ang halímaw ay hindî manánatíling asuwáng o león hábambúhay, bagkús pápaloób din sa gáya ng matiník maglarô ng básketbol o maglutò ng sinigáng. Ngúnit ang lahát ng itó’y pánandalî samantálang nalálaós ang ritwál ng paglalámay at nauúbos ang mga kaibígan sanhî ng digmâ at sálot. Kapág walâng pagpapáhalagá sa mga alaála at kamatáyan, walâ na ring silbí pa ang lamayán káhit sa nabubúhay kundî manghingî ng abúloy o magíng katwíran sa pagpúpusóy. Sa gabí ng lamayán, tangìng makatà ang makákaniíg mo—ngayón man o sa hináharáp—na magpápasiyáng ilibíng ka sa papél at mahalín at gawíng ínmortal nang higít sa balagtásan, iníwan man siyá ng kaniyáng músa na tumákas at nagtagò sa iláng.
Alimbúkad: Epic wave poetry solidarity with Ukraine. No to Wars! Yes to Humanity! Photo by KoolShooters on Pexels.com
“Ang wikà mo ang kataúhan mo,” ang paskíl sa padér na makikíta mo, at kung may báhid man itó ng kátotohánan ay susubúkin mo na tíla sugò ka niná Vak at Fáma, na magbíbigáy sa iyó ng kapángyaríhan ng dilà, na pósibleng manganák o mabiyák at magsangá-sangá, na magháhatíd pára magíng dalawá o higít pa ang iyóng idéntidád. Sa loób mo, na panghihímasúkan ng lumikhâ sa iyó, ay hindî ímposíbleng magkároón ng dalawá o higít pang wikà na manánaíg ang isáng wikà sa paraáng sumúsunód ang ibá pang wikà sa grámatika, wísyo, at pagpapákahúlugán nitó—na ang paláugnáyan ay matálik at maúunawàan ng pinilì mong pérsona. Tutuláran mo si Fernando Bagongbanta: “Ycao ang oguit na matibay/ eres timon que no quiebra/ cahimat binabagyohan/ aunque haya tempestad recia/ sa iyo aco mananalig/ mi esperanza en ti esta puesta/ sa aquing paglalayagan/ en aquesta mi Carrera.”// Sa ganitóng pagkakátaón, walâng saysáy ang pagsasálin sapagkát ang téksto ay isá nang ehersísyo sa, at artefákto ng, pagsasálin. Ang dalawâng wikà—na nagmulâ man sa mágkabilàng pólo—ay nagsasánib úpang lumikhâ ng isáng bágong wikà, na turíngan mang tulâng ládino ay pagmámalábis sa daigdíg ng guníguní dáhil ang nasábing wikà ay makápagsásaríli at nakapágpapáalingawngáw ng saríli, na lampás sa kinagísnang parámetro ng Tagálog at sumúsuwáy sa sakláw ng Espaňol, sa kabilâ ng pangyayáring mukhâ itóng mestíso. Kung ipagpápalagáy na itó ay háybrid, ang henétikong urì nitó ay ebolusyón ng bakbákang páilalím, may diyaléktikong ágos na ang isang katutubòng wikà’y ekstensiyón ng ibá pang banyagàng wikà, sa layúning sumunód sa útos ng máylikhâ, at nang turùan ang mga Tagálog sa paggámit ng Espaňol o turùan ang Espaňol sa paggámit ng Tagálog. Sa kabilâ nitó, magpipílit ang dalawâng wikà na dumakò sa pantáy na éstado sa anyông suwábe at dî-halatâ, gumagálang sa kapuwâ úpang mapágbigyán káhit paáno ang pagkakákilanlán ng báwat isá. Sakâ lámang matútunugán sa bandáng hulí ng mga mámbabása na ang nasábing háybrid na wikà na ipínadrón warì sa prósodya ng dalawáng kúltura ay malínaw na larô ng kapángyaríhan, gáya sa maláwak na lipúnan, sa layúning pánaigín ang pananálig sa mayháwak ng ímprenta at podér. Maláy na maláy sa ganitóng larô si Rolando S. Tinio na lumikhâ ng kakatwâng pérsona úpang itampók ang dóble-kárang pérsonalidád nitó sa pásalitâng pamámaraán: “Sa poetry, you let things take shape,/ Para bang nagpapatulo ng isperma sa tubig./ You start siyempre with memories,/ ‘Yung medyo malagkit, kahit mais/ Na mais: love lost, dead dreams,/ Rotten silences, and all// Manner of mourning basta’t murder.”/ Bagamán dóble ang bílang ng salitâng Inglés sa salitâng Tagálog, sumúsunód ang Inglés sa éstruktúra ng Tagálog at dáhil díto’y nabúburá ang pagká-Inglés at nabúburá ang pagká-Tagálog úpang iluwál ang isá pang wikàng mukhâng mestíso. Ngúnit ang hímig ay banáyad at mapánlansí; nagháhayág ang pérsona ng saríli niyáng poétikang hinúgot man sa banyágang poók ay pumípiglás sa pagkábanyagà nang maípakíta ang báhid ng pinág-ugatáng báyan. Ang resúlta’y isáng háybrid na urì, na hábang nabíbiyák ang ísip ng pérsona sa dalawâng wikà ay nabíbiyák din ang kaniyáng diwà na katumbás ng kataúhang bípolár, na pagkakátaón úpang isílang ang sisté na kinásangkápan ng mga Tagálog noóng úna pa man. Wikà nga ng pérsona sa “Pelos en la lengua” ni Giannina Braschi: “El bilingüismo es una estética bound to double business. O, tis most sweet when in one line two crafts directly meet. To be and not to be. . . .” Hindî ba itó ang pamámangkâ sa dalawáng ílog, nakáaákit bukód sa nakabábalíw, kung warìin ay nagsásagútan nagsúsuhayán naghíhiwaláy, úrong-súlong nang maítanghál ang sariwàng kabatíran? Sa ganitóng pangyayári, tátanggí mísmo ang natúrang tulâng tulúyan úpang isálin sa púrong Inglés o púrong Espaňol, sapagkát kung magáganáp itó’y mawáwalân ng bisà ang anyô ng háybrid na wikà na may bukód na idéntidád. Sa káso na may dalawâng wikà na magkálahì at katutubò sa isáng bansâ, ang diyalétikong ugnáyan nitó’y nakásandál pa rin sa pérsona, gáya sa “Dugay na sa Manila” ni Teo T. Antonio. Sa nasábing tulâ, ang pérsona ay isáng nagtapós ng kúrso sa pagkágurò at sinúbok magtúngo sa Maynilà úpang makipágsapalarán. Nagbantulót siyáng magturò kung hindî man nanghinà ang loób dáhil mababà ang suwéldo na hindî káyang makápag-áhon sa hírap ng pamílya. Naísip niyáng mangibáng-báyan nang makilála ang rekrúter na nangakòng tutúlong úpang makápuntá ang pérsona sa Saudi Arabia. Ngúnit úpang matupád itó’y kailángan ang malakíng halagá. Sumúlat ang pérsona sa kaniyáng mga magúlang at humingî ng pérang pambáyad sa mga gastúsin sa paglálakád ng papéles. Naniwalà namán ang kaniyáng mga magúlang at isínanlâ pa ang arì-arìan. Tuwâng-tuwì ang pérsona at matútupád na ang kaniyáng pangárap. Hanggáng pumíhit sa masakláp na pangyayári: “Kaya ang papilis, nang naayos lahat/ Ako gid ay parang natuntong sa ulap./ Pinutos ang damit, sa tuwa’y maiyak/ Malalab-ot na gid ang akon pangarap./ Pero ang rekrutir na ahinsya’y palpak,/ Dinul-ong man ako sa Saudi Arayat.”// Naghahalò ang Bisayâ at Tagálog sa tulâ, sa paraáng nagsúsuháyan sa isá’t isá úpang maítanghál ang kataúhan ng probínsiyána—at maitutúring na halímbawà ng ebolusyón ng mga wikà. Ngúnit higít pa ríto, hindî masasábing dominánteng wikà ang Tagálog, sapagkát ang Tagálog ay kailángang gumanáp ng segundáryong papél at magíng panúhay na wikà túngo sa elaborasyón ng Bisayâ nang magíng kapaní-paníwalà ang páhiwátig na pagkálalawíganín ng pérsona. Kung edukáda man ngúnit muslák ang pérsona ay sapagkát nagkátaóng umiíral siyá sa isáng panahón at guníguníng lunán na mapágbalátkayô sa kabilâ ng pagigíng totoó sa saríli ng pérsona. Hindî siyá pásibo bagkús áktibo sa pagkamít ng pangárap, ngúnit nabigô pa rin siyá dáhil sa sindikáto (na ipinahíhiwátig din ng pamagát kung bíbigkasín nang malumì ang “Manilà” imbes na gamitin ang “Maynilà”). Kung itó man ay masakláp na birò ng kapaláran, ang biròng itó ay sumásapól sa pusò, na pumípigâ sa awà at hindík na makápagháhatíd ng katársis sa pánig ng mga mámbabása, dáhil mukhâ mang nagpápatawá ang hímig ng wikà ay sumásampál sa lipúnang tiwarík ang namámayáning kaisipán na ginagámit úpang manubà at manghámak sa dukhâ. Kung ikáw ang tulâ, huwág magtaká kung sakalì’t magkároón ng dalawá o higít pang dilà—at mangárap na mábiyayàan ka ng mga salitâ na ikátatáyog ng diwà, hindî ka man paláring mapabílang sa panteón ng mga dakilà.
Kailángan ba ng mga paá ang métro pára bilángin ang mga hakbáng bágo maibulálas na kay gandá ng palígid? Itó ang malímit mong máriníg hábang bumábagtás, ni walâng pakíalám, lumulútang kung mínsan, at kung iláng mílya man ang naratíng ay hindî máhalagá. May matútuklasáng kátotohánan ang mga talampákan, na umáangkóp sa rabáw ng lupà o sahíg ng realidád o íperrealidád, at ang gayóng pangyayári’y makaráratíng sa ibá mo pang pandamá, hanggáng maságap nitó kung anó ang mákabúluhán at kapakí-pakinábang, hindî pára sa iyó bagkús pára sa mga táo na kaharáp mo. Sa abót ng iyóng naratíng, ikáw bílang tulâ ay magkakároón ng saríling interpretasyón (na bukód sa inísip o binálak ng máylikhâ) paglapág na paglapág mo sa papél, na maráhil ay kublí o lantád, at ang pananáhan mo roón ay magkakároón ng ibá pang interpretasyón—o kung mínsan, interbensiyón ng krítiko—bágo tumakbó tumáog tumábon sa maláwak na públikong kumókonsúmo ng iyóng mga salitâ. Ikáw na inílimbág sa papél, na ipípirmí rin sa anyông elektróniko’t dihitál, ay paúlit-úlit kíkilatísin ang kariktán úpang pigâín ang iyóng materyál na silbí, na tíla bang ang kasaysáyan ay umáandár na aparáto, kálkuládo ang téstura at resúlta, at kung gayón, ay marápat gamítin hanggáng maupód at tulúyang maúbos. Sapagkát háhanápin ng mga babása sa iyó—o makíkiníg sa iyó—kung anó ang ikalúlugód nilá, kung anó ang matátamóng ginháwa, na káhit nag-iíngat ka ng mga katangìang kahindík-hindík túlad ng malulupit na digmâ ng pagsákop, paglípol, paglapastángan, paggahasà, at pagkulimbát ay sisílay na katanggáp-tanggáp sa mga saságap dáhil may bútil ng kapaní-paníwalà, at mapápawì ang kaniláng tákot at awà at magkakároón ng katwíran ang kaniláng tráhedya. May kátotohánan kang nakáhihígop at babalík-balikán, gáya ng kataúhan, kalayàan, katarúngan, na kagilá-gilalás o kung mínsan ay katawá-tawá, na maáarìng mga talâbabâ pára ikublí ang iyóng erudisyón, na masakláp man ang datíng at nag-iíwan ng paít ay sapát nang makapágtindíg ng pirámide o máwsoléo na áampón sa sarkópago ng sándosénang alagád ng síning. Ang kádakilàan mo ang maglíligtás sa balasúbas o bulók na pamumúhay ng iyóng máylikhâ. Lahát ng nabigô niyáng gawín nang matuwíd sa búhay ay himalâng náisálin sa kataúhan mo, na párang isáng anyô ng pagbawì, na isásatítik bílang matapát mabúti magandá, at kung yaón ay nápansín ng mga tagáhangà mo, tátawágin na lámang ito na parikalà, pasingáw, panagínip, pangáral, paúmanhín. Gumágandá ang impiyérno dáhil sa mga salitâ, na gamítin man sa pagsísinungáling ay isá ring kátotohánan ng désintéresádong kariktán. Ngúnit ganitó rin ba ang masaságap, kapág binalikán ang “Putól” ni Michael M. Coroza? “May kánang paáng/ putól/ sa tambákan/ ng basúra./ Naká–Nike.// Dinampót/ ng basuréro./ Kumatás/ ang dugô.// Umilíng-ilíng/ ang basuréro’t/ bumulóng, “Sáyang,/ walâ na namáng kapáres.”// Kung ipagpápalagáy na Filipínas ang kaligirán nitó, dáhil sa pangyayáring nakáugát sa wikàng Filipíno nang únang málathalà, pósibleng iugnáy ang óbra sa isáng káso ng salvaging—ang prékursor ng tokháng sa kasálukúyan—na pagliligpít sakâ pagkátay sa katawán ng kung sínong pinaghíhinalàang lumpén o kriminál, ang bíktima ng karahasáng kung hindî pinahíhintulútan o ginágatúngan ng éstado ay ginágawâng karaníwan sa mídya úpang lipúlin ang sinumáng sa tingín ng áwtoridád (o isáng sektór ng lipúnan) ay walâng karapatáng umíral. Ang pérsona ay isáng basuréro, na nasánay hindî lámang sa pamumúlot ng basúra bagkús sa manhíd na pagtanáw na isáng basúra rin ang kinátay na táo. Mahíhinuhàng walâng pakíalám ang pérsona kung síno ang may may-arì ng putól na paá. Higít na naítampók ang sápatos na Nike, na promosyón man o hindî sa natúrang brand ay tumátakám sa pérsona úpang magtagláy ng kagamitáng makapág-aangát ng kaniyáng pagkatáo káhit sa símbolíko’t panándalîang antás. Ngúnit sa ganitóng pagtanáw, ang paghámak sa bíktima ng pandárahás ay hindî lámang nagmúmulâ sa kung sínong salarín o ásesíno. Ang paghámak ay matútunghayán din sa pérsona bílang basuréro, at sa táo na pinatáy. Ang ganitóng ásal, bagamán hindi normatíbo ay isáng sikólohíkong paghámak sa bíktima ng karahasán, at kung iúugnáy sa hánay ng mga basuréro na marangál na nagtátrabáho sa tambákan ng basúra úpang maghánapbúhay ay maítutúring ding panghíhiyâ sa kolektibong hanay ng mga basurero—sabíhin mang wala siláng kólektíbong dangál— sapagkát ang isáng basuréro ay maáarìng magíng representasyón ng kalipunán ng mga basuréro bagamán hindî gayón ang túnay na nagáganáp sa pangkálahatán. Ang tambákan ng basúra ay libíngan sa pinakámataáas na pakáhulugán, gáya sa tulâ ni Rio Alma; gayunmán, walâng dignidád na maáarìng mahúgot sa kung sínong pinatáy, walâng dignidád sa paglilibíng, walâng dignidád káhit sa pánig ng sepúlturéro. Walâ ring dignidád sa pánig ng basuréro na walâng kónsepto ng malasákit o pagmámahál o karapatáng pantáo na pawàng karaníwang halagaháng nakábaón sa kúlturang Filipíno, káhit ipágpalagáy na ang mga itó’y umiíral sa guníguní lámang. Sa ganitóng pangyayári, ang ísip at pusò ng basuréro ay hindî na gáya ng sa táo bagkús malá-háyop at tíla mákina, bukód sa kinalákal na pinalálagánap ng lipúnan, at maiísip na ang tambákan ng basúra ay sosyólohíkong penómenang humuhúbog sa isáng nilaláng. Ang mapanghámak na pagtanáw ng pérsona ay hindî halatâ, bagamán nakarírindí, na mahíhiwatígan lámang sa pag-ilíng at panghíhináyang na may báhid ng dóbladong panghíhiyâ sa bíktima kung bákit hindî naisáma ang kaliwâng paá na suót ang kapáres na sápatos na puwédeng magámit sa isá pang pagkakátaón. Bagáhe kung gayón sa nasábing tulâ ang pagbawì sa úmanidád, ang pagkalás sa komódipikasyón at dés-umanisasyón ng táo, at ang pagkátiwalág ng táo sa relasyóng pánlipúnan at pángkasaysáyan, sapagkát ang tulâ ay hindî sumisílang nang mag-isá at walâng pakíalám kung anumán ang sabíhin ng mundó, bagkús itó rin ay matátanáw na pinagsásalúhan ng sángkataúhan na ipinágdiríwang ang pinagsásalúhan at kolektíbong dignidád. Isáng mabábaw na pagbása kung sísipátin lámang ang tulâ sa formálistikóng pagtanáw. Ang ipágpalít ang sápatos sa pagkatáo ng bíktima ay hindî makapagtátaás ng pagkatáo ng basuréro, ni makátutúlong úpang sipátin na may silbí ang bangkáy hanggáng wakás sapagkát ang gayóng pangyayári ay hindî normatíbo kung tútuusín, bagkús kasuklám-suklám at kahindík-hindík na ikaparíriwarà ng lahát, dáhil máhalagá ang karapatáng pantáo sa pagpápanatíli ng kaayúsan at katinûán. Káhit isáng taliwás na halímbawà ang ásal ng basuréro, ang ganitóng ásal ay dápat kiníkilátis nang maígi, úpang maíbalík sa tulâ na gáya mo ang báhid ng anumáng pagkatáo kung hindî man pagpapákatáo.
Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine. No to Wars! Yes to Humanity! Photo by u0410u043bu0435u0441u044c u0423u0441u0446u0456u043du0430u045e on Pexels.com
Sa óras na mákilála ka ng madlâ, magtatálo kung hindî man magsúsuntúkan ang mga mámbabása mo, na tíla nakikipág-agawán ng téritóryo, ang téritóryo sa loób ng mga téritóryo, ang téritóryo na magtátakdâ ng kapángyaríhan at sakláw, nang manaíg ang lóhika ng kaítaásan o kataás-taásan. Ikáw bílang tulâ na ipínirmí sa papél ay lalabás sa maláo’t madalî sa báyan mo, isasálin sa ibá’t ibáng dilà, at mabábatíd ng daigdíg na hindî ka bastá pag-áarì lámang ng makatà bagkús ng lahát ng maáarìng sumang-áyon sa iyóng pag-íral. Higít mo itóng maúunawàan kapág naságap sa malayò ang alingawngáw ng tínig na kahawíg warì ng kay Vladimir Putin, na biníbigkás ang mga taludtód ni Fyodor Tyutchev, pára palubágin ang loób ng mga bálo at ulilà: “Mga luhà, mga luhà ng táo’y/ Pumápaták nang maága’t kay tagál;/ Líhim kayó kung gumúlong sa pisngí./ Ulán kayó kung bumúhos sa mundó—/ Anong dami! Walâng hanggá ang bílang/ Sa madilím na taglagás ng gabí.”// Hindî nagkámalì ang butíhing diktadór nang sipìin niyá—sa paraán ng paglinsád ng démonyo sa mga ságradong salitâ—ang nasábing tulâ ng makatà noóng ipínagtátanggól ang katwíran ng pananákop sa kalapít-bansâ. Ang mga luhà ay hindî lámang pára sa mga nalípol na káwal at mersenáryong ipinádalá niyá sa Ukraína, bagkús pára din sa milyón-milyóng mamámayáng namatáy, náulilà, at napatápon kung saán-saán sanhî ng digmâ. Pinulbós ng diktadór ang mga tahímik na báyan kapalít ng ináakalà niyáng séguridád ng saríling bansâ; winásak ang anumáng gunitâ ng kádakilàan ng kasaysáyan at kúltura ng mga mamámayáng kung tútuusín ay kapatíd na lahì ng kaniyáng lahì; at ngayón, sa pamámagítan ng tulâ ng isáng bantóg na makatà ay tíla siyá pa ang kawawà at inapí, na humíhingî ng saklólo sa kaniyáng nasásakúpan úpang silá’y mániwalà at sa kaniyá kumampí dáhil kinúkuyóg umanó siyá ng mga batíkos at alipustâ mulâ sa ibá’t ibáng pánig ng daigdíg. Kung magagámit ng diktadór ang tulâ pára sa pánsaríling benepísyo—alínsúnod sa ídyoma ng gáya nina William Joyce at Iva Toguri— sa kabilâ ng pangyayáring walâng pakíalám ang tulâ sa anumáng sásapítin ng diktadór, ang tulâ ay may kakáyahán ding magbaón sa diktadór sa pamámagítan ng ibáng matatálas na mámbabásang ang sípat ay salungát sa kásinungálingán ng tiwalîng pamúmunò at tagapághasík ng lagím ng digmâan. Sapagkát ang digmâan ay waláng téritóryo, gáya sa tulâ ni Nizar Gabbani: “Hinánap ko ang ligtás na poók/ pára sa halimúyak ng áking iná/ at itínagò ang rósas sa áking dugô.// Tahímik na sumápit/ ang áking iná sa panagínip ko./ Hinagkán niyá ang áking noó/ at nag-íwan ng asín sa ilálim ng únan.// Sumágitsít sa lángit ang eléktrisidád./ At ang lupàín ay sumiból/ sa dugô ng isáng martír./ Nasiláyan ko ang mukhâ ni iná./ Nakíta ko iyón sa tren na dumaán/ kanína na sakáy ang mga bangkáy.”// Sa ganitóng urì ng tulâ, ang pagsipì ay hindî maáarì ang biglâan at walâng pakundángan, sapagkát máhalagá ang nagsásalitâng pérsona sa loób ng tulâ, na hindî bastá maáangkín ninúman kung hindi maláy sa mga nagáganáp sa Syria. Ang pérsonang náulilà ay nábulábog ng panagínip sa kaniyáng iná, ang iná na maráhil ay nágsakripísyo rin sa digmâan úpang ipágtanggól ang pamílya at kasárinlán ng kaniyáng báyan, at ang kaniyáng kádakilàan ay matútunghayán lámang sa mga matá ng pérsonang higít na nakakíkilála sa pagkatáo ng kaniyáng magúlang. Ang palígid ay párang guníguní—malagím, madilím—ngúnit ang mukhâ ng isáng iná ang nakapágdudúlot ng pag-ása at pag-íbig nang mátagpûán ng pérsona ang kádakilàan ng úmanidád. Ang tráhedya ng tulâ’y isá itóng kasangkápan, na magagámit ninúman, sa panahón ng tunggalîán at paglilíhim sa kátotohánan; ngúnit walâ ring damdámin ang tulâ, walâng budhî, ni walâng patáwad sa sinúmang panátag sa ipinalálagánap na kábulàánan o káhangalán.
Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine against invasion and war. Photo by Pixabay on Pexels.com
Nabúburá sa mga larángan ang alaála; at ang sampûng síglo ng pananálig at ang labíndalawáng síklo ng karabána ay katumbás warì ng isáng kimpál ng lúad, na mahuhúbog sa anyô ng diyós na ang pagkábanidóso’y hiníhirám sa anyô ng táo ang pagkapútik. Madalîng lumímot at makalímot, sapagkát sa mga larángan, matútulíg ka kung hindî man masawî sa pagsábog ng mga ipersónikong mísil, na magbábalík na bangúngot sa madlâ áraw-áraw hanggáng makásanáyan sa bisà ng balità, at magtúkop man ng mga taínga ay sadyâng nakalúlumpó nakalíligálig nakabábalíw. Higít mo itóng maúunawàan kapág maláy na maláy ka bílang tulâ, buháy ang mga pandamá káhit nása bíngit ng paghimbíng at paggísing, nása isáng súlok ng búnker, nakáhalúkipkíp, nanginginíg, at pumikít man ay nagsusulát ang ísip sa padér na warìng tángan ang Kalashnikov o kayâ’y pasán ang Javelin, hábang pinúpulbós ng mga dáyong éropláno at tangké ang iyóng lungsód alinsúnod sa grándeng bálak ng mga henerál at mahigpít na útos ng diktadór.
Nabúburá sa mga larángan ang alaála. Gáya ng hulà ng ályansa ng mga pithó, lulúsob nang palihím isáng áraw ang mga mananákop, magwáwasíwas ng mápa at trátado, magháhayág ng kaniláng mga katwíran ng pag-íral at séguridád, magbábantâ sa wikà at dískursong kábesádo nilá, úpang sa isáng igláp ay máangkín ang lupàíng kinatátayûán mo. Ang kinatátayûán mo, sabíhin nang bukál ng mga minerál, ay nagbabágo ang mga kúlay, na warìng hunyángo at íbong adárna, sa paglálabás ng mga opisyál na anúnsiyó at propagánda sa panahón ng bakbákan. Estándarisádo ang ibábanggâ sa iyong pahayág, may prósodya ng bansót na haráya, na ang tugmâ at súkat ay warìng kombinasyón sa lóteng na bagamán lantád ang bábaw at sakláw ay kay hírap hulàan ang bagsák ng mga número. “Sumunód ka!” ang singhál na sásapól sa taínga mo, at sa paúlit-úlit na útos ay manlíliít ka hanggáng mágdalawáng-ísip kung isá ka ngâng tulâ—tulâ ngúnit hindî!—ang tulâ na batíd ng nakáraán subálit ang tulâ ring malímit umíigkás patakás sa itínadhanàng bilanggûan sapagkát paláisipán sakalì’t magmukhâng prósa at inílilíngid kung hindî man ginígipít ng kasálukúyan.
Nabúburá sa mga larángan ang alaála. Lumabás ng báhay, maglakád nang maglakád, at mayáyapákan nang dî-sinásadyâ sa naukàng lansángan ang mga ípot at putól na dilà, na báwat isá’y may kasaysáyan ng kabayaníhan o kayâ’y pagtátaksíl. Masúsulások ka sa úsok mulâ sa mga guhông gusalì at buról; masásakál sa lansá at panghí ng mga sumambúlat na álkantarílya at plánta; masúsuká sa mga nilalángaw inuúod na bangkay at basúra na naghúnos na bundók o bárikáda sa abenída. Sa ganitóng pangyayári, ang mga táo—na daíg pa ang róbot—ay naúumíd o kayâ’y nabábaklá káhit maykáya at títuládo, may bayág ngúnit umúrong hanggáng lalagúkan kung hindî man kuyukót, sapagkát tinátangáy silá, tinátangáy ng ágos ng banyagàng náratíbo na namámayáni sa kaniláng éstado. Báwat pagtútol sa itínakdâng patákarán ay pagharáp sa hukúmang makáw. Báwat pagtindíg sa kátotohánan ay pagharáp sa bibitáyan. Walâng pinápatáwad sa mga larángan—pinagpápantáy ang mga kásarìán at urìng pánlipúnan sa lábis na gútom at úhaw, at kay dalîng pagulúngin ang úlo kapalít ng tinápay dáhil walâ itóng maísip na matinô kung hindî humílig sa dingdíng sa lábis na panlúlumò at pagsukò.
Sa mga larángan, sinísilabán ang mga aklátan at múseo samantálang pináaápaw ang láson sa mga kamálig at dam. Gayunmán, pinápayágan ang pornógrapíya ng kabúlastugán, pára mapángitî kung hindî man mapángiwî ang báyan káhit sandalî. Kung isá ka ngâng tulâ, maráhil hindî ipagtátaká kung isuplóng ka sa awtóridád dáhil sa parátang na promotór ng polusyón ng íngay bukód sa alagád ni Asiong Aksayá sa paggámit ng papél at tínta. Hindî mo masísikmurà ang gayóng tadhanà. Magsásawà ka sa pág-iisá. Magsásawà sa pagkámakásarilí. Magsásawà sa dántaóng pagsúpil sa kátotohánan at pag-íwas sa pakikísangkót. Hindî ka isinílang pára págsilbihán ng báyan. Kung tapát ka sa saríli, aáwit ka sa asimétrikong paraán sa panahón ng pagkákahón at panlílinláng, palúlutángin ang kóntrapúnto sa melodíya ng pagsunód, magpápakanà ng mga sagútan at polipónikong tínig na sugatán ngúnit anóng tíbay at tápang, sapagkát walâng íisáng tínig o hímig na dápat mámayáni sa mga larángan, bukód sa kúlang na kúlang ang alinmáng sikát o sínaúnang tugmâan na angkóp sa sariwàng karánasán. Kailángan mong magparámi, matúto ng kálkuládong réproduksiyón imbés na réplikasyón ng mga tulâ, magsílang nang magsílang ng mga talinghagà sa loób man o labás ng báyan mong sawî hanggáng máriníg ang matalísik at kólektíbong áwit na káyang pumawì sa pang-éstadong áparáto ng katángahán.
Sa mga larángan, makapángyaríhan ang éspada kung walâng panulát. Ngúnit walâ mang panulát, lílikhâ ang tadhanà ng mga hakbáng na maglúluwál sa iyó—sa alinmáng anyô at método— na makápagtátagúyod ng kapisánan, hahátak sa báwat isá úpang bumángon at magkáisá mulâ sa panawágan ng Súpremong Síning, na ang isáng tulâ’y nagíging sampû, ang sampû ay nagíging sanlaksâ, ang sanlaksâ ay nagíging yutà-yutà na káyang magíng tatlóng bilyóng tulâ mulâ sa sólidáridád ng ibá’t ibáng wikà na makatítigháw sa gútom na higít sa káyang sukátin ng písikong katawán. Malakás man ang propagánda ng líga ng mga diktadór, ikáw bílang tulâ ay makapagtítindíg ng saríling kasaysáyan, makasásabáy o makasásalungát sa nangíngibábaw na kasaysáyan ng lipúnan, handâng magpásikláb ng guníguní hanggáng mapigâ ang anumáng pinakámatáyog sa kaloóban ng táo, gáya ng kalayàan at katarúngan.
Binúburá sa mga larángan ang alaála, ngúnit tátanggíng makipágsabwátan o makipágkompromíso ang iyóng mga salitâ pára makáligtás sa henosídyong pakanà ng pásistang gahúm. Isákripísyo ka man ng makatà pára sa pánsaríling kapakínabangán niyá’y siyá ang únang maúutás at hindî ikáw. Sapagkát ikáw ay isá ring álaála sa loób ng mga álaála, ang tulâ na walâng panahón at walâng kamatáyan bagamán lumitáw sa isáng náyon, ang tulâ ng pag-íbig sa sángkataúhan sa sukdúlang pákahulugán.
Alimbúkad: Epic raging poetry solidarity with Ukraine. No to Wars. No to Invasion! Yes to Freedom! Photo by Katie Godowski on Pexels.com
Alimbúkad 