panitikang Tagalog

Napagdiskitahan kong titigan muli ang Pinagdaanang Buhay ni Florante at ni Laura sa Cahariang Albania (1861) ni Francisco (Balagtas) Baltazar noong nakaraang linggo. Kung pagtitiwalaan ang sinabi ni Hermenegildo Cruz, ang nasabing awit ay unang inilimbag noong 1838 ngunit sa kasamaang palad ay hindi na matagpuan ang nasabing edisyon. Ipinagdiriwang ngayong taon ang masasabing ika-170 taon ng pagkakalimbag ng Florante at Laura. Sa lahat ng akdang nalathala sa Filipinas, ang naturang awit ni Balagtas ang dumanas ng mahaba at masusing paglilitis ng mga kritiko at iskolar, at nilapatan ng kung ano-anong lente ng pagbasa kaya ang orihinal na pakahulugan at paghihiwatigang isinaad ng awit ay lumampas sa sarili nito upang angkinin ng buong sambayanan.

Hindi ko na uulitin pa ang sinabi ng mga kritiko, gaya nina Virgilio S. Almario, Eduardo Calasanz, Isagani R. Cruz, Silvino V. Epistola, Jose Mario Francisco, Lucila Hosillos, Bienvenido Lumbera, Ruth S. Mabanglo, Vivencio Jose, B.S. Medina, Epifanio San Juan, Lope K. Santos, Soledad S. Reyes, at Benilda S. Santos. Hindi sa kanila nagwawakas ang pagbasa kay Balagtas, at pinakamakapal ang aklat ni Fred Sevilla, na inilugar ang akda at ang awtor sa panahon, pangyayari, at iba pang bagay na maaaring may kaugnayan sa pagkakabuo ng nasabing awit.

Binilang ko kung ilang salitang banyaga ang pumasok sa naturang Tagalog na awit at nagulat ako na .015–.02 porsiyento lamang na salita ang may bahid ng Espanyol. Umaabot sa kabuuang 136 salitang Espanyol ang nakapasok sa Tagalog, at pawang pangngalan iyon na maaaring tumutukoy sa tao, lugar, o bagay. Ano ang ibig sabihin nito? Mapili si Balagtas sa pagtanggap ng salitang mula sa ibayong dagat. Hindi lahat ng salita ay ipipilit niyang ipasok sa Tagalog upang maging kosmopolitano ang testura ng kaniyang akda.

Kabilang sa mga salitang banyagang ginamit ni Balagtas sa kaniyang tula ang sumusunod: adarga; adios; Adolfo; Adonis; Aladin; Albania; altar; Antenor; atropos; Arco; astrologia; Atenas; Aurora; Averno; Bandila (bandera); Baselisco; batalia; Beata; Briseo; buitre; cabayo (cabaio; caballo); caliz; campo; carcel; catuno (tono); Celia; cetro; cipres; ciudad; Cocito; coleto; conde; consejo; corales; corona; cristal; Crotona; cuadro historico; Cupido; diamante; dicho; Dios; ducado; duque; Edipo; ejercito; Embahador; Emir; Epiro; escuela; Estanque; Eteocles; Etolia; fama; Febo; filosofia; Flerida; Florante; Floresca; General Osmalic; Grecia; guerra; guerrero; Hiena; higuera; Houris; imperio; incienso; Laura; leguas; leon; letra; libo; Linceo; lira; lobo; maestro; maquina; Marte; matematica; Medialuna; Menalipo; Minandro; Miramolin; Monarca; moro; mundo; musa; musica; Narciso; Nayadas; ninfa; oras (hora); orden; Oreada; original; Palacio Real; paraiso; Parcas; Percia (Persia); perlas; Persiano; pica; pincel; Pitaco; plumage; Pluto; Polinice; Princesa; Profeta; Quinta; Reina; Reino; rubé; salas; sello; sierpe; Sigesmundo; sirenas; soldado; Sultan Ali-Adab; topasio; tragedia; trigo; trono; turbante; turco; Turquia; vasallo; Venus; verdugo; verso; victoria; viva; voses; Yocasta (Reina Yocasta).

Pansinin na walang banggit hinggil sa diyos o santo ng mga Kristiyano. Ang “dios” na binanggit sa talaan ay tumutukoy kay Cupido imbes na kay Hesukristo. Kahit ang salitang “Cristiano” (Kristiyano) ay iniwasan, at mahihiwatigan lamang ito nang banggitin ang “Moro” na mula sa Persia na kabukod ng mga Kristiyano mula sa Albania. Masinop din ang pili sa mga salitang may kaugnayan sa pamunuan, gaya ng Conde, ducado, duque, emir, ejercito, general, reina, reino, prinsesa, profeta, soldado, vasallo, Venus, at verdugo. Ang “reino” ay ginamit na panumbas sa “kaharian”, at pinananatili ang gamit ng “hari” para sa “king.” Pinakamababang banggit ang “vasallo” at “soldado” ngunit kung ano ang tiyak na larawan nila ay kailangan pang hulaan ang anyo. Ang awit, kung gayon, ay mahihinuhang nakatuon sa maharlika at kauri nito, at hindi sa mga tao na nakapailalim sa kanila.

Ang ibang salitang may alusyon sa mitolohiyang Griyego, Romano, at Arabe ay Adolfo, Adonis, Aladin, Ali-Adab, Antenor, Briseo, Celia, fama, febo, Florante, Floresca, Linceo, Menalipo, Minandro, Osmalic, Pluto, Polinice, Segismundo, Sirenas, Venus, at Yocasta. Gayunman, walang tuwirang tumbasang alusyon sa mga salita mula sa pinag-ugatan nitong kasaysayan tungo sa bagong sagisag sa awit ni Balagtas. Halimbawa, ang Osmalic ay maaaring hango sa ngalan ni Osman I, na noong 1288 ay naging tagapagtatag ng Imperyong Ottoman. Si Adolfo ay maaaring ginagad kay Adolf, ang Konde ng Nassau at inihalal na maging haring Aleman noong 1292. Hindi magtatagal ang pamumuno ni Adolf at patatalsikin siya ng mga elektor saka mapapatay sa Bakbakan sa Gölheim noong 1298. Si Aladin ay maaaring hango sa ngalan ni Alauddin Khilji na noong 1296 ay pumalit sa napatay na si Jalaluddin ng Delhi. Si Ali-Adab ay maaaring hango sa ngalan ni Ali Bey, ang pinuno ng Memelukes, at naging Sultan ng Ehipto. Ang Florante o Floresca ay maaaring hango sa ngalan ng Florence, ang pangunahing Europeong lungsod sa larangan ng kalakalan at pananalapi noong 1282. At si Minandro ay maaaring hango sa ngalan ni Minander na isang manunulat ng komedyang Griyego.

Maiuugnay sa itaas ang mga pook na binanggit, gaya ng Albania, Atenas, Averno, campo, ciudad, Estanque, Etolia, Imperio, Grecia, Palacio Real, Persia, reino, at paraiso. Limitado ang mga pook na binanggit sa awit ni Balagtas, at ang iba rito’y binanggit lamang nang walang mahabang paglalarawan, gaya ng Etolia, Grecia, at Persia. Ang Etolia ay maaaring ang Anatolia, na noong 1515 ay sinakop ni Selim I, ang Sultan ng Turkey; o kung hindi’y ang Ethiopia, na noong 1500-1001 BK ay naging independiyenteng gahum. Hindi naman malinaw ang “estanque” (sanaw o tubigan) na binanggit, at mahihinuha lamang na disyerto ang paligid ng kaharian. Hindi naman ako naniniwalang ginagad sa Inferno ni Dante Alighieri ang kagubatang kinalalagakan ni Florante, bagaman malayang isipin ang gayon, dahil ang averno ng kagubatan ay hindi lamang hitik sa mga ilahas na hayop bagkus pintuan din ng impiyerno sa sinumang namumuhay sa siyudad o kaharian. Kung babalikan ang pamagat ng awit ni Balagtas, nakasaad doon na ang awit ay kinuha umano sa “cuadro historico” o pinturang nagsasabi ng mga pangyayari sa imperyo ng Gresya noong unang panahon. Anuman ang ibig sabihin ni Balagtas, mahihinuhang lumilikha na siya ng anomalya dahil ang kaniyang akda ay walang tuwirang alusyon sa makasaysayang Gresya at hindi maikakahon lamang sa lunan ng Gresya. Ginamit lamang niya ang Gresya, Albania, Persia, at Etolia sa pangalan lamang ngunit ang pinakapuso ng akda ay mahihinuhang hinugot sa kalooban ng Katagalugan.

Kaya ang Florante at Laura ay maiisip na pinagsalikop na kasaysayan at kathang-isip o mito na ang bunga ay kagila-gilalas na malikhaing guniguning pampanitikan. Maláy si Balagtas sa mitolohiya, kasaysayan, politika, tula, dula, wika, at pakahulugan na pawang bumubuo sa isang di-karaniwang diskurso para sa karaniwang Tagalog dahil hindi naman lahat ng Tagalog noon ay may oportunidad na makapag-aral o makapagbasa ng panitikang Tagalog. Maaaring sinulat ni Balagtas ang kaniyang awit hindi para sa kaniyang henerasyon, bagkus para sa darating na henerasyong handang umunawa sa lalim at lawak ng kaniyang pagkagagap sa panulaang Tagalog. Maaari ding ang Florante at Laura ay hindi lamang idinisenyo upang basahin kundi pakinggan at itanghal din para sa kaluguran ng madla. Sa gayong pangyayari, hinahatak ng makata ang Katagalugan sa modernong diskursong lalampas sa itinatakda ng relihiyon o politika o kultura; at ang nasabing Katagalugan ay nagsisilbing kritiko o konsumidor ng tula ng makata. Tumataas samakatwid ang kamalayan ng madla, at ang madla naman ay nagpapatalas din sa makata upang lumikha ito ng higit na kapaki-pakinabang na tula para sa sambayanan.

Ang pinakamagagandang saknong sa Florante at Laura ay yaong hindi nababahiran ng anumang salitang mula sa Espanyol, at kung nabahiran man ay mahahalatang matagal nang tinanggap iyon sa wikang Tagalog. Ang mga tauhan ay nag-uusap, at ang nasabing pag-uusap ay pabalik-balik sa bawat tauhan upang mapiga ang inaasam na katotohanan. Halimbawa, may diskurso sina Florante at Aladin, at ang usapan ay maaaring hindi tuwid bagkus nagmumula sa isip o damdamin. Lalawak pa iyon kung isasaalang na may kani-kaniyang usapin sina Florante at Aladin, mulang ugnayan sa kani-kaniyang sinisinta hanggang sa sistema ng pamilya tungong malawak na kaharian o bayan. Ipakikilala rin ang iba pang tauhan sa awit upang luminang sa kanilang katauhan, at lapatan ng angkop ng resolusyon ang gusot sa pagsasalaysay.

Kudeta ang ubod na mahuhugot sa awit ni Balagtas. At ang kudetang ito ay hindi lamang mula sa Albania o Persia, kundi sa kalooban ng Tagalog na nakapailalim sa prehuwisyo at panggigipit ng mananakop na Espanya. Maaaring walang kalayaan noon si Balagtas na ibulalas ang lahat ng kabaguhan na ibig niyang ipasok sa panitikang Tagalog. Masikip man ang padron ng awit, de-kahon man ang mga naunang awit ng pakikipagsapalaran at pag-ibig, nakalikha pa rin si Balagtas ng masasabing subersibong diwain at ang diwaing iyon ay hindi niya ipinaloob sa wika at diskursong Espanyol bagkus sa wika at diskursong Tagalog. Nagtagumpay na ang kudeta ni Balagtas. At hindi na ito dapat tawagin pang kudeta bagkus himagsikang Tagalog, at himagsikang pampanitikang ikararangal ng buong Katagalugan—alinsunod sa konsepto ng Katipunan.

Masigla ang paglalathala ng mga pahayagan, magasin, at ibang babasahin sa wikang Tagalog noong 1946, isang taon makaraang mapinid ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Ilan sa mga popular na arawang pahayagan noon ang Balita, Ang Bayan, Bagong Buhay, Malaya, Sinag-Tala, at ang mga magasing gaya ng Ang Mutya, Daigdig (Ang dating Hiwaga), Ilang-ilang, Movie Cavalcade, Literary Song-Movie Monthly, Cinema English-Tagalog Monthly, The Parent-Teacher’s Magazine, at Kayumanggi. Tanyag din noon ang mga babasahin sa Ingles, gaya ng Manila Daily News at ang Manila Daily News Sunday Magazine; ang The Manila Chronicle; at ang Filipino Youth na nagtataguyod ng Ingles.

Napakamura ng bilihin noon. Ang Mutya ay nagkakahalaga lamang ng kinse sentimos bawat sipi. Ang Ang Bayan ay nagsimula sa diyes sentimos ngunit magtataas din ng presyo at magiging kinse sentimos. Ang Malaya at Sinag-Tala ay treinta sentimos ang halaga kada sipi; samantalang ang Daigdig ay beinte sentimos lamang kada sipi. Mataas pa noon ang halaga ng piso. Ang treinta sentimos noon ay kaya nang makabili ng sapat na ulam, kanin, at kape, at kung papalarin ay makaiisa pa ng istik ng sigarilyo.

Bawat babasahin ay sumasandig sa mga manunulat at editor na makukuha nito. Halimbawa, ipagmamalaki ng Ang Bayan si Aniceto F. Silvestre na punong patnugot nito, at ang tagapangasiwang panlahat na si Servando de Los Angeles. Si Silvestre rin ang punong patnugot ng Ang Mutya, at katulong na patnugot si Ruperto S. Cristobal.

Ibabantayog naman ng magasing Ilang-ilang si Iñigo Ed. Regalado na punong patnugot nito, at ang tagapamahalang si Mariano Jacinto. Sa kabilang dako, punong patnugot ng Kayumanggi si Alejandro G. Abadilla na katuwang ang mga makatang sina Manuel Car. Santiago at Manuel Principe Bautista. Punong patnugot ng magasing Pag-asa si Jacinto R. de Leon, na hahakot ng mga manunulat na gaya nina Leonardo Dianzon, Hilaria Labog, Liwayway A. Arceo, Pedro Reyes Villanueva, Jose Flores Sibal, at Cirilo Bognot.

Ang Ang Bayan ay may hinpamagat na “Pahayagang Ganap na Filipino.” Ang Ilang-ilang naman ay “Ligaya’t Aliw ng Bawat Tahanan.” Ang Pag-asa ay “Sulo ng Pag-unlad”; ang Pawis ay “Magasin ng mga Manggagawa”; ang Bisig ay “Babasahin ng mga Manggagawang Pilipino”; at ang Bagong Buhay ay “Malayang Pahayagang Pang-araw-araw.”

Pinakamaangas noon ang Kayumanggi, na tinawag ang publikasyon na “Ang Babasahin ng mga Babasahin.” Makapagyayabang noon si Abadilla dahil ang Kayumanggi ay de-kolor ang pabalat, at nagkakahalaga ng singkuwenta sentimos! Ngunit hindi magtatagal ang nasabing babasahin dahil napakamahal noong panahong iyon, at may halagang katumbas ng pagkain sa agahan at tanghalian, bukod sa tabako o sigarilyo.

Samantala’y nakahahatak ang Ilang-ilang, at ang mga tagapag-ambag na manunulat nito ay kinabibilangan ng mga batikang sina Lope K. Santos, Jose Domingo Karasig, M.P. Bautista, Teofilo E. Sauco, Gregorio F. Cainglet, Susana de Guzman, Luis M. Trinidad, Gemiliano Pineda, at Claro M. Recto. Si Recto, na hirap sa wikang Tagalog ngunit bihasa sa Espanyol, ay tinutulungan ni Regalado noon na maisalin ang kaniyang akda sa Tagalog upang maunawaan ng madla. Naisip marahil ni Recto na walang silbi ang kaniyang mga akda kung ang makaiintindi lamang niyon ay ang mga edukado sa Espanyol imbes na mga kapuwa Filipino.

Nakipagtagisan sa merkado ang Ang Mutya, at nakuha ang mga serbisyo ng gaya ng mga kuwentistang sina Jesus S. Esguerra, Brigido C. Batungbakal, Celso A. Molina, at Cirio Galvez Almario, at Miguel M. Cristobal; ang nobelistang si Ruperto S. Cristobal; ang kritiko at sanaysayistang sina Lope K. Santos, Leonardo A. Dianzon, at Felipe Padilla de Leon; at ang mga makatang sina M.P. Bautista at Mario Mijares Lopez, at iba pa. Sa mga pahina ng Sinag-Tala mababasa ang kombinasyon ng matatanda at kabataang manunulat, gaya nina L.K. Santos, Liwayway A. Arceo, Genoveva Edroza-Matute, Apolonio C. Arriola, Andrea Amor Tablan, Alberto S. Medina, Susana de Guzman, Rufino Alejandro, at iba pa. Pinamatnugutan ni Mar S. Torres, na isa ring mangangatha at sanaysayista, ang Sinag-Tala.

Halos umiikot ang mahuhusay na manunulat sa iba’t ibang publikasyon, at malimit mag-ambag ng mga maikling katha, tula, nobela, at sanaysay, bukod sa pagsusulat ng balita o piling artikulo. Ang ilang akda sa mga pangunahing magasin at pahayagan noon ay magiging bahagi ng sangguniang aklat na Diwang Kayumanggi, Ikatlong Aklat, na antolohiyang binuo ni Juan C. Laya para sa mga estudyante, at maituturing nang klasiko sa panahong ito.

Ano ang makukuhang aral noong 1946? Na maisasalba ng sining at panulat ang mga mamamayan at ang mga manunulat. Na madilim man ang dinaanang yugto ng mga manunulat ay may mapipiga pa rin doong kahanga-hangang bagay. At iyon ay walang iba kundi ang makulay na guniguni at sigasig, bukod sa pananalig na ang panitikan at ang sariling wikang matalik sa taumbayan ang makapagbibigay ng pag-asa sa bawat tao para mabuhay at manaig.

Lilipas pa ang 40 taon at magaganap ang di-inaasahang Aklasang Bayan sa EDSA.. Mauulit ang gayong tangkilik sa pamamahayag at panitikan, at mangangarap muli ang ilan na ililigtas sila ng panulat. May 22 taon na ang nakararaan mula nang sumiklab ang Aklasang Bayan sa EDSA ngunit ngayon pa lamang unti-unting nabubunyag na hindi dapat umasa sa ilang personalidad, gaya nina Corazon Aquino, Fidel Ramos, Juan Ponce Enrile, at Jaime Cardinal Sin. Ang tagumpay ng bayan ay wala sa simbahan o negosyo o militar o kilusan. Nasa hanay ng maláy, radikal, at organisadong taumbayan ang tagumpay, at ito ang ipinagugunita sa atin ng panitikan—na malimit nating ayaw paniwalaan, kung hindi man pilit iniiwasan.