Kapág sinuwérte ka, sásagipín ka ng barkó sa gitnâ ng maunós na láot at tátanggapíng pasahéro sa ngálan ng úmanidád, kayâ dápat magíng alísto sa mga termíno ng maríno. Makátatagpô mo roón ang Uwák na párang may-arì ng karagatán at iba pang tubigán; ang Bitóy na dalá-dalá ang kaniyáng impéryo at puntó; ang Alimángo na dirétso at mahigpít sa témpo, gáya sa musíka ni Bach; ang Kuratóng na maárte gáya sa mga dulâ nina Marin at Hanibal; ang Okra na maliksî’t seryóso, gaya ni Ivanchuk, at kumakáyod na tíla iyón ang pangwakás na áhedres. Kapág hindî mo maúnawàan ang mga wikà nilá, mapálad kapág nakatagpô ang sumísigáw na “Amígo, síno ang nagbúgaw sa iyó?” Magugúlat ka dáhil ang totoó’y nagbibirô lámang siyá kung saáng ahensíya ka nanggáling, at kung anóng kabáyo ang dáti mong sinakyán. Bágo ka pa man makásagót ay nakaratíng na ang balità sa Tanò—ang kapitán ng barkó—at pahihíntulútan niyá ang iyóng akómodasyón. Sa sandalî ng ágam-ágam at paninibágo, walâ ka nang pakialám kung humáwak ng estópa at linísin ang kubyérta; o kayâ’y magíng guwardiyá sa píling ng mga baták na makinísta o segúnda opisyál. Hindî mo mapápansín kung matúlog man sa kabína o gumílid sa baráka; kung magíng utusán ng maestro ámo o mayór, at humalíli sa sinúmang pagúlong na warìng palípat-lípat sa babór at estribór; kung magíng tagatáwag ng koryénte sa hatìnggabí, o kayâ’y magíng estíba at angkoráhe. Tátanungín ka ng Kamóte kung saán ka patúngo, at doón mo mababatíd kung nasisirâan ka na ng úlo, gaya ng tuliróng timonél at nalulúnod na submaríno. Kung saán nakaharáp ang prówa ay hindî pára sa iyó, bagkús ang hinaharáp ng pópa. At saánmang pantalán ka mápunta ay lálong magpapásabík sa iyó na hanápin mulî ang ibinúbulóng ng loób, hábang nagpápahinóg sa iyóng sélda o kuwárenténa, at nauuliníg ang pagwawakás ng musíka na hinihímig ng iyóng músa.
Alimbúkad: Poetry in silence. Photo by Jan-Rune Smenes Reite on Pexels.com
Isang tuldók ang lundáy sa láwak ng bugháw; isáng tuldók na untî-untîng nagíging línya ang káwan ng kanáway na sumásayáw palapít. Humáhampás ang mga álon sa dalámpasígan, at tangìng ikáw ang mabíbingí, kayâ walâ akóng pakíalám. Sumásalpók, at malímit humáhagunót ang hángin, na ikáyayaníg mo, ngúnit walâ akóng pakíalám. Paroó’t paríto sa palígid ang mga bapór at yáte, umiíwas sa pangánib na sumadsád sa págang o bahúra, at kung gabí’y akó ang tinátanáw. Kapág lumambóng ang úlop at dágim lálo’t takípsílim, hindî kitá makikíta; at maráhil, hindî mo rin akó makikíta kundî ang ináakálang bituín. Anó kung magsílundág ang mga lúmba-lúmba? Ano kung habúlin ng patíng ang mga dúgong o pengguwín? Anó kung sisingháp-singháp si Íkaro na hindî nápansín ng dumaáng barkó? Kailángang maníwalà ba sa mga kuwénto ng magdaragát na nakáriníg sa pamatbát hinggíl sa siréna, o sa áwit ni Amánsináya? Hahabà ang listáhan ng tánong kapág naríritó ka, at makíkiníg kina Homer at Vyasa. Magbibiláng ka ng mga bagyó at buhawî sa panganórin; magbibiláng ng mga ármada at digmâ na panónoórin. Pagkaraán, titingkád na éskarláta ang batuhán sa mga lulútang-lútang na bangkáy. Susukátin ng mga mánlalakbáy ang layò ko at ang layò nila, tumáog man o kumáti. Makábubúti kung párang adwána itóng kinálalagyán ko na mágkakaltás ng buwís sapagkát nágbubuwís-búhay. Lumúluhà sa halúmigmíg ang áking salamín, at áakalàin mong nalulungkót akó pára sa iyó. Hindî. Pagód lang maráhil ang mga talibà ng liwánag. Higít pa sa unós itóng dumáratíng—ang mga humihíngal na bálangkawítan mulâ sa ibáng bansâ—na warì’y sasakúpin ang mga latìan, at mag-iíwan ng trangkáso sa mga bahayán. Itúring mo akóng paralúman, o ílaw ng sángkataúhan, subálit walâ akóng pakíalám. Hindî akó ang iyóng músa; ang músa mo, gaáno man karikít, ay hindî mapapásaákin kailánman. Walâ siyá ríto. At walâ ákong pakíalám.
Alimbúkad: Poetry breaking barriers. Photo by Michael Judkins on Pexels.com
Nalímot ko na kung paáno tumulâ, at kung ikáw ang áking tulâ, hindî kitá makíta sa áking mga kuwáderno na párang inimbák sa Manunggúl. Malayà mong ísiping naípit akó sa kuwárenténa, émbargo, o digmâ, ngúnit sa pagkakátaóng itó, hindî akó magsísinúngalíng. Walâng lumabás na tínig sa áking lalamúnan; kay bágal ng áking kaliwâng kamáy sumúlat, na ipinágkakánulô akó sa katáhimíkan. Humihigâ akó, pumípikít, at lumíliít dáhil paúlit-úlit kitáng naríriníg: Nahán ka? Kailán ka aalís? Naísip kong magpahángin sa bakúran, na ngayón ay punông-punô ng súkal, na tíla kómbinasyón ng gúbat at namúmuwaláng bodéga. Hindî akó makáhingá. Sumikíp warì ko ang daigdíg na itó, itínatwâ ang aliwálas at liwánag, at ngayón, isá akóng huklúbang nágtatabás ng mga punggók na punòngkáhoy at makákapál na damó at palumpóng, nágwawalís ng mga lagás na dahón, nagsásalansán ng mga putikáng bóte ng wíski at serbésa, naghaháwan ng mga naghambálang na yéro, túbo at bató, nagtátastás ng binúbukbók na lawanít at dos pos dos, nágsasáko ng mga lumàng sapátos at damít na lumà, nágsisigâ ng talaksán ng mga nagsásatsátang diyáryo, magásin, at libró. Íbig kong ipámigáy sa mga batàng basuréro ang lahát sa bakúrang itó: ang umaápaw na basúrahán na búkal ng gunitâ at damdámin, ang mga tropéo, retráto, at sértipíko na kinásisiyáhang ngasabín ng mga ánay at dagâ. Paúmanhín, kung hindî ako makátulâ sa áking tulâ. Sa pásig ng aking haráya, naíiníp, óo, totoóng naíiníp, sa kahíhintáy ang áking ulilàng bangkâ.
Alimbúkad: Poetry solidarity for Palestine. No to war. No to occupation. No to apartheid. Yes to freedom. Yes to poetry. Photo by aplinsky on Pexels.com
Humahángos ang laksâ-laksâng táo na warìng hinahábol ng mga bála at mísil, ni hindî alíntanà kung mawalâ kung saán ang sapátos o tsinélas. Lumulúkob sa kanilá ang úsok, dágim, at alikabók na párang nágbabáwal sa sinúman na lumangháp ng sariwàng símoy. Ngumángawâ ang mga batà, at sumísigáw ang mga luhà ng matátandâ na ni hindî makábigkás ng katagâ. Iníwan nilá at mulî’t mulîng iíwan ang kaní-kaniláng báhay, mágtatagò sa mga líhim na búnker ngúnit tatákas pagdáka úpang humimpíl pánsamántalá sa simbáhan o páaralán o ospitál, gagawíng agáhan ang lagím ng pulbúra o láson at pagsápit ng takípsílim ay magháhapúnan ng dasál o poót lában sa puwérsang nang-aágaw ng pangálan at lupaín, nagkákaít ng pagkilála at pagkáin, nágbuburá ng kasaysáyan o katwíran pára mabúhay. Itó ang matútunghayán mo kapág pinálad na makádaóng sa Pulô ng Tuktók. Doón, ang mga táo ay itínutúring na hindî táo bagkús numéro, itinátalâ sa estadístika ng mga sanggól at bakwét, binibílang na nasawî o sugatán sa loób ng pupugák-pugák na ambúlansíya, malímit sinusúma bílang rebélde o terorísta o kaáway na tinútumbasán ng bilíbid o embárgo, ngúnit hindî kailánman itutúring na kapatíd o kaibígan. Sapagkát sa Pulô ng Tuktók ay nangíngibábaw ang ideolohíya at lahì, at ang mga dî-kapanálig ay nararápat na itabóy sa pamámagítan ng batás o armás o síning o aghám. Iisá ang pananálig na dápat manaíg, wiwikàin ng mga balità at opinyón sa mga páhayagán. Nabibílog ang úlo ng pilîng lahì sa Pulô ng Tuktók, na pára bang iisá lang ang karápat-dápat na magíng anák ng Maykapál, nabibílog gáya ng bólang kristál ng mga demagógong henerál at demonyóng politíko, na kinákampihán namán ng ibá pang máykapángyaríhan mulâ sa ibá’t ibáng kakampíng pulô. Ang nakapágtataká’y hindî maúbos-úbos ang mga bakwét at refúhiyado. Ang sinúmang mautás sa kanilá’y isisílang pagkáraán ng tadhanà bílang bayáni o martír, na mabúbuwísit sa tinamóng abàng kalagáyan at tatanggí na magíng paláboy ng karáhasán hábambúhay. Háharapín niyá ang dambúhalàng tangké at púpukulín ng bató na nakabálot sa tulâ, walâng tákot kung tutúkan man ng ríple o armaláyt, sapagkát álam niyáng paúlit-úlit siyáng mabubúhay hanggá’t may pang-estádong pándarahás na ginágatúngan ng pangáral ng Sagrádong Aklát at sarádong útak. Sa Pulô ng Tuktók, mawáwalâ ang íyong tákot o pangambá umulán man ng mga bála o granáda sa sandalîng hanápin mo at matagpûan ang minámahál mo. Sapagkát makákapíling mo roón ang mga táo na isinílang sa digmâan at yumayáo nang dilát sa digmâan, ang mga táo na gáya mo’y lunggatî ang kapáyapàan. Báwat salínlahì nilá’y may saríling salaysáy hinggíl sa ubusán ng lahì at pataásan ng ihì, na hindî man maísaaklát (dáhil ipinágbabáwal) ay isasálin nang isasálin na párang agímat sa mga bibíg na magsasálin sa ibá pang bibíg úpang mariníg at pakinggán at damhín ng daigdíg. Itúturò sa iyó ng mga táo, tawágin man siláng bakwét o refúhiyado, na ang sakít ng kalingkíngan ay sakít ng katawán at hindî guníguní lamang—na hindî malúlutás sa pagpútol ng matálas na guntíng o sa paghiwà ng sagrádong patalím. Ang pangwakás na digmâan ay nasá Pulô ng Tuktók, at doón, líliwaywáy sa iyóng kamálayán ang wagás, ang rubdób na higít sa saríli at sa músa mong iniírog.
Alimbúkad: No to war. No to occupation. Yes to humanity. Yes to poetry. Yes to poetry solidarity against intolerance, racism, and injustice. Photo by Tobias Bju00f8rkli on Pexels.com
Sapagkát ang áraw ay walâng katiyákan, gáya ng mga mísil na pináuulán ng magkátunggalîng nasyón, likás lámang na manálig bílang suplíng mulâ sa angkán ng mga pithó. Itó ang másaságap mo pagsápit sa Pulô ng Noó. Doón, naitátakdâ ang mga grándeng pláno ng mga negosyánte, halimbawà sa págtatayô ng modérnong pasugálan sa gitnâ ng disyérto o tuktók ng bundók, sa túlong ng mga kabál ng salámangkéro at mapámahìing pungsoyísta. Naidídisényo ang poók panturísta, o iskédyul ng pások ng mga estudyánte’t empleádo, o kayâ’y ang sakláw ng ektá-ektáryang bukirín, bátay sa rékomendasyón ng mga wéder fórkaster na pawàng babaylán sa matemátika at ástronomíya, o kayâ’y sa álmanake ng mga bagyó at tagtuyót. Naipátutupád ang mga makabágong hílig, gáya sa kombínasyón ng bóksing at ahedrés, o pag-áwit hábang tumútuláy sa lúbid, alínsúnod sa sárbey ng artipísyal intelígens. Ngúnit pagsápit sa tradisyón, nápipilì ng mga siyentipíkong maáram ang mga politíkong máluluklók sa gobyérno alinsúnod sa hókus-pókus na resúlta ng pambansâng halálan na pinánghihímasúkan ng Impéryong Hin. At káhit ang mga propéta ng hukbóng sandátahán ay nakapágbibigáy ng paúnang babalâ kung hindî man páyo kung kailán dápat mágkudéta o manákop ng ibáng bansâ. Matíbay ang paniníwalà ng báwat mamámayán na siyá ay mulâ sa pilîng lahì. Marúnong manghulà ang mga batà at matandâ, anumán ang kasarìan, anumán ang estádong panlipúnan. At dáhil kailángang magíng mahúsay bumása ng pálad o mukhâ o ásal o panagínip, ang mga táo sa Pulô ng Noó ay ginawâng lehítimo ang pánghuhulà sa edukasyón, na umáalinsúnod sa úso ngúnit dumúdukál ang kurikulúm sa kalendáryo ni Honorio Lopez at epíko ni Nostradamus. Nanghulà sila nang nanghulà, tumayâ man sa lotto o magpáhinóg sa kalabóso, nagpágalíngan kung síno ang makábabatíd sa hindî pa naisásaaklát, hanggáng tulúyang mabalíw sa hináharáp at yakápin ang pagkabúlag sa pag-íral sa loób ng limáng minúto o labínlimáng segúndo. Hindî nilá maúnawàan ang kaniláng tadhanà, gayóng kiníkilálang may dugô ng mga pithó. Párang diktadór, silá’y umáastáng butangéro kung hamúnin ang sinumáng tumutútol sa kaniláng rehimén, at kapág nasukól o pinukól ng mga tanóng ay kidlát kung mangatwíran na isáng birò o bulaklák ng dilà lámang ang lahát ng winikàng sabláy. Sa Pulô ng Noó, ang kapaláran ay minúskulo ng sálot na kumákawalâ sa laboratóryo ng kábuhungán: walâ ni bakúna o lúnas, at maskí ang iyóng minámahál ay maáarìng mapahámak kung hindî siyá maniníwalà sa ultimóng katotohánan.
Alimbúkad: No to war. No to occupation. Yes to humanity. Yes to poetry. Photo by Alina Vilchenko on Pexels.com
Sa panahón ng kopyadór, báwat isá’y malayàng magíng wíbu ng kamíkaze at yákuza, may dangál ng shōgun at nínja, hábang tagláy ang disiplína ng wábi-sabì at yókozunâ. Iyán ang dápat mong tandâan pagsápit sa Pulô ng Lalamúnan. Matutúto ka roón kung paáno bumása at sumúlat nang pábaligtád sa iyóng nakágisnán, mulâng pakanán hanggáng pákaliwâ, na ang gramatíka at paláugnáyan ay warìng pinághalòng baybáyin at sūdoku, na bagamán sukát na sukát ay may tsúnaming pahiwátig gáya sa hāyku at búnraku. Kailángang matutúhan mo ang wikà ng ótaku, na kabesádo ang sanlíbo’t isáng kuwénto pára sa shónen at shóju, na áraw-áraw hináharáp ang mga yóukáy mulâ sa pándaigdígang domínasyón. Hindî maburá-burá roón ang mga bómba atomíka sa Hiroshima at Nagasaki, sanhî ng mga animé na Little Boy and Fat Man; at ngayón, nágbabantâ ang mga pabríka ng Fukushima na ibalík sa laót ang láson na matagál na nitóng inimbák nang matikmán ng daigdíg. Sa Pulô ng Lalamúnan, ang pagsísinúngalíng at pagbábalátkayô ay malikhâing pagdulóg sa guníguní, na ang mánga-kâ ay lumílikhâ ng mga kontrabándang Godzilla at Voltes V, úpang harapín ang mabábalásik na propagánda ng Impéryong Hin at polítburo ng mga sampan. Isinábatás ng Pulô ng Lalamúnan na hindî na mulî itóng makikídigmâ sa ibáng nasyón, (na pinátunáyan ng mga tratádong nilagdâan,) makaraáng malúpig noóng nakalípas na Digmâang Pándaigdíg; gayunmán hiníhingî ng pagkakátaón na mulîng armasán ang saríli lában sa kanugnóg na mga estádong militár. Sinákop kamákailán ng Imperyong Hin ang Pulô ng Lúsong, binakúran ang káragatán nitó, at lahát ng mangíngisdâng walâng pahintúlot na maglayág o mangisdâ sa natúrang tubigán ay itinúring na piráta’t kriminál na binábanggâ, binábaríl, kinákanyón. Samantalà’y paná-panahóng ginagawâng kuwítis ng Imperyong Han ang mga bágong intérkontinéntal mísil. Hindî malayò sa paningín ng Pulô ng Lalamúnan ang lagím na sinápit ng Pulô ng Lúsong, at kung hindî kikílos ang mga mamámayán nitó sa maláo’t madalî ay daraóng sa mga dalámpasígan nitó ang mga sopístikádong bákemonó—na walâng kapáris na kopyadór ng anumáng prodúkto mulâ sa ibá’t ibáng pánig ng daigdíg. Sapagkát mahúsay na kopyadór ang Imperyong Hin (na pámbihiràng manggáya at manghuwád ng teknólohiyá at ídea mulâng súbmaríno hanggáng satélayt, bukód sa napápalsípiká ang mga antígong porselána, kasulatán, at mápa sa ngálan ng pósmodérnong kolónisasyón), ang Pulô ng Lalamúnan ay inimbénto ang nakájimá úpang hindî masundán ang anumáng kábaguhán na likhâ nitó. Sa nakájimá—na panloób na pulô—ay naróroón ang lahát ng líhim at tuklás ng buông nasyón, nakápahiyás sa mga kodígo at sényas ng dōjinshi, ligtás sa anumáng paníniktík at Wikiliks, at isinápelikúla pa ng tungkông Ozu-Mizoguchi-Kurosawa nang magíng disímuládo pára sa mga kopyadór ng Impéryong Hin. Sa Pulô ng Lalamúnan, ang bónsekí ay simulákro ng mitatê kapág nakádaramá ng pagkabató ang pusò, at nagíng bató ang haráya. Anumáng gayáhin sa nakájimá ay may katumbás na inteléktuwál na héntay, ngunit sa paraáng nakáaalíw na pagpapátiwakál—na walâng máliw na bumalíw sa Impéryong Hin. Sapagkát itinakdâ sa nakájimá na ang pánggagáya at pánghuhuwád, sa ngálan man ng negósyo o politíka o medisína o síning, ay paghábol ng kopyadór sa saríling aníno na tumítakbó sa paíkot-íkot sa laberínto hanggáng magwakas sa akumâ na sumisigaw ng “Shinê! Shinê! Shinê!” Húhuwarín ng kopyadór ang saríli, at mágtataksíl nang paúlit-úlit sa angkíng kákayahán, nang walâng kamálay-málay sa diwà ng obáytorí—na may pangánib ng diyábolíkong repétisyón—kung haharáp ka sa iyóng bíjin na kamukhâ warì si Alodia, para punítin ang matindíng pangúngulilà hábang tiwalág sa saríli’t daigdíg.
Alimbúkad: Poetry Filipinas engaging the world. Photo by Tazrey Redids on Pexels.com
Ang gunitâ ng mga paá ay payák, gáya ng kiná Messi at Maradona, at lumahók man sa kampeonáto ng Grondonísta ay makálulusót lában sa bombéro at kortína, babákunáhan ang tarantádong hugadór rustíko, iíwan ang págong na libéro at háyop na doblé síngko, paíiyakín ang mainíting gágo, tatakbóng humáhagibís hábang pinátatalbóg o pinágugúlong ang bóla, hindî kailánman buwakáw bagkús liríko kung magpása, at sa pamámagítan ng kányo o sombréro o chílena ay magpápamálas ng golazonón pára pasabúgin ang líbong Bombonéra sa hiyáwan at kargáda. Ganiyán ang madaráma mo sa óras na sumápit sa Pulô ng Pusò. Malúlulà ka roón sa dalúyong ng mga táo, malilímot nang pánandalî ang probléma o trabáho, at mábibingí sa nakáririndíng sigáw na “Henyó henyó henyó, ta ta ta ta, goooooooooool!” Hindî mo mawarì kung saán ka lulugár, gayóng hindî namán infiltrádong hungháng, lálagabóg ang mga tibók mo, at atakíhin ka man sa pusò’y nakángitî pang yayakápin ang kamatáyan. Ikákabít mo ang pag-íbig sa poók na itó, makikísimpatyá sa mga tigmák sa luhàng trápo ng mga ámargo, at pára kang idudúyan ng mga táo na lumúlundág sa galák, tátangayín ng indáyog ng punyagî at tagumpáy, warìng malagíhay sa umaápaw na Vino Toro o kayâ’y sinipà ng espirítu ng Férnando, at pápakyawín ang lahát ng chóripan úpang ipámigáy sa lahát ng pagál at gutóm makáraáng humupà ang lábis na kasiyáhan. Sa Pulô ng Pusò, ang minámahál mo’y walâ sa dibdíb ng báwat panatíkong tagásubaybáy, bagkús nása kólgadong íbig maglarô ngúnit minálas na magpakínis ng bangkô. Sapagkát mayroón siyáng mga paá ngúnit nabigông maípakíta ang galíng sa gambéta; mayroón siyáng úlo subálit hindî nasúbok káhit sa isáng pálomíta. Tatahímik siyá gayóng naglálagabláb ang loób; tatandâan ang páng-aasár ng mga hindót at intsa, halímbawà, kung tawágin siyáng kúlyado gayóng guwápong-guwápo. Ngúnit dáhil túnay niyáng isinápusò ang áwit ng mahál mo, magsasánay siyá nang magsasánay, tátanggapín ang katángahán, mag-aáral nang mag-aáral umulán man o umáraw nang mahigtán ang Bielísta, isasádulâ sa guníguní ang mga angguló ng supérklasíko, hanggáng isílang ang kanáng paá na Ronaldinho at ang kaliwàng paá na Ronaldo. Sa Pulô ng Pusò, hindi mapipígil ang dáloy ng dugô—kayâ’t humáyo sa wikà ng músa mong sinúsuyò.
Alimbúkad: Poetry opening the world of possibilities. Photo by Pixabay on Pexels.com
Sa panahón ng pangungúlilà, ang isáng butikî ay nagigíng dambúhalàng butikáw sa masúkal na kagubátan ng iyóng paningín. Ang palígid ay láging kulimlím; ang símoy ay warìng úsok mulâ sa kaingín. At ang butikáw ay didilà-dilà sa hángin, pagkáraán ay gagápang nang maráhan na párang sumásayáw, at kung nagkátaóng amóy ságing ka o susô na umáhon sa bátis ay hahabúlin ka niyá, sa átas ng gútom at pagkábagót, úpang págpistahán sa óras na hindî ináasáhan. Kailángang harapín mo ang tadhanà ng iyóng butikáw. Mágtatangkâ ang butikáw na pumások sa íyong sikmurà, at pagkáraán ay lalamúnin ang lahát ng íyong ágam-ágam at pag-aálalá na lulúsaw sa iyóng pagkatáo. Kung hindî alísto’y matátaúhan kang isá nang butikáw, na lumálakí nang lumálakí sa alaláhaníng hindî namán karápat-dápat paglaánan ng pansín. Ganiyán ang pakíramdám kapág sumápit sa Pulô ng Gáwis. Sa poók na itó, tutupúkin ka ng lungkót sa pág-iisá, at ang pangungúlilà ay tíla tipák ng batóng natapyás mulâ sa gulód at pumisák sa mga bahayán. Sa sandalî ng pangungúlilà, ang buntóng-hiningá ay maísasákatagâng tagulayláy na tátangayín ng amíhan at makáraratíng sa iyóng minámahál. Ngúnit bágo makáratíng iyón sa kaniyá, ang tagulayláy ay maaarîng magbágong anyô at magíng isáng balitáw, na isásayáw ng tandáng para sa dumalága, at mulâ roón ay hindî na mabábahíran ng pighatî o bagábag, bagkús isáng pagdiríwang túngo sa nakásasabík na págtitipán. Kayâ kailángang higtán mo ang saríli at maglakád at maghanáp hanggáng ang báwat bangúngot ay magwakás sa pagigíng bangúngot at maghúnos na halakhák o hagikgík ng mga paslít na náglalarô sa párang. Káhit ang pinakámatípunông mándirigmâ’y tumítiklóp kapág napurúhan ng suntók sa kaniyáng gáwis, na tíla binughán ng mángkukúlam hábang tirík na tirík ang áraw. Ngúnit kapág natutúhan mong pálakasín ang iyóng gáwis, ang pangungúlilà ay maítatawíd sa ibáyo sa anyô ng pámbihiràng inabél at hablón, o pinandáy na kárit at baróng, o hinúbog na abrám at palayók, o kamá-kamálig na balátináw na makapágpapálusóg sa buông ílihan. Sa Pulô ng Gáwis, matagpûan mo man o hindî ang iyóng minámahál ay tiyák na titíbay ang kaloóban—kapág napáamò at napásunód ang sasápit sa iyóng dambúhalàng butikáw.
Alimbúkad: Poetry tsunami without warning. Photo by Francesco Ungaro on Pexels.com
Nasísirâan ng baít káhit ang pinakámabaít pagsápit sa Pulô ng Pusón. Ang Pulô ng Pusón, na tambáyan ng mga kabatàan, ang magpapábulkán sa lahát ng báwal, ang babaklî sa mga pangakò, ang mághuhubád sa pagbabántulót hinggíl sa pagdulóg sa katawán. Maráming nalígaw díto at áyaw nang umúsad sa paniníwalàng hindî silá kailánman tatandâ at haháwak ng tagâ sa panahóng tungkód. Tuwíng kabilúgan ng buwán, nag-iínit ang mga aníno sa kahuyán, ánimo’y mga músang na nagkákalmútan, nakikíramdám, nagkákagátan, umuúngol sa sukdól ng kalígayáhan, tagláy ang timyás ng musíka at rubdób ng pagsukò sa kung anóng síning, sa kung anóng balanì, ngúnit walâ ni isáng magsasábing siyá’y nabábató at íbig umuwî. Sapagkát sa Pulô ng Pusón, ang bumubúlas ay hindî kailánman napipígil, gáya ni Miguel Panggígil, at kung pigílin man ay kakawalâ sa panagínip na párang bagyóng tinátangkâng ilihís ng mga sinaúnang pangáral at panalángin. Kapág sumápit ka sa poók na itó, maaarìng makíta mo ang hinahánap na músa sa anyô ng líbong diwatà, na báwat isá’y aakítin ka úpang patunáyan ang saríli, halímbawà, sa paggúhit ng laráwan o pakíkihámok sa digmâ o pagtátayô ng báhay o paglílináng ng bukirín. Ngúnit hindî ka nilá aángkinín; hahabúlin mo silá subálit kisápmatá siláng mawáwalâ. Maglálakád kang isinísigáw ang pangálan ng minámahál mo. Pagnánasáhan mo ang sinúmang kahawíg, katínig, katindíg ng lamán ng iyóng pusò, at nagpápabángon sa ilahás mong silakbô. Sa gayón, hindî ka matatákot at lalòng magigíng matigás ang úlo. Walâng katwíran ang pusò kundî tumibók, at tumibók nang tumibók, hanggáng sumápit sa lunggatî’t pangárap, na sa ibáng salitâ’y pag-íral. Lilikhâ ka ng maráming pusò na iisá ang itinítibók. Sasápit ka sa hanggáhan ng bangín, tátanawín ang mga álon na kinaróroónan ng umpúkan ng mga butandíng, na kung isínakáy man at iníhatíd ang mahál mo sa kung saáng pampáng ay pílit mo pa ring hahabúlin ng tingín o alíngawngáw, na maráhil ay magwawakas lámang sa pagbalì at pagdúkot sa saríling tadyáng úpang lumikhâ ng bágo’t rumáragasâng balangáy.
Alimbúkad: Poetry walking the talk. Photo by ArtHouse Studio on Pexels.com
Napakáhabà’t napakádilím ang magdamág, na agád na titimò sa iyóng noó, pagsadsád na pagsadsád sa Pulô ng Kuyukót. Warìng inantók nang maága ang mga táo—na igínupò ng maghápong trabáho—at pagsápit ng tinatáyang alás-ótso ay isá-isáng pápatayín ang mga ílaw mulâ sa mga bahayán at mágwawakás sa pagpatáy sa ílaw mulâ sa báhay na bató. Maúulilà ang mga lansángan; mágbabantáy ang kuwágo sa tuktók ng kampanáryo hábang natutúlog ang mga pulís sa presínto; at ni walâng askál na máglalakás-loób na magpaláboy-láboy sa plása. Máglalakád ka nang máglalakád. Mapápansín mo ang lumálagánap na konsiyérto ng mga kuliglíg. Sasáliw ang kókak ng mga palakâng latìan na nágbubunyî sa ambón at hamóg, at sa sagútan ng sitsít ng mga bayákan ay máhuhúgot kung himbíng na ang mga táo. May iláng kabatàan ang líhim na mág-uumpúkan sa ísang liblíb na yungíb alinsúnod sa napágkasundùang págtatagpô, dalá-dalá ang kaní-kaniyáng gitára, pláwta, at tamból, mágsisigâ pára labánan ang lamíg, at sísilabán ang gabí sa kanílang rakrákan. Ang mga áwit nilá’y isusúka ng yúngib, at ang álon ng mga títik ay magpapámulágat sa mga ilahás na ibón na namumúgad sa batuhán kung hindî man nakásampáy sa mga sangá ng matátandâng punongkáhoy. May kung anóng kalúluwá ang mapupúkaw at gagápang mulâ sa bitúka ng karimlán, at isásakáy ng símoy. Áalulóng ang únang áso na makásaságap ng lamíg na magpapátinghás sa mga balahíbo, na magpapáalulóng sa iba pang áso na nakátunóg hanggáng ang íngay ay párang súnog na nagbábantâng tupúkin ang magkakálayông bahayán. Isá-isáng mágsisindí ng ílaw ang mga báhay, na sa malayò’y párang nagkíkislápang bituín. Ngúnit hindî máririníg ng mga itó ang áwit ng mga kabatàan na ngayón ay lasíng na lasíng sa kaniláng síning; ang náririníg ng mga itó’y alulóng ng mga áso at nangábulábog, nangáglilipárang panikì at panggabíng íbon. Mágbubukás ng bintanà ang isáng báhay, na isinísigáw ang ngalán ng nawáwalâng binatà. Mágbubukás ng pintô ang isá pang báhay, at kalapít nitóng kuból, na pawàng isinísigáw din ang ngálan ng mga nawawalâng binatà. Ngúnit walâng tutugón sa mga táwag. Magpápatúloy ang sesyón ng mga kabatàan sa loób ng yungíb, ibibírit ang kaniláng mga lunggatî’t poót na matagál nang sinikíl sa dibdíb, makíkiníg ang mga bató, at kapág hálos sumápit na sa hanggáhan ng nírvana ay biglâ siláng hihintô, sakâ makikíta nilá ang isáng babaéng umaáwit ng áwit na banyagà sa kaniláng pandiníg, ang áwit na maráhil ay ngayón lang sa kanilá nakáyaníg. Mápapatdâ silá sa músa o sa áwit, na kaniláng tatandâan, ngúnit alinmán ang pilîin nilá sa dalawá ay panagínip na pupúkaw sa kaniláng nakámihasnáng panánahímik at hindî na mulî silá mapápanátag lumípas man ang mga áraw sa Pulô ng Kuyukót. Magtanóng-tanóng ka sa mga kabatàan, at kung papalárin, mabábatíd mo kung bákit tíla silá nasirâan ng úlo mulâ nang makilála ang hinahánap mo.
Alimbúkad: Poetry rocking the world. Photo by Kindel Media on Pexels.com
