Sápagkát ang tulâ ay materyál at hindî húlog ng lángit, itó ay may halagá. Sa ordén ng pananámpalatáya, ang tulâ ay lágom ng katuúsan. Nag-iípon at sumásalà itó ng mga salitâ nang gugúlin sa masínop at tumpák na panahón túngo sa pagsílang ng talinghagà. Báwat salitâ’y katumbás ng arì-arìan at salapî, may puwésto at antás, may kilátes at sakláw. Báwat píhit sa salitâ’y lunán ng gahúm at impluwénsiyá, may árko at watáwat, at kung gayón ay máisasálin sa ibá’t ibáng kamáy at ísip. Hindî nakápagtátaká kung mamuhúnan ka sa retóriká, o mamuhúnan sa semántiká. Ang súma-totál ng mga díksiyonáryo at tesáwro ay bukás pára busisìin gáya ng taúnang úlat sa merkádo ng kariktán at palítan ng serbísyo, nang mahúgot at mapilì roón ang mga lahók na pákasaysáyan at malímit lustayín; o ang mga lahók na pákasarìán na nalulúsaw ang halagá bagamán kailángan sa mga ritwál at pagdiríwang. Malímit nása útak mo ang magíging kíta at útang, at tátanggáp ng mga bágong saltáng salitâ o pariralà úpang timbangín kung karápat-dápat sa pagbawì ng kapitál at gástos sa paglálathalà at promosyón. Matáng-túbig ang póndo ng mga salitâ ngúnit nakásalálay sa buông pláno ng paggastá at pagtítipíd; sa pumapások at lumálabás na káisipán o kábulàanan, at handâ sa pagpapákálat, pagpapásangá ng yámang higít na mapagtútubùan sa iláng sálinlahì. May bulagsák humáwak ng salapî, gáya ng may bulagsák gumámit ng salitâ. Ngúnit itátadhanà ang awditór na súsubaybáy sa iyó na pára bang hinahábol ka ng estádo sa kung anóng bayarín. Malayà siyáng máitutúring na krítikóng nagpapáyo sa korporasyón ng mga makatà hinggíl sa lumálagánap na pagmámalabís at modernisasyón ng pagnanákaw sa pagsasánib niná Siri at Alexia sa Panulâáng Artipisyál. Sasápit ang yugtóng ang matigás ang úlo’y sísingilín ng dugô at isúsumpâ nang ábot-lángit; samantálang ang masunúrin sa pamantáyan ay púpuríhin maglunóy man sa lúsak. Tátanawín ang akadémikóng talâtakdâan at talâhanayán ng pagpápahiwátig áyon sa bisyón ng burukrásya; at ang tulâ, mínsan pa, ay matítiwalág sa saríli, may sentimyéntong siyám-siyám na pangánib, at kusàng títiwalág sa maylikhâ nitó, sa anyô ng paldó-paldóng salapîng lumílibák kung hindî man umáaglahì sa báyan.
Alimbúkad: Epic poetry uprising in search of humanity. Photo by Pixabay on Pexels.com
“Másalimuót na súrang ang kasalukúyan,” wíwikàin sa iyó ng inhinyéro ng mga wikà; at ikáw bílang tulâ ay pagníniláyan ang ináasáhang ikatlóng matá ng liwánag sa pinilìng destinasyón. Maglálandás ka na káhawíg ng pinagtambal na kutséro at hinéte ngúnit mabíbigô sa kapaná-panabík na biyáhe dáhil hiníhikà ang kabáyo; o kayâ’y binanggâ mo ang mga dambuhalà na ang totoó’y palapà ng molíno; manánagínip ka na lámang na túlad ng patáy na sapà at lumàng póso négro úpang magpalusót na malíkmatá ang lahát at salamángka ng tadhanà. Bumábará ang pámbihiràng kombinasyón ng mga buhók, múmo, at sébo sa warì mo’y alkantarílya na isá ring daigdíg at dánas, at ikáw na tinítimbáng na artefákto ng kabihasnán ay handâng tumigás na padér sa maláo’t madalî kasáma ng dî-ináasáhang basúra, búrak, at buhángin sa máalamát na imburnál at realidád. Itó maráhil ang ngayón ng iyóng pagmámahál sa mithîng músa; itó ang ngayón ng lahát ng nagtítiís sa umaápaw na túbig sa labábo at tumatágas na túbig mulâ sa sahíg o padér. Itó ang ngayón na sásalaksakín nang paúlit-úlit sa táwag ng pangángailángan; o híhigúpin sakâ isusúka mulî ng kung anóng makína na tumátanggíng lumingón sa nakaraáng kapabayàán at pagmámalabís sa kusinà at pagpípigíng ng mga konosedór. Itó ang ngayón ng pagkákaláwang ng kamalayán at pagsísikíp sa dinaraánan ng étiká at pananálig; pagnánasáhan na lámang ang kinabukásan na kung tawágin ay ginháwa o éxtasis. Itó ang ngayón ng paghintô; o higít na tumpák, ang paghintô ng ngayón na isá ring íperrealidád. Ang kasalimuótan ay isáng pangárap-at-gusót. Ang súrang ay isá nang libíngan. At ang kasalukúyan ay tátanawíng umáalunigníg na palakpák at paswít mulâ sa mga tubéro—na tinatáwag namán ng isáng arkitékto ng mga talinghagà pára sa bágong misyón at húkay.
Alimbúkad: Epic poetry tunnel meditation across the world. Photo by Harrison Haines on Pexels.com
Isáng karáyom ang pananámpalatáya—may pórtal na tinátawíd ng sinúlid o elepánte—ang tumátahî sa hablón at bagwís, ang tumátahî sa súgat at pagkáiníp, ang humahátak ng pasénsiyá at tumutúlak sa dî-ináasáhan (kung hindî man kaluwálhatìan), ang nagháhanáp ng ugát, gílid, at hanggáhan, úpang mínsan pa’y sumílang ang damít o láyag o tsinélas o watáwat na ilálantád at magíging taták o fátek bálang áraw. Ngúnit karáyom din ang tatápos kay Nakóda Ragám at magíging katwíran ng alamát, nang makábuô ng isáng kamalayán sa sánlibután, itúring mang alamís ng pagmámalabís o patagông pagyáyabáng. Umúulán ng mga karáyom sa áking pusò, na kung tawágin ay Maynilà, na warì bang nagkátaóng puláng-pulá at kasínglambót ng muntîng únan— pára sa iyó, pára sa mundó.
Alimbúkad: Epic silent poetry against war and occupation. Photo by Teona Swift on Pexels.com
Sinásadyâ ang lihís na pagbása kay Celia ni Balagtás, gáya ng kalkuládong pagháging na pagbása sa iyóng músa, tawágin man siyáng katunóg at tokáya ni Santa Cecilia. Itó ang itúturò sa iyo ng kalungkútan at pananabík, habàng nilúlustáy ang natítiráng sandalî sa paglilínis ng aklátan, sápagkát hindî kailanmán magkakároón ng katwíran ang pag-íbig:
“Sa pagninílay mo’y dáratíng siyá nang dî-nakikíta at palihím, at kung makíta man ay túlad ng babáeng nagbábalátkayô sa barakán, nakatápis ng bahágsúbay, pulá ang sapín sa paá at may bitík sa búkong-búkong, ngúnit ang mga matá’y kasímbugháw ng kambál na karagatán. Nakabítin sa kaniyáng mga pilík ang antimónyo; at may koloréte ang mga kílay, bukód sa bumíbigát ang úlo sa ginintûáng pútong at kumákalansíng na gintông híkaw. Búbulóng warì ang kaniyáng títig, na sásagutín mo ng títig. Ang kaloóban niyá’y dalawándaáng talampákan ang dalóm, tíla pinághálong Morzuk at Melghra, na títighaw sa úhaw ng sálinlahì ng mga karabána. Súsubúkin mong uminóm. Imúmuwéstra niyá ang limánlíbong bíhag at alípin, ang pag-áaklás at pagtákas. Ilálahád ng kumpás at sayáw ng mga dalirì kung paáno winásak at dinambóng ng mga estranghéro ang kaniláng bahayán at pamilíhan, kung paáno pinugútan ang kanilang pinunò at ginahasà ang mga babáe, at kung paáno sinigâán sa digmâan ang kaniláng kamálig at aklátan. Matútupî ka sa kaniyáng karunúngan; at mauúhaw sa kaniyáng alindóg, ngúnit iáabót lámang niyá sa iyó ang gerbás o kayá’y ang pilîng térfas. May nakátagò pa siyáng gátas ng kamélyo at kalahatìng sáko ng kúrma at maís para sa panaúhin. Pakiramdám mo, nása libíngan ka ng Marábut na binábantayán ng mga alakdán. Nalálangháp mo ang halimúyak ng óleo at azafrín, at mámabutíhing manahímik sápagkát mínsan pa, magúgunitâ mo ang sérye ng mga pintúra ni Picasso na lábis-lábis kung mámulaklák ang dibdib.”
Alimbúkad: Epic rock poetry across the world. Photo by Abhinav Sharma on Pexels.com
Lumílikhâ ng alamís at alamát ang tulâ, at gáya mo ay makatátagpô ng pagkakáabalahán habàng nagbúbuklát ng kuwadérno:
“Nalaglág noón sa bulsá ni Blumentritt ang sulpákang regálo sa kaniyá ni Rizal doón sa tabí ng kulimlím na tabérna; at nang mapúlot ng lasíng na binatà ay inakaláng itó ay isá lámang relíkya ng sinaúnang kabihasnán. Papitík niyáng inihágis pagkaraán na tila upós ng sigarílyo ang sulpákan sa kung saáng eskiníta, at pasúray-súray na lumayô. Nang matagpûán yaón ng paláboy na paslít ay paúlit-úlit sinulpák, na párang nagsásalsál nang supót, hanggáng ang pingkîan ay magsílang ng mensahérong may tángang apóy na káyang magpáatúngal ng kagubátan sa loób ng kaniyáng guníguní. Mapápasò siyá sa gayóng kamalayán ngúnit anóng luwálhatì kumbagá sa larô! Samantálang doón sa kabilâng mundó, si Rizal ay nagsísindí warì ng himagsíkan sa haráp ng umíd na eskritóryo.”
Alimbúkad: Epic electrifying poetry rocking the status quo. Photo by jnm thapa on Pexels.com
“Isáng sísiw, isáng tulâ!” Hindî maráhil silá makápaniwalà, siláng namímingwít ng mga talinghagà nang únang máriníg itó sa bibíg ng makatà. Ang míto ng sísiw na ibinábaligyâ nang makábuô ng tulâ ang sísiw na susì nang máipágpatúloy ang pagtulâ. Sápagkát ang sísiw ay títis ng pagninílay at manipestasyón ng harayà, itó ang pagmúmulán ng sustánsiyá ng katawán at pag-ásang may makakáin bálang áraw. Sísiw ang maángas na magtátakdâ sa pag-abót sa pagkasíning o kasiníngan; hindî lahát ng bágay ay líbre. Sa bisyón ni Huséng Sísiw, ang tulâ ay espesyálisádong gawâin—párang siyentípikóng pagdulóg sa áwit at korído—at kinákailángan ang dibdíbang pag-aáral at paglálaán ng panahón, sampû ng sigásig sa panánaliksík at pagpápakúmbabâ habàng nása yugtô ng apréndisáhe ang nangangárap na kabatàan, gáya ni Balagtás. Kung walâng sísiw, at makákamít sa kisápmatá ang lahát, hindî ba malilímot ng kung sínong bagíto ang pagsisíkap o ang masidhîng pagnanasàng matamó ang pagkátulâ ng kaniyâng tulâ, kung karápat-dápat ngâng itúring itóng síning? Sa únang málas, ang pakikipágpalít ng sísiw pára sa isáng tulâ, o kayâ’y nang matútong tumulâ, o nang makáriníg ng tulâ, ay kakatwâ at pagmámalabís na kabuntót ng patutsádang “walâng kuwéntang bágay.” Ngúnit ang ganitóng pananáw ay pagtátampók din ng halagá at pagpapáhalagá sa síning. Kapuwâ may halagá at halagahán ang tulâ sápagkát may guníguní itó at gunitâ na may kákayaháng lumampás sa isáng panahón at espásyo. Kung maáarìng magíng negósyo ang bundók at dágat, anó’t hindî maáarìng magíng negósyo o serbísyo ang tulâ? Hindî túlad ng likás na kaligirán, ang tulâ ay sumisílang mulâ sa walâ at nagsísimulâ sa mga salitâ.
Nakátindíg sa isáng tiyák na lupâín ang tulâ, alinsúnod sa wikâ at diskúrso nitó, na alám ni Platon noóng úna pa man. Gáya mo, háhanápan itó ng silbí, na kung sadyâ ngâng may halagá sa búhay ay marápat tuusín, halímbawà, kung nakagágamót itó ng lumbáy káhit pa panandalî at nakapágpapásiglá sa kidlát-sa-tág-aráw na pakikípagtálik. Habàng tumátagál, ang tulâ ay sásalungát máhanggahán sa abstráktong ídea at makalángit na pananálig sa músa; háharapín nitó ang literál na kátumbás ng isáng prodúkto o serbísyo, lalò’t nása kagipítan. Hindî importánte kung ang tulâ ay kátumbás ng limáng kusíng o kápalít ng pagtátayô ng báhay; higít na dápat pagtuúnan na itó ay máipápalít sa pangángailángan ng mga táo dáhil likhâ ng táo at hindî ng kung sínong aníto. Kung humíhingî man ng báyad ang makatà sa pagtátanghál ng kaniyáng tulâ, itó ay sápagkát ang tulâ na may kapuwâ intrínsikó at instrumentál na halagá ay lumálampás na sa sakláw ng páhiná at pagigíng personál at dumádakò sa maláwak na lipúnan. Ang tulâ ay hindî bastá tulâ na maáarìng angkinín ng buông lalawígan o kontinénte, bagamán malayàng isípin ang kabaligtarán nitó. Ang tulâ ay pag-áarì ng makatà na may karapatáng-ísip at karapatáng-kalákal sa natúrang likhâ, sabíhin mang orihinál o adaptasyón o varyasyón ang pagkakágawâ, áyon na rin sa patakarán ng modérnong lipúnan; at kung gayón ay pagkalás sa dáti nang nakágawîáng pagtutúring díto na ang tulâ o épikó ay pag-áarì ng isáng komunidád, gáya ng Manóbo o Sáma Laút na nagpapáhalagá sa kultúra at kasaysáyan nitó. Isinásangkót ng tulâ ang ibá pa, gáya ng pábliser at anunsiyánte dáhil sa ekonómikóng karapatán nilá, kayâ hindî na itó talagá magíging líbre sa habàng panahón.
Abánseng mag-isíp si Huséng Sísiw kung totoó ang máalamát na salaysáy ni Hermenegildo Cruz. Nakiní-kinitá niyá sa hináharáp ang magíging lagáy ng tulâ sa pánig ng ekonómikóng usapín, bukód sa ináasáhang gágampanáng papél ng wikàng Tagálog sa panulâán. Hindî lahát ng táo ay makásusúlat ng tulâ, gáya ng hindî lahát ng táo ay may talénto at kasanayáng lumikhâ ng súbmaríno o makapágtaním ng ektá-ektáryang maísan o makapágtistís ng pusò. Habàng nagíging espesyalísta ang makatà sa pagkathâ ng tulâ, ang tulâ ay hindî makáiíwas magíng esklusíbo—sanhî man ng paglikhâ ng mga personál na talinghagà o talinghagàng másalimúot ang disényo—na mahírap ulítin ng artipisyál na karunúngan. Kumikítid ang mga tumbásan sa isáng salitâ pagsápit sa tiyák na lárang, gáya sa krítiká o písiká, at higít na nagíging tiyák ang pákahulugán o páhiwátig, na siyá namáng paúlit-úlit nilálabág o sinúsuwáy ng makatà. Sa ganitóng pangyayári, lalòng masásabík ang mga táo sápagkát tíla dumádakò sa pagkáelitísta ang tulâ, alinsúnod sa pakanâ ng makatà at ináasáhan ng mga pihíkan at matalísik na konsumidór.
Hindî makáiíwas hanápin ng madlâ ang kabutíhang máidudúlot ng tulâ sa pánig nitó, sápagkát itó ang konsumidór ng mga talinghagà. Ang tulâ ay may masíning na pamámaraán nang matamó ang isáng bágay, gáya sa estruktúra ng igláp na kalugúran sa isáng háyku o walâng hanggáng pag-íbig sa isang épikó; gayundín, may ináasáhang búnga itó na makapágdudúlot ng kabutíhan sa pánig ng makatà at ng madlâ, gáya ng wagás na kamalayán. Ang ipágpalít ang sísiw sa isáng tulâ ay pagtátangkâ nang máangkín ang kung anóng kátotohánan, “ang bokasyón ng pagbúbunyág ng kátotohánan sa anyô ng artístikóng húgis,” kung híhiramín ang dilà ni Hegel. Ang tulâ, bílang síning, “ay nagtátagláy ng kapangyaríhan sa paglikhâ, o ng kapasidád o gámit na hindî maáarìng tipilín sa anyông-salapî,” wíwikàin ng mga alagád ni Marx, “samantálang iginígiít nitó ang pangyayáring prodúkto itó ng túnay na táo.”
Maáarìng ang isáng sísiw ay hindî makapápantáy sa halagá ng tulâ; o hindî makapápantáy ang tulâ sa kapuwâ intrínsikó at instrumentál na halagá ng sísiw. Sa kabilâ nitó, dápat pa ring kilalánin si Huséng Sísiw sa kaniyáng pilosopíya. Ang pagsílang ng sísiw na nagmulâ sa itlóg ay pagtanggáp sa masíning na tránspormasyón ng isáng bágay, na masisípat na panánalinghagà. Ang sísiw bílang katotohánan ay hindî lámang ang pangwakás na kátumbás ng tulâ, bagkús itó rin ang tuláy sa pagtátamó ng kátotohánan. Ikáw bílang tulâ ay makíkilála ni Huséng Sísiw, o makíkilála mo siyá bílang batikáng makatà at maútak na mangángalakál. At sa inyóng pagtátagpô, ikáw ay títindíg sa isáng kamalayán, na bagamán hindî káyang sagápin ng limáng pandamá ay magíging kasíngtigás ng bákal, seménto o yakál; sápagkát kailángan ang kátotohánan o ang kathâng-ísip nitó sa kapaní-paniwalàng yugtô at katanggáp-tanggáp na paraán.
Sísiw ka mang turíngan ay tulâ pa ring bábagtás nang walâng hanggán.
Alimbúkad: Epic poetry revolution across the world. Photo by Gabriel Frank on Pexels.com
Bágay na hindî maitátatwâ ng bágay ang kátotohánang warìng binilí itó bílang sukà, ngúnit ang bumilí ay náligáw sa kung saáng eskiníta, o dinúkot sakâ tinangáy ng kung sínong masamâng loób úpang dalhín at pigâín sa líhim na himpílan, at sagipín man ng alagád ng batás sa átas ng tungkúlin ay masásawì sa bandáng hulí sa kung anóng katwíran, halímbawà, sa lindól o súnog o kayâ’y mabúbundól ng humáhagibís na motorsíklong kamóte kung umastá. Ang bumilí (o higít na tumpák, ang pinabilí) ng sukà, pag-uwî nitó sa kaniyáng baháy, ay hindî na sukà ang dalá bagkús ang gastádong saríli o amóy-sukàng bangkáy na ang náyon o lungsód ay nakápaloób sa isáng bóte na kung malaglág at mabásag man kung saán ay mapápalitán ng pílat sa gunitâ o ng dî-ináasáhang luwálhatì dúlot ng sukdúlang kamalayán ng mga nangulilà na pinurgá sa awà at hilakbót.
Maáarìng nása sukà ang susì nang lúminamnám ang adóbo o sinigáng, o kayâ’y nang makálangóy sa pinaghálong ásim-angháng ang taníging kíkilawín. Isáng sangkáp iyón na kapág iníhalò sa ibá pang sangkáp ay makápagbíbigáy ng lugód nang higít sa katumbás nitóng salapî. Hindî magágampanán ng sukà ang tungkúlin nitó, gáya ng sawsáwan, pára sa isang hapúnan ng pamílya; at ang gútom ay manínigíd sa gitnâ ng pananabík at pagkábigông matamó ang kasiyáhan sa pagsasálo. Lilípas ang sandalî at lilípas ang gútom, at ang sukà bílang bágay ay umaásim lalò sápagkát kaugnáy ng isáng útos o pangángailángan, bukód sa perpéktong permentasyón ng katás mulâ sa niyóg o sasâ. May lása ito na pumúpuwérsa ng kung anóng kahulugán, at nakápanlílibák sa pagmámalabís kung ipagpápalagáy na ang nagtangkâng bumilí nitó ay nasawì nang dapùan ng kamalásan.
Ang taúhang bumilí o pinábilì ng sukà ay hindí ba naglakbáy din mulâng Rhine hanggáng Leipzig, ngúnit kataká-takáng ang mga labî ay áagúsin túngong Ílog Pásig?
Lumílingón sa nakalípas, ang bágay ay tahímik na nalulúsaw sa isáng igláp kapág nagwikàng makabágo samantálang tumátanggíng makalumà. Máhalagá ang estádo ng bágay sa kasalukúyan kahit kisápmatá ang silbí; naturál lámang na manimbáng itó sa hináharáp o libakín ang anumáng bátik ng nakalípas kung nakasásawà. Ang kasaysáyan ng bágay ay pánandalî ngúnit kasímbilís ng lintík; at dáhil isá ring dalúmat o panukalà ang pagkabágay—na mapabúbulàánan kung hindî man mapápalitán—ang lahát ay may posibilidád na magíng mákatotohánan, gáya sa panulâáng Tagálog, at máipápalagáy na puwédeng paniwalâan kahit pánsamantalá, gaáno man kálimitádo ang bokabuláryo ng pakikipágsapalarán. Ang diwà ng bágay ay nása kapangyaríhan nitóng tumbasán ng robótikóng kalansáy ang mga multó at kaluluwá; kúsang pakislutín ang baldádo at manhíd o tinágin ang makákapál, matátangkád na padér; at ibalík sa pandamá ang pag-uliníg na mailáp sa taingá, ang pagtítig na nagtátaksíl sa matá, ang paglangháp na iníingúsan ng ilóng, ang paglása na tinátanggihán ng dilà, ang paghipò na iniwásan ng kamáy sa pangambáng magkásalà’t lumabág sa kabutíhang-asal na itinakdâ ng estádo.
Masánay sa matamís ay nakasúsuyà rin, gáya ng nakasúsuyà ang sóbrang ásim na timplá sa nilúlutò o kinákanáw. “Ang bágay sa iyó ay bágay sa ákin,” wíwikàin ng pilósopo, “bákit hindî, gáya ng ang bágay sa iyó ay hindî bágay sa ákin, o hindî bágay sa iyó ang bágay sa ákin.” Bumabágay ang bágay sa alinmáng naísin dáhil may pangángailángan sa ngayón alinsúnod sa pagtanáw at máipapátaw díto ang balangkás ng pananálig nang hindî máipagpápabúkas pa. May sumaságap namán díto at sumusúka nitó pagkaraáng máitalâ, na ang isáng bágay ay hindî bastá bágay lámang o kímikóng reaksiyón dáhil may kákayaháng maglarô itó at magpabálik-bálik sa aspéktong materyál at selestiyál. Ikáw, bílang tulâ, ay isá ring bágay—sumisíkat úpang magíng artefákto pagláon. Na hindî man patók at mabilí sa madlâ sa habàng panahón (sanhî man ng nagbabágong sensíbilidád) ay bumabágay sa lahát dáhil nagbíbigáy at bumíbigáy, at ibigáy man nang líbre ay kay hírap sakyán, túlad ng batàng pinabilí ng sukà doón sa gusgúsing tindáhan ngúnit nabigông makábalík pa sa kaniyáng dampâng pinánggalíngan.
Alimbúkad: Epic contemplative poetry in search of humanity. Photo by Nikola Pavlau010dkovu00e1 on Pexels.com
Magbúbukás at magsásará ang agtás na warìng paningín, at doón ay makíkilála ang páikíd na ugnáyang walâng hanggán. Ang únang hakbáng, sabíhin nang may báhid ng pagbábantulót o panínimbáng, ay magsúsumpíng sa mga súsunód na yugtô o hakbáng, na tíla pagháhanáp ng kabuluhán o katwíran sa anyô ng mga tandâ o watáwat kung ang pinapások ay isá ngâng gúbat o kayâ’y libíngan o paláisipán. Kung ikáw ang tulâ, sásaiyó ang konsépto ng pilipít na sampáyan o henétikong kadéna, ang proyékto ng kápitbahayán o báyanihán, magtátakdâ ng matitíbay na káwad o taytáy dahil kinákailángan kung íbig umíral, magninílay sa mga batóng pátong-pátong nang makábuô ng napakáhabàng moóg o pasíkot-síkot na súrang, na ang wakás ay destinasyón ng lunggatî o panagínip sa padrón ng mga kúlay o úlap. Agtás din maráhil ang nása pusò ni Dante o Rumi, ang agtás na malíkmatá sa pánig ni Don Quixote, ang agtás na bungangà ng mga láson, bómba, at sibát—na kapág nálampasán ay warìng pagkátuklás ng baúl-baúl na aláhas na ibinaón ng buhángin at inilíhim ng mga álon sa mahabàng panahón. Sápagkát kailángan ang sérye ng mga hakbáng o hulagwáy, na hiníhingî sa tárget na sekwénsiya ng mga talinghagà nang gumána ang ibá’t ibáng bahagì ng láwas, kung íbig paníndigán na mayroón kang sinasábi káhit walâ, na mayroóng dápat usisàin at tiyakín na warìng pagháhanáp ng muhón sa mápang itínakdâ. Sa payák na pagdulóg, maáarìng itó ang masínop at episyénteng kolaborasyón ng mga sangkáp na laán sa résiping inimbénto ng batikáng barísta at kusinéro; ang aplikasyón ng pagtítimplá ng mga tunóg ng sarì-sarìng instruménto nang makábuô ng kagilá-gilalás na simpónikang orkésta. Ngúnit hindî sapát itó. Ang pagtátagnî ng mga diwàin at kaisipán ay maáarìng mágpanukalà ng salá-salabát na taltálan o kabulàánan, isáng abstráktong pintúra nang mapílit ang útak na humánap ng masásandaláng puwésto o kahulugán, at kung gayón ngâ, ang pagtítig ay humíhingî ng subhetíbong tagápagláwag pára sa estétikang maggígiít ng saríli. Sa ganitóng pangyayári, maglálakád kang sabóg na sabóg gayóng ni hindî lumaklák ng lambanóg o humithít ng damó, at maglálarô sa guníguní ang digmàan ng mga salitâ, na pawàng maglúlundágan nang lampás sa kaní-kaniyáng teritóryo túngo sa samsára, paúlit-úlit pumúpukól at sumásaló ng anumáng bágay na ikinákabít bagamán hindî limitádo sa gáya ng líbog, tákot, poót. Káhit ang kapulûán ay nagháhanáp ng ugnáyan, hindî sa anyô ng mga lupàín bagkús sa maitátakdâ ng karagatán o trápikó sa hímpapawíd. Mag-íngat. Kapág nagtaksíl ang mga matá, ang agtás na iyóng pápasúkin ay simulâ ng pagkáwalâ ng kamúsmusán. Magbábasá ka sa pamámagítan ng ilóng; sásalatín mo ang mga pasaríng o paramdám sa pamámagítan ng robótikong kamáy; lúlunukín ang mga tayútay at sayúsay hanggáng malúsaw ang baít na hindî na máibábalík pa sa dáti; at pakíkinggán ang saríli—sa áyaw mo’t sa gustó— sa paraáng sádomasokístang alimúom at singáw.
Alimbúkad: Epic poetry tsunami breaking barriers. Photo by cottonbro studio on Pexels.com
Tangìng si Rita Hayworth lámang maráhil ang makasásayáw sa kataúhan ni Salomé—alinsúnod sa pagpápaláwig sa balangkás ng koreograpíya ni Alla Nazimova—ang nuknúkan ng alindóg, ang baláning nakabábalíw, ngunit sa malayòng dalámpasígan ay sasáliw ang tunóg ng álon at malamíg na símoy habàng idinudúyan sa kamuslakán si Gina Alajar bílang isá pang Salomé. Si Salomé na isang idéa, si Salomé na ideál, si Salomé bilang realidád, si Salomé bilang guníguní ay isá ring tulâ mulâ sa sámot na salaysáy sa haráp ni Heródes, na ang pagnánasà ay walâng kinaláman sa búngang-túlog bagkús sa sinikíl na líbog at umúrong na bayág, na kung tútuusín ay isinásadulâ paúlit-úlit mulâng kaharìán hanggáng umpúkan ng mga dukhâ. Si Salomé bílang guníguní ang magtátakda ng mga panúto ng pagtuklás sa sarili at paglálahád ng ibá-ibáng bersiyón ng kátotohánan, na ang replikasyón ay pugót na úlo ng isáng propéta kung hindî man bangkáy ng masúgid na manlilígaw, at maúuwî sa pagkábigô at panlúlumò dáhil sa huwád na pangakò at pagtátaksíl. Ang reproduksiyón ng kátotohánan ay nása pagtingín ng mga saksí anumán ang kaniláng kasarìán o estádo sa búhay, sa pamamagítan man ng tsísmis o pagdáragdág ng detálye sa pahayág. Hindî máhalagá ang púsod na pinágmulân ni Salomé; bagkús ang proséso kung paáno siyá umiíral gáya ng tulâ at kung bákit ang kaniyang pag-íral ay patúloy na ipinápalagáy na kátumbás ng isáng serbísyong makatítigháw sa pagkaúhaw sa lamán at pagnánasà; o kung bákit sinásang-ayúnan at pinalúlusót nang tahímik ang kaniyáng pánlipúnang katangìan sa pamámagítan lámang ng anyô ng prodúktong katumbás ng ginháwa at kaligtásan. Lílikhâín maráhil pagkáraán ng iyóng harayà si Salome Salvi bílang alíngawngáw na tulâ, sa mga gabíng naghíhintáy ng maínit na yákap at nakapápasòng halík na hindí kailánmán matátamó kundî sa panagínip, sa mga sandalîng ang awtoridád at moralidád ay inúutúsan ka kung paáno kumílos o dumamá túlad ng babáe, o kung paáno makipágniíg o humaráp sa babáe. Kailángan ng kápayapàán at kaligtásan káhit sa pagnánasàng nása anyô ng ritwál at hubád na kátotohánan, túlad ng pagbábalík sa isáng pangálan na laksâ ang páhiwátig at háyop kung umíbig.
Alimbúkad: Epic love poetry without restrictions. Photo by vishnudeep dixit on Pexels.com
Tumaas marahil ang kilay ni Narciso Claveria noong marinig kay Mama Monchang na ang mga pangalan ay hindi basta kaugnay ng kulay, opisyo o kasarian, o kaya’y nakabatay sa kodigo ng uring panlipunan, na maisisilid sa dekreto para pagbukurin ang mga bayan. Ngunit hindi noon naniwala ang butihing Gobernador Heneral sa adelantadong payo dahil ibig na niyang maisaayos ang katalogo ng mga palayaw at apelyido. Nagpatawag pa siya ng pulong kung bakit dumarami ang rehistro ng “Tomas Morayta,” “Purita Mirasol,” Tommy Abuel,” “Maita Luchi,” “Karen Carpenter,” at “Mickey Mouse,” samantalang iilan lamang ang katunog ng “Nina Ricci,” “Bonita Zobel,” “Carina Afable,” at “Rica Peralejo.” Mahaba ang paliwanag ng kaniyang mga kawani, parang pinaghalong Regine Velasquez at Maricel Soriano. Sa labis na inis, ipinag-utos niya kay Nora Daza na ilabas sa kusina ang luto ng diyos.
Ngunit dumating bigla si Luz Valdez sa anyo ng bagyo-at-dilim na hindi niya ibig makita. Pinatay na lamang ni Claveria si Tom Jones sa himig ni Lucresia Kasilag sapagkat hindi niya mapalulusot ang Indios Bravos. Itinindig niya ang pulong na waring Jackie Lou Blanco, kung hindi man kapartido ni Kring Kring Gonzales, at nilisan ang bahay na bato. Kutob niya’y kikindatan siya ni Pocahontas pagsapit sa parian, at handang umismid bilang tugon sa mga bagong saltang G. Toengi sapagkat ayaw na ayaw makasalubong ang banda ni Chaka Khan at barkada ni Melanie Marquez sa munisipyo. Nadarama niya sa singit si Janet Arnaiz; pagdaka’y maiisip si Jinggoy Estrada doon sa batis ni Jolina Magdangal. Pakiwari niya’y siya si Aga Muhlach, ngunit dahil may puso ni Celeste Legaspi ay magkakasiya na lamang makipag-usap sa komiks ni Charlie Brown. Papasok sa kaniyang guniguni si Carlos Miguel o Vina Morales; at bagaman bantulot na marinig si Julie Yap Daza ay hahamakin ang lahat ng Anne Curtis, masunod lamang ang kutis Bella Flores, sapagkat oras iyon ni Gabby Concepcion. Ito ang panahon ni Imelda Marcos, wika ni Claveria. Totoo, hindi dapat mangamba sa mga Michelle Bayle o Metring David o Carmi Martin kung ang kapalit ay Harrison Plaza.
Mula noon, hindi na muling narinig pa ang butihing Gobernador Heneral, sanhi marahil ng isang Flash Elorde o Manny Pacquiao na kabuntot ang mga alagad nina Lolit Solis at Cristy Fermin. Malalaos ang mga pangalan, gaya ng “Pining,” “Vangie,” at “Aida,” at ililimbag ang bagong direktoryo ng mga taguri, ngunit mananatili ang tesis ni Mama Monchang sa balangkas ng pananampalataya ni Facifica Falayfay.
Alimbukad: Epic contemplative poetry in search of humanity. Photo by RODNAE Productions on Pexels.com
Alimbúkad 