Salin ng Words and Battlefields: A Theoria on the Poem ni Cirilo F. Bautista

Salin sa pandaigdigang Filipino ni Roberto T. Añonuevo

23

Itinutúring ng relihiyón ang mundó bílang ikóno; itinutúring namán ng tulâ ang mundó bílang diyós. Itinátampók ng úna ang mga salitâ sa altár, samantálang tinatabúnan sa basurahán ang ikalawá. Warìng ang pagsugpô sa kagutumán at kamangmangán ang makapágtatabóy sa anghél: ang isá’y umimbénto ng burukrásya ng mga aníto na naníniráhan sa tuktók ng bundók, na tila ang paglagánap ng kagutúman at kámangmangán ang makapágpapahupà sa kabangisán ng tríbu; itinakwíl namán ng kabilâ ang burukrásya ng mga mortál na nangábubusóg sa mga pínong diyamánte at kartél ng langís. Kapuwâ tagápamanság ng páng-aalípin ang mga itó, gáya ng ginawâ ni Ximenes sa España at ni Aristotle sa Gresya, hinggil sa mga táo na “buháy na kasangkápan” o “humihíngang arì-arìan.” Hindî lubós maisip kung hanggáng saan ang pagpápaláyas matamó lámang ang kaniláng nilaláyon, dahil ginagawâ nilá iyon sa ngalan ng kaunlaran ng táo. Nilináng nilá ang konsepto ng kalayàan habang nambubusábos, at ang pilósopíya ng umanísmo sa pagiging ásal-háyop sa ibang táo. Hindî nilá matandaan ang awà at kabutihang-loob. Ang bisyo ng isá’y ang kabutihan ng iba, at pabalik. Nagsabwatan silá para maging tagápamagítan ng mga makásalanáng kaluluwá. Sa isáng panig, halimbawa, ang kapuwâ Islam at Kristiyanismo ay mga tulâng-atake, na sumúso sa pananámpalátayàng nakapágpupundár ng Paraíso ang karáhasán; sa kabílang panig, ang kapuwâ tiranya at demokrásya ay mga tulâ na sumisigla sa bárbarismo ng mga magbubukíd. Kapuwâ napalalíwig yaon ng kapángyaríhang di-natitínag. Nabubúhay ang kapángyaríhan sa kakayahán nitóng magbanát ng butó, kayâ napakahinà nitó kapag namamahingá. Sakím sa kapángyaríhan ang tulâ ng rélihiyón, na tila pag-iípon ng dinamíta sa sílong. Isáng kasiyáhan nitó’y nasa tadhanàng kung may masamâng mangyári sa mga bagáy, makapágpapásikláb itó ng olokáwsto sa pamamagítan ng pagsisindí ng pósporo. Kasabáy nitó, kabalíkat ng tulâ ng rélihiyón ang buông burukrásya at pananalapî ng Bundók Olímpo nang matiyák ang pagpapatúloy ng mga ritwál—mulâng orasyon hanggáng pamamalità sa pagbítay sa kondenado. Ang tulâ ng mundó, gayunman, ay higit na maútak, dahil Hindî itó nagkukunwang maging diyós. Ngúnit nagiging diyós itó sa pamamagitan ng pagsalungat sa diyós, sa paggamit ng paninindak sa mga talibà ng templo habang tangan ang mga lastág na armalayt at granada. Nabibihag kung minsan ang táo sa ganitóng tulâ, kapag inisip na ang tulâ ay kaniyáng bíhag. Ang lantáy na dúnong sa tulâ ang hihígop sa táo para maniwalang kontroládo niya itó, hanggáng lusáwin ng mahíka ng tulâ ang mga réhas ng bilanggûan sakâ ipulupot sa kaniyáng kamalayán, na paparalisá sa haráya niya. Pagdáka, ang haráya ng tulâ ang lulukob sa haráya ng táo, bubulukín itó’t palalakihín, hanggáng mapaniwalàng ganáp na ang kaniyáng haráya. Magíging alísto siyá na parang kinoryénte ang ísip. Sa yugtông itó, ang pagkamaláy niya’y maling pagkamaláy, ngúnit hindî gayon ang tingin niya—ang haráyang nalinlang ang pinakahulíng makatutunóg sa panlilinláng. Ang tulâ ng haráyang nalínlang, na inakalang pinapayagang tulâ itó, ang mamamahalà sa túnay na realidad, magmamártsa sa sáliw ng orkesta ng mandolina, habáng tinutugtóg ang “O Surdato ‘Nnamurato”[28] ni Califano-Cannio. Babalátay ang sínag ng neópolitánong araw sa mga kalyé ng Maynilà úpang basbasán ang mga tambákan ng basura, para pabanguhín, kahit paáno, ang kilikíli ng mga buríkak nitó. Maglalakád ang tulâng nalinláng nang walang pakialam gáya ng bagong luklók na emperadór, tángan ang súpot ng biskuwit na sarì-sarì ang lása—pinyá, tsokoláte, inasnán, limón—na kapag kináin ay mapúpuwersá ang kumáin na magmurá sa pinakábastós na paraán. Ang penomenong itó ang pupúkaw sa pansín ng mga namumunò, at ang tulâ’y ipadádampót, lilitísin, at parurusáhan. Mga tiráno silá, ngúnit sa pag-aakalang ligtás sa anumang pangánib, pahihintulutan nilá ang pangwakás na hilíng bago ang pagbítay. Sabi ng tulâ, “Isáng malaking karangalan ang okasyong itó. Hindî akó sikát na tulâ nang dakpin ninyo akó at sampahan ng kasong panggugulo sa publiko. Ikinakailà ko po itó, dahil Hindî ko namán talaga ginawa, ngúnit lumikha kayo ng matatalisik na pruweba at hinabì ang mga itó na maging marikit, legal na tapiseríya na kumumbinsi sa aking nagkasála nga akó. Ano po ang magagawâ ko sa inyong kolektibong henyo? Napahangà akó’t napaluhà nang makíta ang totoó. Sapagkat dáti’y Hindî akó kilalá, sumíkat akó ngayón; at nakalathala pa ang aking pangálan sa mga pahayagan, ang pangálan kong malaki pa kaysa aking hinlalato. Binigyan ninyo akó ng báhay at pagkain. Ikinágagalák ko pong mamatay!” Namatay ang tulâ, na nalinlang ng sariling haráya na guniguni ng hangal. Sino kung gayon ang dapat paglamayan? Ang isáharáya ang tulâ ng mundó bílang mundó ng tulâ ay maaaring lihís sa pilosopikong pagtanaw, ngúnit sinasalungat nitó ang pinakabatayan ng talino ng tulâ at ang kabaliwan ng mundó. Sa nakíkinitá ni Andrei Sinyavsky, makapágsisílang itó sa sariling pook ng pinaghalong Marxismo at matriyarkado. “Nakapágpapáringál sa táo ang pakikíhalubílo sa mga kabáyo, at nakapágpapálambót ng taé ang makukúnat na tinápay, at sa gayón ay lumusóg lalo ang mga magbubukíd at magalíng pa kaysá urîng mayayáman” (TeVC:286). Magagawâ ring samsamín ang mga títik at lahukán ng táyom, pakulûan, at ibilád pagkaraan sa araw nang makíta ang makukuláy na tulâ na malilikhâ nang bára-bára. Pagkaraan, mabubuô ang mga pormúla at teorya nang maipaliwanag ang mga implikasyon nitó sa hinaharap ng sangkatauhan! Isáharáya ang haráya, payo ng tulâ, at amínin ang karupukan ng pagkatáo! Magtíka, dahil malapit na ang wakás! Ano ang gagawin ng tulâ sa haráyang lumilikha rin sa mismong tulâ, na kúlang na lámang panghínayángan ang kasalatán ng mga salitâ nitó? Paano nitó isasáharáya ang di-másasáharáya sa mga termínong linggúwistíko—ang katahimíkan, ang mga patláng sa pagitan ng mga salitâ?  Ang katáhimíkan ng katáhimíkan—anúng tomong pilosopiko na sa paglalaráwan nitó’y nakapágpapásiglá, isáng aklátang virtuwal para sa iskólar na malabò ang matá! Magtíka, malápit na ang katáhimíkan! Ang katáhimíkan ang úbod ng líhim na kaaláman, habang ang pananalita ang maglalantad ng lihim na kaalaman; ngúnit sa karunungang hindî tumitiklop, uniberso ng di-tekstuwalidad ang angkop na espasyo. Hindî isusúlat sa papel ng mga mistikong kapisánan ang kaniláng mga lihim, ngúnit ipapása iyon sa iba sa pasalitâng paraán. Bahagì rin ng tulâ ang katáhimíkan kapag isinasalin itó mulâng buháy na saksi tungong pisikal na sulatín. Sa pamamagitan ng mga gadyet pandaigdig, naipapalaganap ng katáhimíkan ang tekstuwalidad nitó, gáya sa konsertina, at nabibigyan ng pakahulugán ang mga salitâ na makapágwawakás sa mismong pag-iral nitó. Ang tulâ, makaraang lamunin ng katáhimíkan, ay marahang iimbentuhin ang sariling katáhimíkan—ang katáhimíkang verbal—na ang estetika’y muling hinuhubog ang mga hanggáhan ng espasyo. Sa pamamagitan nitó, ang tulâ ng mundó’y nakapag-aángkin ng lupàin, hukbó, katuwang, kayamanan, sandata, ministrong pandigma, pambansang monopolyo, at imprentang gumagána. Humihintô ang espasyo sa pagiging pinid na silid, dahil wumáwagaywáy kung saan-saan ang mga watawat sa pagdatíng ng mga maharlikâng dapat asikasuhin. Pagdáka, lilikumin ng haráya ang lahat ng lakás nitó úpang manilbihan sa tulâ na ngayón ay nakapások sa lagúsan ng lungsód at kabuntót ang daán-daáng ketóngin. Ang lamlám ng kaniláng nagkakaisáng kahapisán ang sasalákay sa haráya at pahihintûin ang andár nitó, at ang lagim ng kaniláng panlabas na anyô ang magpapabaligtad sa maayos na pagsagap sa realidad. Ang dalóm[29] ng pagkabusábos ng Indiyo ay lumilitaw lámang bílang pinungúsang karangyâan kung ihahambing sa ganitóng tagpô. Ang karahasan sa Madagascar ay hindî káyang pantayan ang ganitóng pagdurusang sanhi ng dislokasyon. Magigitla ang haráya, samantálang hindî mapapansin ng tulâ o ng mga ketongin ang gayong pagkagitla. Ang pagiging karaniwan kung paano sinisípat ng mga kalahók sa parada ang tagpô’y nakadidiskaríl ng haráya, kayâ pagkalampas sa gayong pagkagúlat, pansamantálang makakaligtâan nitó ang láyon kung bakit nakatayo silá sa gitna ng plasa. Waring sinaklot ng pangkalahatang katamarán, na bumabará sa takbó ng kalahati ng kaniláng utak, ang mga mirón ay hindi nakikíta ang paralisádong haráya bagkus tanging ang kupasíng damít ng tulâ na kumikináng sa sinag ng araw, ang pinuno na inihayag niláng sumákop sa kanilá, úpang saklawin silá, úpang supilin silá bago nilá malimot ang bulóng ng budhi na magpaalipin at ang pagpupúgay na basbas ng kusang pagpapáalípin. Sa pagiging mga káwal, nabúhay silá úpang sumunód sa útos, at mamámatáy paghudyat ng tulâ, na sa mga lalaking itó’y “digmâan ang pinakatúnay na representasyon ng búhay at ni hindî natatákot sa mismong bakbákan dahil para sa kanilá’y isá nang digmâan ang buong búhay” (CaCP:282). Hindî tulisán o mersenaryo, ang haráya’y hindî magmamartsa palagós sa mga sabana úpang mandambong sa nayon, o sumakay sa kabayo para lumahok sa masásayáng paligsahan, ngúnit dapat pa ring makianib. Kailangang tanggapin ng haráyang maitalaga bílang masunuring káwal ng tulâ kung ibig nitóng mapalapit sa tulâ. Kapag minithi nitóng ísalaysáy ang kabuhungan ng kapangyarihan, na ginagawâ nitó, kailangan nitóng salungahin ang awtoridad ng tulâ nang hindî nagmumukhang mapanlinlang; posible lámang itó kung naipundar na ng haráya ang matalik na ugnayan sa tulâ. Sapagkat nagtataksil sa tulâ ang haráya—itó ang batayang paradoha ng matulâing sining, dahil kapag minsang lumabas itó sa tulâ, kumbaga, kapag inihayag ng tulâ ang kalayàan ng haráya, ang haráya’y maghihimagsik sa tulâ úpang maangkin muli ang pangingibabaw doon, úpang madanas muli ang mga hinagap sa batayang pananaig sa tulâ bago pa man manambitan ang tulâ na makairal. Ang katusuhang ipinakikita ng haráya para matamó itó’y pagkilala sa pagiging mapamaraan nitó; ang kaganapan nitó’y pumipintig sa himig ng paglilibing ng unti-unti nitóng pagkawasak. Sa pagtatamó nitó, napahihina ng haráya ang sarili—at iyan ang isá pang paradoha. Sa pagiging malaya sa panahón, dahil itó ang panahón sa sariling kalooban, ang haráya’y nag-aalab sa rebolusyonaryong init na makapágpapalípat-lípat nang pana-panahón, mulâng isáng pook tungong ibang pook, nang hindî umaalis sa estasyon nitó. Malaya itó sa mismong akto ng pagpirmi, o sa pasiyang huwag gumalaw, at sisindihan ang pisikal na láwas tungo sa di-mapipigil na pagkatupok. Ang pagkámatálik ng haráya sa tulâ ang nagbibigay ng kapangyarihan ditó para mangibabaw sa tulâ, na ngayón ay hindî káyang pangasiwaan pa ang nasasakupan nitóng naaabo. Lalamunin ng haráya ang tulâ, na ang bagong iperbole ay ilahad nang todo ang birtud ng kapangyarihan! Lahat ng fakultad nitó’y itinuon muli sa pagpapanatili ng gayong kapangyarihan na nalagay sa peligro dahil sa paglunok ng tulâ. Ngúnit hindî pa nitó magagap ang nasabing pangánib, sa anyô man ng estilistang kaliwanagan o kinésikong ugnayan, bagaman nakaaangkop sa sitwasyon na nasákop na nitó ang kalahati ng mundó sa bandáng Tropiko ng Kaprikorniyo. Winika ni B.G. Dux na ang pakikibaka hinggil sa gayong  pag-angkop  ay “epistemolohikong rimarim na nakalulusot lámang dahil mukha itóng ginamit ng mga etnologo” (LoB:168). Sa kabilâ nitó, nanatiling elemento sa malikhaing ebolusyon ang haráya, sapagkat ibinubúkod nitó ang halagahang a posteriori[30] ng mga proseso ng pag-iisip ng táo gáya sa nakikita sa praktikal at artistikong kasanayan. Malinaw din na hindî awtonomong entidad ang haráya. Nakasalalay ang posisyon nitó sa pederasyon ng kaalaman hinggil sa tulâ na dapat nitóng itatag, at pagkaraan, wasakin. Kinikilala lámang ng kognitibong aparato nitó ang sariling láyon, i.e., ang subersiyon ng tulâ, hanggáng maging mahusay na programadong  ehersisyo itó, na gáya sa mga daga ni Eibl-Eisbesfeldt, na dahil ni walang madaláng bagay sa hawla, ay kakagatin ang kani-kaniyang buntot at iwáwasí-wasíwas sa tinitirhan nitó (LoB:92). Gayundin, sumisigla ang haráya sa sariling mga likha nitó, at mahigpit na pangangalagaan yaon gáya ng mga lupaing hitik sa kastilyo at naglilihim ng mga taglay na simbolo, parikala, paradoha, at sinékdoke sa mga kalaboso para gamitin sa mga pagkakataóng kailangang mangatwiran nang baluktot o bílang panuhay sa casus belli[31]. Ang tulâ ng mundó ay makamundóng tulâ, at ang haráyang nagpasimuno nitó ay higit na makamundó. Bago pa isílang ang tulâ, taglay na ng haráya ang plano para sa pagkawasak nitó. Ang ganitóng siklo ng tekstuwal na pagsílang at kamatayan ang nagtitiyák sa kaligtasan ng haráya—na lantarang panloloko. Kung hindî naimbento ang wikà, magpapatuloy ang haráya na magpakanâ ng mga makamundóng pananákop at pangangalaga sa agos ng kásaysáyan úpang mabuo ang tamang manuskríto at maitangi ang mga tagumpay nitó. Sa pinakaubod, ganitó kung paano nagsimulâ ang tulâ, gáya sa pabigkás na musika—bílang pagkilala sa ego ng haráya. Malimit ikinukubli ng tulâ ang katangian nitóng manilà. Nang mabihag sa Gaza si Philip ng Nateuil, ang makatà sa hukbo ng Krusada ng 1239, “ginugol niya ang panahón sa loob ng bilanggûan sa pagsusulat ng tugmaang sumpa sa Orden [ng Militar]” (RuC:215) na namamahalà sa pangangahas, ngúnit ang tunay na traydor ay ang kaniyang haráya na umakit sa kaniya sa piling ng malalawak na romantikong larawan ng Gitnang Silángan. Ang haráya marahil ang tanging katangian ng isip na tila nasa labas ng henesis. Taliwas sa katwiran at baít na ang ebolusyonaryong progreso’y kaugnay ng pagtanggap sa panlabas na realidad, at kung minsan, sa pagrereporma ng gayong realidad, lumalampas ang haráya sa mga saklaw ng realidad, di-alintana ang mga hadlang, sa ngalan ng egoistang pagtakas para paguhuin ang tulâ. Ang kasungitan nitó’y malawig na katigasan na malimit ipagkamali na rendisyon sa kapansin-pansing mga bagay, gayong repleksiyon lamang ng haráya sa sarili nitó. Kahit paano’y pagpapaliwanag iyon sa sarili; sa pinakamasaklap, walang saysay itóng pagtatanggol sa anumang bagay na totoó lámang sa simbolikong antas, tulad sa alegorya ni Munchhausen hinggil sa pagsabunot sa sarili (LoB:13). Ang lawak at dalás ng mga salakay sa tulâ ang pumipigil sa haráya para kumilos nang mahusay sa piguratibong antas, kayâ napipigil ang biglaang paglitaw ng kung ano-anong impormasyon sa loob ng sari-saring matulâing elemento. Bunga nitó, hindî lámang yaon mabigat na trabaho ng isip nang maunawaan ang tulâ bagkus mabigat na trabaho ng katawan úpang sablay na maunawaan itó. Nagmumulâ ang lahat ng Konkretong Panulaan sa ganitóng kawaláng-kakayahán na umunawa ng mali; at nagmumulâ ang lahat ng Simbolistang Panulaan sa ganitóng kawaláng-kakayahán úpang unawain itó. Mga makatà ang huling makababatid, at hindî na iyon mahalaga. Kumikilos nang magaan ang haráya, gáya ng bulateng walang tiyan, at humuhukay nang walang habas ang katumpakan sa mababatóng lansangan ng gunita. Ang pormúla nitó sa pananákop ay tumatangging tumanggap ng retoke o anyông pekè: pumatay kapag may pagkakataón. Pagkaraan, ginagawâ nitóng rélihiyón ang pagtataksil at ginagawâng ritwal ang tunggalian. Isá pang diyós ang uupô sa maningning na trono, subalit hindî pa rin nagbabago ang kongregasyon. Parang hilong talilong: tumpak nga; dahil mauupô nang asiwâ ang haráya, sapagkat alam nitóng mapapalitan itó na kasimbilis ng pagkakaluklok nitó. Hindî sapat ang rubdob nitó at lihim na pakikipagtalo para manatili sa poder. Kailangang bumuo itó ng mistikong kawanihan úpang lituhin ang mga kritiko. Sa kondominyum na may mga esoterikong teksto ng Syria at Ehipto, makakalap nitó sa wakas ang kalát-kalát na puwersa ng angking ilusyon. Ngúnit hindî nitó mahuhulaan, sa pamamagitan man ng tingting na insenso o hiniklat na bituka ng baboy, ang glosaryo ng martírolohiyó.

24

Sapagkát ang tulâ ay hindî inirekord na realidád, ni realidád na pinágbanyúhay; itó ang wikà na nagkúkunwarîng realidad. Unang lumitaw sa sangkatauhan ang tulâ na balatkayông pabigkás úpang itago ang agresibong kalikasan ng táo. Itó, noon at magpahanggá ngayón, ang páin, ang simbolohiyang pabigkás na ipinapahayag sa iba’t ibang panahón sa pamamagitan ng mga hudhud[32]  at sayáw. “Ipinápalagáy sa pag-unlád ng wikâng pabigkás hindî lámang ang mga proseso ng kaisipáng konseptuwal bagkus maging yaong ritwálisasyón, na isínasákodígo ang simbolo at ginagawâ itóng bahagi ng tradisyon” (LoB:230). Patuloy na nananáhan ang tulâng nakabalatkayô bílang realidad sa mga pangkolehiyong antolohiyang pampánitikán na ginawang ritwal na maladiyós. Sa gayon, báwat salinlahi’y nagbibigay ng pagdakila sa tulâ, na walang ibang dilà bagkus ang dilà na nilinang nitó. Nakaluklók itó habang taglay ang bigat ng mga taón na nagpakò ríto sa mga aklát, gáya ng mga itim at puting bató sa Benguet, na ang pinagsamang katáhimíkan at katigasan ang bumubuntot sa isip na may sinaunang gunita ng kulam at digmaan. Ang tulâ, sa pagiging beterano, ay namumúhay sa mga nasabing bató at sa lahat ng batuhan sa Inglatera, Irlanda, Gresya, at Bulgarya, at gumugulong sa kung saan-saang pook, sa mga lingid na lipì, lumalagos sa mga pusikit na gabi ng taglamig at karahasan sa mga larangan. Dahil ang tulâ ay higit pa sa pagtitipon ng mga salitâ, itó rin ang sistématísasyón ng di-verbal na mga kahulugán na ikinakabit ang mga sarili gáya ng mga taliptip sa teksto. Ang mga kumpás ng kamáy, galáw ng dalirì, at kisáp ng mata ay nakapagdaragdag ng kapangyarihan ng tulâ sa kinesikong karugtong, at kung minsan ay natatamo ang independiyenteng kahulugán na labás sa tulâ. “May mga táo na nakadaráma na mga salitâ ang bumubuo ng likás na sentro ng unibersong pangkomunikasyon, at dapat pag-aralan ang lahat ng iba pang uri ng komunikasyon bílang mga subsistemang nakapailalim díto,” sulat ni Birdwhistell. “Ang gayong pasiyá ang pangunang nakapagtatakda ng kalikasan ng komunikasyon bílang proseso, at bantulot pa akó . . . na maglaán ng anumang priyoridad sa alinmang sistemang imprákomúnikasyón” (BiK:188). Samakatwid, maaaring ang mga di-verbal na galáw sa labás ng tulâ ang pumalit sa tulâ o magpahintulot sa estetikong ringal, tulad ng sinisikap gawin ng haráya. Ang mga bató ng Benguet ay hindî mga bató ng Bulgarya, ngúnit pareho ang matulâing pagkaagresibo na nakapagpapasigla sa mababató nitóng butó.  Para maiulat ang kamalian ng realidad na labás sa anyô ng mga itó, hindî tumitinag ang nasabing mga bató sa pagkakaupô. Gáya ng mga kamay, kumukuyom ang mga itó; gáya ng mga daliri, kumikinang ang mga itó, gáya ng mga mata, tumititig—na permanenteng nakapágdarágdag sa iskolarsip na kukuyom sa mga itó, na kikinang sa mga itó, na tititig sa mga itó. Hitik sa kásaysáyan, ang mga bató’y hindî pupunô sa kásaysáyan, ngúnit mailalagak sa mga gilid ng mga di-pangyayari, ngúnit ang mga itó’y runa, glifo, kódise—ang mismong utak ng kaalaman. Walang salitâ ang mga bató, ngúnit ang mga itó’y salitâ sa kadalisáyan at esensiya, bagaman walang tunog. Maibabasura ang katáhimíkan nitó, ngúnit ang matinding pag-iral nitó’y dumudunggól sa kamalayan ng táo, gáya ng mga walang kabayong tulisán. Umíd, ang mga bató’y nagsasalitâ nang may púrong katatasán na malimit nasasaksihan lámang sa pinakahamak sa mga táo—ang mangmáng o dukhâ; nakapirmi, lumilipat ang mga itó sakáy ng magagrasang karitón habang sinusúkat ang kasákimán ng táo na sumasalamin sa sunóg na kagubatan at maruruming tubigan, o sinusubok ang ubod ng kaniláng politika laban sa kasákimán o pangungulimbat ng táo. Mga vinyadora ang mga itó na may di-nakikitang patalim na ipinantatabas sa kalabisáng pangkaisipán nang mapadugô o matanggal ang mga búkol sa pamamagitan ng magnetikong pagtistis. Ang tulâng nagdaramit ng realidad, gayunman, ay mabibigong pigilin ang realidad o ang mga katuwang nitó—pantasmagorya, halimbawa—maliban kung huhubarin nitó ang pagkukunwari at dadaloy sa panahón. Gáya ng mga Tewton na “mahilig naisin nang walang pakundangan ang imposibleng matamó, kayâ nawawalan silá ng karapatan sa anumang matatamó” (MiB:6), maaaring maiwala ng tulâ kahit ang kahulugán ng pagkukunwa nitó. Dahil ang tulâ, gáya sa nabanggit, ay maaaring malinlang ng haráya. (Sa isáng paraan, ang pagbabalatkayô ng tulâ ay seguro laban sa gayon, bagaman hindî laging epektibo). Matatanggalan ng lamanloob, mabubulabog, o mababakli ang tulâ. Ibinukod mulâ sa “tunay” na realidad, dahil ipinápalagáy itóng “natamóng” realidad, ang tulâ ay wikà na hiláw ang kaganapan, at hindî pa bahagi ng estetikong tanawin. Tulad ng pagkamanghâ ng isáng táo sa mekanika ng pagpapatugtog ng plawta—kung paano nangyaring nahuhugot ang musika sa hangin, at dadaloy ang laway nang pahalang sa madilim na loob ng túbo, at hahatakin at puputulin ang ritmo sa pamamagitan ng pagdiin ng daliri sa mga bútas—magwawakás sa pátas ang pakikípagtálo ng isáng táo sa nakabalatkayông tulâ. Hindî maglalaon, matutuklasan ang pagbabalatkayô, at sisigâan ang mga pangkolehiyong antolohiya, at patatalsikin sa akademya ang mga awtor nitó.  Maglalagalag bílang palaboy sa mga gilid ng kapisánang pampánitikán ang sala-sa-init, sala-sa-lamig na tulâ. Ngúnit pansamantála lamang, gayunman; ang tulâ, na nahubad ang pagkukunwari, ay magkakaroon ng sariwang pagtingin. Iiwan nitó ang pangangaral, kahit pa nagmumungkahi itó ng isáng panig ng realidad bílang realidad—lalagyan nitó ngayón ng balatkayô ang realidad imbes na magkunwari pa. Kumbaga, nasa ibang mukha ang maskara. Ang Pandiwà sa pisikal na anyô nitó’y mahigpit na pananátilíhin ang únang saráy ng maskara, na magtátatág sa intelektuwal na patutunguhan ng tulâ. Itó ang dugo ng tulâ, na sa mga aklát ay magpapahitík ng mga notasyon na magpapaliwanag sa táog at káti nitó, na tanging sagot sa tanong sa silid-aralan, na “Ano ang kahulugán ng tulâ?” Higit na madalas, makalilikha ng tiranya ng kahulugán ang ganitóng pangyayari, na para bang ang tulâ ay palaging dapat may katumbas na kahulugán. Magbúbunsód din itó sa matulâing satsatán na mauuwi sa inimbentong realidad na kahanay ng insidente hinggil sa pilotong Sobyet na dinakila si Stalin at nakapanaginip na patáy na si Stalin. Nagising siyang umiiyak, pumasok sa trabaho nang mabigat ang loob, at ikinuwento sa kaniyang mga kapuwâ opisyal ang napanaginip. Isá sa kanilá ang nagsumbong sa Sekretong Pulisya na nagsakdal sa kaniya ng kasong “pagtatangkang makita ang kontra-Sobyet na pangarap” (DoS:32). Sa nasabing krimen, pinatawan siya ng sentensiyang 25 taón na pagkakábilanggô. Hindî maláy ang realidad sa panaginip ng nasabing piloto hanggáng ibunyag niya itó, at pagkaraan, bago pa niya maiwaksi ang panaginip, pinilì ng mga awtoridad na maniwala sa realidad ng kaniyang panaginip. Kawangis itó ng mahikang pabigkás ng tulâ: nagagawa nitóng mapaglahò kahit ang salamangkero. Hindî na saklaw ng tulâ ang pagpapahilom sa sugat ng puso, ngúnit may kahalili itó sa ritmo ng mahihiwagang bulóng. Itó ang papel ng prósodya, na nagpapadáloy hindî lámang sa galaw ng tulâ, kundi maging sa galáw ng mundó. Sa sandaling inúunawà ng isáng táo ang tulâ, lahat ng sistema’y humihintô o napáiilálim sa sistema ng realidad ng tulâ na makapágdidiktá sa sariling galaw ng mundó. Sa gayong sandali, ang mundó ay wala kung wala ang tulâ. Sinasalamin ng asal ng tulâ ang nagkusang maging pinuno ng mga mersenaryo na ang mga impluwensiyang pampolitika at pangkaisipán ay lumilikha ng mga saglit na warlord o alternatibong uniberso. Ang paglago ng kapangyarihan ang nakapagbibigay sa tulâ ng nakasisindak na awra ng lalim na nakapagdidisenyo ng pasukán sa mga himpilan at transbordong lugar para sa ekséhesis. Ang Pandiwà ang ikalawang saráy ng maskara ng tulâ. Inilulugar nitó ang mundó sa ilalim ng lente, sinusuri itó, at pagkaraan ay hihiwain sa maraming panig na ang kaleydoskopyong refraksiyon ay magsasalin ng maraming kulay sa utak. Itó ang saráy ng liwayway at takipsilim, ng palagiang musika na lumulunod sa pahina nang may solidong alunignig. Ang Pang-ábay ay isáng Pang-urì na may mga paa, na ang paglalakád sa rabáw ng tulâ ang nagpapánatilìng umaandar ang makinarya ng liwayway at takipsilim. Sa marubdob na paghahanap ng kahulugán ng tulâ, ang Pang-ábay ang nasa unahan; sa alinmang malawakang demóstrasyon, naglalakad itó nang kasabay ang mga lihim na ahente at pinunong pampolitika. Nagtungo itó sa Dapitan úpang himukin si Rizal na sumapì sa Rebolusyong Filipino, at dumakò sa Palanan úpang tumulong sa paglinlang at pagdakip kay Aguinaldo. Anuman ang reaksiyon ditó ng táo, ang saráy na itó ay hindî tumututol sa balikwas ng mga halagahan kung magbubunga namán ng bentaha. “Sa isáng banda,” sulat ni Andrew Sinclair, “ang huling kanlungan ng sopistikasyon ay nihilismo; ang kabuôang dekadensiya ay nakatuon sa buong pagkawasak úpang dalisáyin ang sarili. . . Kung walang pagwásak sa lumà, walang bágo ang malilikhâ” (SiS:116). Bagaman ang mga pandiwà’y dinadamitan ng rangya ang tulâ, nililibak ng mga itó ang tula sa pamamagitan ng pagpapalaki sa importansiya nitó. Sa yugto ng ganap na pagtatakwil sa tulâ, maaaring maglakwatsa ang mga itó sa kalye bílang mga roba at balabal na walang katawan. Ang pangánib sa mga pandiwà ay nasa lingguwistikong pagkabansót, bagaman pansamantaláng matatamo ng mga itó ang kasikatan sa romantikong paraan para sa mga balakyot at maharlikâ. Kahit ngayón, iniluluklok ang mga itó sa mga dambana ng ilang kultong pampánitikán. Sa ilang tulâ, naghahari ang mga pandiwà sa kalagáyang nakatatákot, at sa iba’y sa pamamagitan ng kalagáyan ng paninindak. Ang mga larawang inihahayag nilá habang pinipintahan muli ang realidad ay nagkukubli sa realidad. Mga bakás, sibat, kutsara, ispraket, pagsasayaw at pagkamatay at pagsirko sa libingan—muli nitóng tinitimpla ang basura, ang sakít, ang pagkabalisá, ang kahirapan, at ang kahungkagan ng lipunan tungo sa mga pangyayari ng pagpatáy o pagwasak. Si Indira Gandhi noong 31 Oktubre 1984 na duguang namatay makaraang barilin ng kaniyang tatlong badigard na Sikh; at si Benigno Aquino, Jr., noong 21 Agosto 1983, na duguang namatay sa tarmak ng paliparan sa Maynilà makalipas barilin umano ng isáng sundalo na dápat sa kaniyang mangalaga, ang nagpapamalas ng pagtanggap sa mga patakaran at kaginhawahan ng mga pandiwà na ibinabalik ang mga tradisyonal na kagawian para sa bigla at mabilis na pagtatamo ng mga layuning pampolitika. Nihilismo ang huling kanlungan ng sopistikasyon, at dugo ang simbolo nitó. Ang dugo ng lahat ng Kristiyanong nasawi sa palakasan sa Romanong ampiteatro, ang dugo ng lahat ng Ugandes na nasawi sa mga pang-estadong bahay ni Idi Amin, ang dugo ng lahat ng Filipino na nasawi sa mga bilanggûan ay maaaring kataklismiko, ngúnit hindî sapat úpang palutangin ang goleta o pabagalin ang pagkatigulang ng tiranikong kaluluwá. Ngúnit sa digmaan, sa ganitóng pakikibaka ng táo na patayín ang táo, walang di-makatarungan kung sapat na ginawa sa kabalakyutan. Isinasanggalang ng pandiwà ang tulâ mulâ sa rimarim na likha rin nitó. Lumalabò ang hanggáhan ng míto at realidad sa nakatatarantang gulo ng pagtutuos, at ang míto ay maaaring magsuot ng mga ábito ng realidad, gáya ni Vasco de Quiroga na sinikap magpatayô ng mga pamayanang eksperimental sa Lungsód Mexico at Michoacan na ipinadron sa hinuha ni Sir Thomas More sa Utopia (SiS:66). Mulâ sa imbakang-armas ng mga salitâ, dagdag pa, ang tulâ’y maaarmasán ang sarili sa pamamagitan ng mga panukatan at natatanging hiwatig úpang malubos ang pananákop sa isip, o hayaan ang sarili nitóng matamó ang luhò ng malinis na budhi sa gitna ng pamamaslang. Yámang hindî itó moralista, ang tulâ’y tumatangging maikabit sa anumang di-pangkaraniwang kabuluhan na makapágpapábagsák sa mga nasyon o makapáng-aalípin sa mga táo. Malalaspag nitó ang kásaysáyan gáya ng isáng pares ng pantalon. Ang pagnanasa nitóng magkaroon ng mahabang búhay ang nagbibigay ng momentum na maghahatid díto sa sariling libingan, ngúnit habang nasa daan, makapág-iimbák itó ng mga pagsupil, pagbabawal, kadaldalan, lason, at nitso úpang ipukol sa mga kaaway. Maipághihígantí si Gandhi! Maipághihígantí si Aquino! Ang pangngálan ang ikatlong saráy ng maskara ng tulâ. Bagaman pasan-pasan ang Pandiwà at Pang-urì, itó’y para sa pagpápagaán kaysa sintomas ng kahinaan. Sa realidad, ang Pangngálan ang nagpapamálas ng katangiang maharlikâ, sa pagiging panikwás sa íkot ng tulâ. Pangngálan ang nakagagawâ sa tulâ na maging kásaysáyan at sa kásaysáyan na maging tulâ. Zero marahil si Rizal kung wala itó, at maaagnás si Bonifacio sa putik ng Bundók Buntis dahil díto. Pangngálan ang sustansiya ng bala, granada, espada, balistikong misil, palakól, palatáw, túnod, sumpít, sundáng, garote, silid-pamuksâ, píko, at panà. Napagiging ganap nitó ang maskara bílang talinghaga ng galaktikong  katuturan. Madetalye ang kosmolohiyang Islamiko: “Ang katawan ay parang lupa, parang kabundukan ang mga butó, ang utak ay parang minahan, parang dagat ang tiyan, ang bituka’y parang ilog, parang batis ang mga nerbiyo, at ang balát ay parang alikabok at putik. Ang mga balahibo sa katawan ay parang mga halaman, ang mga pook na tinutubuan ng buhok ay parang matatabang lupain, at kung saan walang tumutubong damo’y tila lupaing maalat. Mulâng mukha hanggáng paa nitó, ang katawan ay gáya ng matáong estado, ang gulugod nitó’y tigang na rehiyon, ang harapan ay parang silángan, at ang likuran ang kanluran, kanan ang timog, kaliwa ang hilaga. Hininga nitó’y gáya ng simoy, ang mga salitâ’y parang kulog, ang mga tunog ay parang kidlat. Ang halakhak ay tila sinag sa hápon, ang mga luha’y tila ulan, ang pighati nitó’y tila karimlan sa gabi, at ang pagtulog nitó’y gáya ng kamatayan habang ang pagkapukaw ay parang búhay. Ang mga araw ng kabataan nitó’y gáya ng bukál, ang kabataan ay gáya ng tag-araw, ang pagkatigulang ay gáya ng taglagas, at ang pagkamatanda ay gáya ng taglamig. Ang mga galaw at kilos nitó’y gáya ng mga galaw ng mga bituin, at ang kamatayan nitó at paglalaho ay gáya ng kaligiran” (FrD:18). Ang tulâ bílang katawan at ang katawan bílang tulâ ang nagtataguyod ng terorismo sa ilang natatanging kaso. Ang mga masáker sa mga inaping táo, ang pagdakip at pagkulong sa mga oposisyonista, at ang walang katapusang pagpapatápon sa mga kafir[33] ang mga establisádong tungkulin, na sa pamamagitan nitó’y napananatilìng buháy ang status quo[34] ng kapangyarihan, habang ang maskara ng tulâ’y pinániningníng ang pagpapahayag ng kabutihan at kawaláng-dahás. Kung mapatáy man ang isáng táo, hindî itó maiiwasan; kung sunugin ang buong bayan, para itó sa kabutihan ng pamayanan; kung itaas ang buwis, kailangan itó para sa komportableng buhay-panlipunan. Hindî maaaring ibunton ang sísi sa pagiging arbitraryo na katumbas ng ilang galon ng dugong dumanak habang isinasagawa iyon. “Madalás na may bantay na tangan ang piraso ng playwud at lapis úpang maisulat ang numero mo kapag matagal kang bumangon sa kama, kapag nakaligtaan mong tanggalin ang sombrero pagtawid sa kalye, kapag lumampas ka sa linya sa alinmang paraan. Wala kang pangálan:  de-numero kang bagay na ipapasok sa pálamigán sakali’t nabigong sumunod, at itatapon sa bagón ng kamatayan nang may numerong nakatali sa hinlalaki ng paa sakali’t minalas makaligtas” (DoS:118). Iyan ang mismong kakatwaan ng sining—inaakit nitó ang sarili para maniwala sa sariling pagbabalatkayô, pagkaraan, kapag natangay ng puwersa ng pang-aakit nitó, ay kukumbinsihin ang panlabas na realidad na tanggapin ang realidad ng pagkukukunwari nitó bílang tunay na realidad. Napakaliit ang pagkakaiba ng dalawang realidad sa usapin ng perspektiba. Sa kabaligtaran, ang gayong panlilinlang ng haráya ay nagaganap sa antas ng táo. Napaniwala ng Amerikanong Pangulo William McKinley ang kaniyang sarili hinggil sa dibinong inspirasyon ng kaniyang aksiyon nang mapanatili ang Kapuluan ng Filipinas sa pananákop ng Amerika kayâ nakapaglinang pa ng lohikong balangkas para doon, pinangásiwàan ang pagsasákatupáran ng Amerikanong panunupil sa Kapuluan ng Filipinas sa loob ng saklaw ng kaniyang mapagkadiling patakaran—na ang Amerika ay may dibinong basbas para mamahala, gawing sibilisádo at paamuin ang mga katutubo nang magkapuwang silá sa pamilya ng mga nasyon. Samantála, kapareho lámang silá ng mga mangmang, at kailangang dalisáyin sa mga realidad ng digmaan. Isinagawa ni Heneral Smith ang [laman ng] kaniyang haráya sa pagbubunsod ng digmaan, at hindî pinahintulutang mabalam ang kaganapan ng realidad ni McKinley. Kayâ napakalinaw ng kaniyang utos sa pakikidigma: “Ayoko ng mga bihag. Ibig ko kayong pumatay at manúnog: mas marami kayong mapatáy at masunog [na ari-arian] ay lalong ikagagalak ko. . . gawing umaatungal na kagubatan ang Samar” (StC:142). Ang Amerikanong tulâ, na nakabalatkayô bílang relihiyosong tulâ, at gumagamit ng mapagkandiling maskara, ay tinupad ang mga láyon ni McKinley nang may kaunting dugo sa tabi—na may kabuoang 278,232 patáy, 600 milyong dolyar, salot, pagtataksil, pamamaslang, at pagbakwet ng mga pamilya sa ibang pook. Kung walang pagpapalà ang Maykapal, baká naging higit pang masaklap ang naganap!

25

Sa Filipinong Aklát ng Patáy (na kathang-isip magpahanggá ngayón), ang digmâan ay patuloy na inihahasik ng hukbo ng karimlan at ng hukbo ng liwanag. Kaluluwá ang larangan, at langit at impiyerno ang mga kulimbát. Ang kongkretong lamán ng tunggalian—ang tulâ—ay sinisiyasat ang lupain nang matáya ang mga tsansang makaliligtas itó sa gantihang paglipol ng dalawang hukbo. Kahit sa dalóm, pinánghahawákan ng tulâ ang mentalidad na mapandigmâ: “Sino’ng may sabing walang alam/ sa politika ang mga impakto/ Alam ng aswang na walang laban/ ang kagampan kayâ nakakain/ ang dugo’t atáy ng sanggol sa sinapupunan./ Alam ng tiyanak na walang muwang/ ang mga musmos kayâ naililigaw/ madilim man o hindî ang gubat”[35] (AnB:58). Hinihiyâ ng nakalipas ang mga herarkiya ng masama at ng mabuti, sa paghahangad nitóng mapanatili ang kapangyarihan sa anumang paraan. Ang nakalipas, na budhi ng tiráno, ay walang maitataguyod na talakayan nang maipahid ang nakagagamot na oleo sa mga kasalanan nitó,  na kahit paano itó ay hindî sa kaniyang bansa. Ang pagkainis ng tiráno ay nakokópya sa pagkainis ng tulâ sa pamamagitan ng pagsasampa ng kaso ng panloloko, yámang ang pagninílay sa mga pabágo-bágong pamamahala na nakabatay sa pagmamalabis ng awtoridad ay saklaw lámang ng makapangyarihan. Kapag isinuot ng tulâ ang baluting pandigma, tugon itó sa panawagan ng tiráno na makidigma. Sapagkat sa bansang mabuway ang kalagáyan, na isáng dalóm, nakakamit ng alisto ang mabuting kapalaran; sa kabaligtaran, isáng karangalan ang mabilanggô sa gayong bansa. Kayâ malimit kinukutingting ng pinuno ang wikà úpang ang kaniyang tulâ ay makapágpahayág ng kaniyang makasariling kahulugán, hinggil man itó sa pambansang kaunlaran o pambansang kapahamakan. Lumilikha siya ng wikà úpang iangkop sa kaniyang mga bagay, kumbaga, at sa gayon ay mailalapat muli ang pinakákonsépto ng semantika. Sa katunayan, tinutularan niya ang tanyag na pinuno ng Laputa[36] sa akda ni Swift, na nagbunsod ng proyekto “nang mapaikli ang diskurso sa pamamagitan ng pagpupungos sa mga polisilábo nang maging isá na lámang, at iwan ang mga pandiwà at pandiwarì, dahil sa realidad ay magúguníguní ang lahat ng bagay maliban sa mga pangngálan” (SwGT:441). Sa nasabing kaso, tanging pinuno ang nakikinabang, yámang kontrolado niya ang pambansang wikà. Sinumang kumokontrol sa wikà ay kumokontrol sa isip, anuman ang pangyayaring sumulpot. Ang digmaan ng mga salitâ ay matagalang digmaan sa sibilisádong antas, bagaman puwedeng luminaw ang pamamaraan nitó mulâ sa mabalasik na banlik. Maikukubli ng pinuno ang kaniyang kalupitan sa pamamagitan ng mga talinghaga, ngúnit sa kabilâ ng pulutong ng mga kahulugán ay patuloy na iniiták o inaapí ang mga táo. Pinatay ng mga Hilaedita ang apatnapu’t dalawang libong Efraymita sa daan tungong Jordan, nang hindî nitó mabigkas ang salitâng “Shibboleth.”[37] Maaaring magsimulâ ang tulâ bílang mítopoesis[38]; at hubugin ang kathang-láwas nitó bílang tiyák na balangkas ng melodikong tensiyon at suspensiyon. Ang perpetwal na estado ng galaw nitó ang nagpapanatili sa dalóm sa perpetwal na estado ng digmaan. Sinusúkat ng mga saknong nitó ang hanggáhan ng larangan at naglalaán ng dugo na magpapakulay sa pagpatáy. Bílang politika na ang saklaw ng pilósopíyang moral ay nakatuon sa estado bílang kabuôan, ang pagkalagas ng populasyon na bunga ng bakbakan ay ekstensiyon ng pagkontrol ng estado sa ugnayang pantáo at isáng malinaw na anunsiyo hinggil doon. Pinalaki sa dambuhalang proporsiyon, at sabláy na inilaráwan sa báwat pagkakataón, naísasálin itóng panawagan sa digmaan—Dulce et decorum est pro patria mori[39]—at lumilikom ng mga simbolo at kalabuan para sa pinuno nang maitaguyod ang kaniyang rehimen. Malinaw ngayón, na sa dalóm man o sa pugáw[40], walang poot sa digmaan ng mga tulâ, dahil nagaganap ang digmaan sa antas ng diskurso. Ang dugo ay dugo lámang,  bagaman ang mga patáy ay kasingtotoó ng mga libingang lumunok sa mga itó. O kayâ’y napaghuhunos ang poot tungo sa kawaláng-pisikálidád, habang pinaghuhunos na epihiyé ang mga kaaway. Ang matinding karukhaan at balighong pagmamahal, at puta-putaking tangkilik at lihis na katapatan, ay sumusupling nang walang poot, dahil nauuna sa mga itó ang mensahe kayâ naipatutupad yaon nang may mabuting intensiyon, anuman ang maging resulta. Sa gayon, si Gonzalo Ximenes ng Cisneros, na higit na kilala sa masamang reputasyon bílang Kardenal Ximenes, ang Punong Tagapagpatupad ng Ingkisisyong Espanól, ay nakakatulog nang mahimbing suot ang mabalahibong kamiseta kahit ang listahan ng kaniyang relihiyosong pag-uusig ay nagpapakita ng 3,564 táo na sinunog habang nakatali sa istaka, 1,232 sinilabán sa epihiyé; at 48,059 penitente ang nagdusa nang kumpiskahin ang kaniláng makamundóng kagamitan, at iba pang pagpaparusa (P1SI:100). Nagbigay ng salapi ang tulâ sa mga Kristiyanong hari, bukod sa pumatay sa mga Muslim, Hudyo, Protestante, at iba pang kafir, hanggáng kastiguhin silá ni Erasmus sa gayong kaululan at pinasayaw silá sa makálupàng impiyerno; at ipinakò ni Luther ang kaniláng mapanlinlang na dila sa pintuan ng simbahan ng Wittenburg. Kahit pa tiniyak ni John Tetzel sa ignorante na ang labindalawang pilak na salapi ay makapágpapálayà sa kaluluwáng nasa purgatoryo, si Luther namán ay sumusulat ng tulâ na makayayanig sa mga pasilyo ng Vatican. Habang nilalámon ng apoy ang mga katawan sa mga auto-da-fe[41] ng Sevilla at Valladolid, umaalingawngaw ang dalóm sa mga tunóg ng nagtatagis na talinghaga at kapalalùan; sa mga tulâng may dità[42] laban sa mga tulâng may sibát; sa mga tulâng may sulô laban sa tulâng may kalaság; sa mga tulâng may matatalas na pangil laban sa metalikong balát; sa mga tulâng lumilipad laban sa mga tulâng lumalangoy; sa mga tulâ ng manggagawa laban sa mga tulâ ng kapitalista—“Mahal kita, ngúnit kailangan kitang patayín”; “Igalaw kahit ang isáng mata’t hindî makikita ang kalahati ng araw”; “Lumakad ka nawa sa káma ng nagliliyab na bága,” at iba pa. Báwat salitâ’y humihigop ng kidlat, báwat kidlat ay bumibiyak sa mga guwáng na binúbukalán ng iba pang salitâ, hinahanap ang mga kaanak nitó úpang makabuo ng tulâ. Báwat pandiwà ay nagiging pirotekniko, báwat pangngálan ay nagiging bruho, báwat pang-urì ay nagiging buhawì, habang isinisilíd ng mga itó sa dalóm ang mga moliniyo, rebentador, kuwitis, at bola ng kanyon. Ang kalabuan ng mga patakaran sa digmaan ay kumakapon sa mga naglalaban, úpang walang pirmihang katauhan ang maitatak sa kanilá, maliban sa mga lumulutang na panlangit na palabás, at kahit iyan ay talinghaga. Kinayáyamután nilá ang publisidad, at ayaw makipagnegosyo sa mga tagalimbag, kahit pa magbibigay ng kalamangan. Yámang iniluklok ang sindak sa mataas na puwesto, ang tulâ ay naging ritwalisásyon ng kilos. Napágagaán ng tulâ, na pinalago ang simbolikong sistema nitó, ang pananalakay ng táo tungo sa pasalitâng paraan nang hindî natatanggál ang mabangis na katangian nitó. Magpapánukalà sa isá’t isá ang mga naglalaban, na magkaroon ng tigil-putukan, kasunduan, at pakikipagbatî nang makapágpahingá mulâ sa bigát ng bakbakan. Pahihintulutan ang pakikipágkasál sa mga tagalabas ng tríbu, na makalilikha ng mga tulâng mapayapà sa armonya, gáya sa sumusunod: “Isá ka bang araw tulad sa tag-araw? Bigkasin ko’y hamak sa mga salitâ—/ Higit kang marikit, labis na panatag: Walang simbanayad sa lilim na tandâ—/ Talulot ng Mayo’y nitás ng habagat na píping pangakòng sakyod ng patalim;/ Maikli ang laán sa isáng tag-araw kung ibig sa apoy mamugad, humimbing.// Maalab kung minsan ang mata ng langit, nang teksto’y tupukin ang mga bangungot/ Malimit kumutim ang balát na ginto na araw na lagas ang bagwis paglubog./ At anumang ganda’y minsang maglalahò, mulâ sa sariwa hanggáng sa sumagwa,/ Sadya man o likás magbago ang ihip ay lumaban tayo at ayaw mawala.//  Ngúnit di kukupas ang iyong tag-araw kahit na maagnas ang dila’t panahón/ O maiwawala ang gandang taglay mong lahat ng salitâ’y sa utak ibabaon.// Handa kang bumukád sa kabílang mundó, may lagim ma’t salat sa ginto ang palad/ At kamatayan ma’y di káyang magyabang dahil lalaban ka sa ulan at aklát.// Hanggá’t táo’y buháy at handang makita ang sariwang pagbago sa mga butó/ Habang búhay itóng may hatid na siglang taglay ang musika na mithing matamó.[43]// Mga tulâ’y nagsisílang ng mga tulâ nang pansamantalá, at sa gayon muling nahuhubog ang tulâ. Bago pa nauso ang pagsusulat, malaganap na ang sákop ng tulâ. Naaarok itó ng táo na káyang hubugin ang mga elementong pantainga tungo sa makabuluhang hugis. Tainga ang instrumento sa pag-unawa, kumbaga, ang pokus ng kamalayan, dahil sa yugtong itó, ang tulâ ay komposisyong pangmusika na isinasagawa ng bibig at vocal cords[44] at kinalulugdan kung pakikinggan. Ang mga hanggáhan nitó’y matutukoy sa mga birtud ng pang-ulinig ng nakikinig, at sa gayon ay nakapagpapalipat-lipat mulâng isáng tagapakinig tungong ibang tagapakinig, gáya ng mabibitbit na mapa. Depende sa antas ng pagpapakahulugán niya sa ganitóng hanggáhan, gagagapín niya ang realidad ng tulâ nang matalik o malayo. Ang bingi, siyempre, ay pagkakaitan ng kasiyahan sa tulâ dahil hindî niya maisásaharáya ang kartograpiyang pabigkás. Ginagawâng ritwal ng tulâ ang pantríbung galak at lungkot sa tiyák na panahón, at yámang aspekto itó ng kásaysáyan nitó, ang tulâ ay paulit-ulit kalulugdan, o maibubukod mulâ sa kasalukuyang interes at krisis úpang papaghilumin ang mga pambansang sugat o gamutin ang pambansang dangal. May katangiang nakagagamot kapag narinig noon ang mga awiting-bayan; ngayón ay pambansang gunita na lámang ang mga itó. Nagdusa ang gunita mismo nang mabigo ang tainga na magagap ang sigasig ng mga tunog sa isáng tiyák na klima at heograpiya. Ang estetoskópikong papel ng kamalayan, samakatwid, ang nagbubunyag ng mga mapalamuting kamay ng mga tunog na pabigkás tulad ng sumasabog na granada, at sinasaló ang mga piraso ng kahulugáng lumulutang sa hangin para gulantangin ang haráya. Ikinulóng ng hangin ang mundó, nilunok ng tainga ang mundó, úpang maunawaan itó. Madaling makita ang anyô ng tulâ kapag sinalubong at tinunaw ng kasangkapan sa pakikinig. Nang maibento ang pagsulat, naging malinaw sa paningin ang anyô ng tulâ. Gayundin, dahil ang nasabing imbensiyon ang nagtatakda ng hanggáhan ng mga armonyang tekstuwal, isinukò ng tulâ ang malaking bahagi ng karapatan nitó úpang pahangàin ang nakikinig sa pamamagitan ng mga aktuwal na tunog. Natamo ng tulâ ang pagiging nakikita; pinalitan ng mata ang tainga bílang sentro ng talino. Ipinakò ang tulâ sa pahina, at naging sarili nitóng mapa, at ang mata namán ay naipakò sa teksto. Nagsayelo ang mga tunog sa kaniláng estadong walang tinig. Huminto ang tulâ na maging awit; at naging bahagi ng eskultúra. Hinahayaan ng kontemporaneong eskultúrang tekstuwal ang tiranyang tekstuwal, dahil sa págbabasá ng tulâ, sa paghawak sa hubog nitó, kumbaga, nang walang pagsalubong na pakikinig, naitatatag ang arbitraryong hanggáhang pabigkás. Nabibihag ang mambabasa sa loob ng mga hanggáhang itó, kayâ nawawasak ang kalayàan niyang masiyahan. Gayundin, ang kalayàan ng tulâ bílang pabigkás na realidad ay nalalagay sa pangánib dahil nakapakò itó sa iisáng kahulugán. Ang tiranyang tekstuwal—ang tiranya ng topograpiya[45]—ang nakapupukaw sa mata, na totoó; ngúnit sa gayong pangyayari, naísasará nitó ang daan tungo sa matulâing pagkasuwail; hindî matitinag ang mga hanggáhan nitó. Sa mundó gáya sa dalóm, maaaring magwakas itó sa delikadong proyekto, gáya sa kaso ng Digmaang Filipino-Amerikano na naging sanhi ng kalituhang pabigkás. Dahil ang isáng Filipinong káwal, na walang armas at lasíng na lasíng para sumagot, ay sinuway ang pangkaisipáng topograpiya ng salitâng “Halt” [Tigil!], binaril siya ng guwardiyang Amerikano malapit sa Maynilà, kayâ nagsimulâ ang digma. Ang poot at dahas sa panig ng mga puti at ng mga kayumangging káwal ang kumontrol sa tulâ: “Karaniwang káwal lámang akó sa pinasabog na Filipinas./ Anilá’y may kayumangging mga kapatid akó ríto ngúnit hindî ko alam ang kahulugán./ Ibig ko ang salitâng ‘kapatiran’ ngúnit akó ang nagtatakda ng hanggáhan./ Kapatid man siya ni Big Bill Taft/ ngúnit hindî ko siya kapatid.”[46] Lubos, kung gayon, ang pagtataksil ng mga salitâ. Hindî itó maaaring usisàin ng tratado at ng parlamento, bagaman sa paglikha nitó ay may papel na ginampanan ang mga naturan. Ang pinakatraydor, na malinaw ngayón, ay ang imprenta. Ikinadena nitó ang mga paa ng tulâ at isinilid yaon nang ilang pulgada sa rabáw ng papel. Kung ano ang itinuring sa Alemanya na imbensiyong makapágpapálayà sa isip mulâ sa kamángmangán ay itinuring sa China nang higit na maaga nang ilang siglo bílang  kasangkapan na makahihiwà sa kalamnan ng tulâ. Sinagip ng tipograpiya ang tulâ mulâ sa anarkiyang trobador para maibilanggô sa dákong hulí. Karamihan sa mga modernong matulâing eksperimentasyon ay pag-aaklas laban sa imprenta. Ang “mararagsang ritmo” ni Hopkins[47], ang “súkat ng paghinga” ni Ginsberg, at ang “lirikong epiko” ni Bautista ang ilang halimbawa. Itinutulak nilá ang pader ng bilanggûan úpang mapalawak ang teritóryo ng tulâ, pinaluluwag ang mga hanggáhan nitó, at muling sinasanay ang mata tungo sa mga posibilidad ng pag-ulinig. Sa maikli’t salitâ, ginagawâ nilá ang tulâ na karanasan sa kapuwâ pagmamasid at pakikinig. Si José Garcia Villa, na gumamit ng mahigpit na anyô sa kaniyang mga eksperimental na akda, ay ipinágkaít ang ipinápalagáy na ugnayan ng tunog at hugis ng tulâ, dahil nilílimítahán niya ang kaniyang teksto sa bighaning pangmasid. Ang mga tulâ niya’y nawala ang kapangyarihang pantainga dahil sa ganitóng pangyayari. Ang estetika niya na nagpapaliwanag sa kaniyang teorya hinggil sa mga tumbalik katinig at tulâng pakuwit ay pagtanggap sa tipograpikong galíng, na pagsukò sa kapangyarihan ng imprenta[48]. Karamihan sa kaniyang mga tulâ ay hindî bagay pakinggan, o kaya’y isábak sa larangan. Binabaé ang mga itó at higit na nababagay sa parlor o tokador. Ang pumatay o hindî pumatay ay kapuwâ matutuligsa mulâ sa pananaw ng isáng heneral; gayundin, isáng estetikong abnormalidad para sa tulâ na tumiwalag sakâ magtagò sa ligtas at tiyák na pananaludtod. Isáng kaululan ang magtindig ng tropeo sa tuktók ng bundók na walang nagaganap na bakbakan, bagaman maaaring kilalanin ng isáng táo ang kaniyang utang na loob sa mga guniguning diyós na naghatid sa kaniya roon sa pamamagitan ng pagsusulat ng mga berso sa mga bató úpang basahin ng mga buwitre at kambing.  Ang “imprentang tulâ” ay umiiral nang kulang ang búhay; isá itóng akdang sining, gáya ng marmol na leon sa harap ng hukuman, na ang tinig ay habambuhay mananatiling umíd sa kamalayan ng tainga. Itó ang literal na “pagpipinta ng salitâ” at sa gayon ay mabibigong makapantay sa “pagpipinta ng tunog,” dahil ang huling binanggit ay may mga bagwis úpang pahangain ang mga kritiko o takásan ang kaaway: “May malulungkot na salitâ/ May mga salitâng nakasasakít sa dila/ May mga salitâng hindî nababalì./ Ngúnit pinakamasaklap sa lahat/ ang mga salitâng hindî bumabagsak/ bagkus pumapagaspas sa langit/ At hindî alam kung kailan o kung paano mamatay” (BaC:53). Sumasapit kung minsan ang armonya na lumalabas mulâ sa kawaláng-tiwalà, kapag ang dalawang tulâ na nagsasalimbay ay sumasaló sa báwat isá, gáya sa kaso ng Ateniyenseng Henofonte at Espartanong Kirisofos na nag-asaran dahil sa abilidad nilá sa “sining ng pagnanakaw,” bago mapagwagîan ang ruta sa bundók habang umaatras mulâ sa mga Persiyano (XeA:26-27). “Ibig ko ang magandang tulâ/ na hitik sa bakbakan/ ang loob. Dugo, at kalantog ng baluti. . .” (MgG:245). Yámang ang mga digmaan ay dapat wakasan sa mga bakbakan, at hindî sa panandaliang labo-labo, ang tulâ ay dapat na maging matapang at mapagsapalaran kahit lumabis, úpang hadlangán ang paungol na pagtatapos.  Para sa tulâ, ang kamatayan ay waring pakásaysáyang kongklusyon mulâ sa mga libingang verbal—mga pangngálang hindî na makalakad sa tanglaw ng araw, mga pandiwàng nawala ang libog—ang bagay na walang paggagamitan sa pangkalahatang plano ng pananaludtod. Sa dalóm, kamatayan ang káwal, na walang pangálang tatak o seguro laban sa pagpugot. Ang lihís na págpapáhalagá na ibinibigay ng magsasaka sa káwal ay isáng sumpa sa kabagalan ng huli na magbigay-daan o sa paglapit sa daan sa kabiláng panig na sákop ng kaaway. Hindî namán dapat imposibleng pasukin ang tulâ. Sa kabaligtaran, kailangan nitóng lumaban sa ngalan ng dugo, o sa ngalan ng pag-ibig. Dahil ang dalóm na tulâ ay modelo sa transitus ng estetikong kabayong pansirkus, na may buntót na umaalon sa hangin, na nágdudúlot para ipágkamalî ng mga mámbabása na ang pamámaraán ang siyang pinákaúbod ng tulâ; ngúnit ang masamang tulâ ay kalugód-lugód na tulâ, gáya ng plorera na isáng insulto sa haráya. Hindî kinakailangang maging asintado sa impiyerno, at ang perpektong tulâ ay nakayayamot sa kalangitan. Tiyák na wala sa langit sina Dante at Milton, na pawang lumikha ng mga tulâng bumura sa hanggáhan ng kabanalan at krimen. Naglalakô wari silá ng mga pekeng pangarap, na may garantiyang mapapatag ang impiyerno sa pamamagitan ng indulhensiya ng papa. “Nagsisilbi din siláng nakatayô lámang at naghihintay,”[49] diin ni Milton, isáng babalâng angkop para sa mga arkanghel o manunubà. Higit na mahusay ang tulâ ni Shiki: “Nashi saku ya/ ikusa no ato no/ kuzure ie [Sa guhông báhay/ sa larángan, ang péras/ ay namulaklák[50]].” (HA:85). Ang punong peras, kahit paano, ay hindî pabigat sa makinarya ng imahinasyon. Ang tulâng tumatakas sa larangan, habang himbing sa pananaginip sa walang katiyákang umaga ang mga bantay sa larangan, ay may maaliwawalas na búkas kung makalalagpas itó sa bighani ng kapritsosong taberna, sinag ng buwan, at kalansing ng bagong gawâng barya. Ang pagtakas sa mga pamantayan o kunwang kirot ng kalamnan ay mabibigong makapasok sa silid ng koronasyon; at ang totoó’y papaloob itó sa silid ng bibitayan. Sa sandali ng kamalasan o masaklap na pangyayari, sisindihan ng tiráno ang lampara sa mga kubling kalaboso, magbibílang ng mga bangkay at uuyamin ang mahihina. Inuudyukan siya ng tulâ na maging insomniyak, na manalig sa instinto sa harap ng imbensiyon ng katunggaling wikà na ikakabit sa tulâ. Sa ganitóng malikhaing sandali, humihinto sa pag-iral ang pisikal na mundó para sa kaniya, at ang buong atensiyon niya at enerhiya ay mimithiin ang gayong wikà ng mga wikà, na kahanga-hanga. Iimpis ang dalóm tungo sa pinaikling simbolo na nakatimo sa wikà, gáya ng kawan ng hayop na iniligtas sa mga arkabus at atlátel,[51] ngúnit handang isakáy ang buong hukbo sa isáng hudyat. Ang wikà na makábabásag ng pangá, makapágseseménto ng kastílyo sa úlap, makapághahatíd kay Muhammad sa tuktók ng kabundukan, makapágtutubóg sa mga liryo, makabubutas sa awit habang nakalutang sa hangin, nakikipagtalo sa mga demonyo. . . higit sa lahat, ang wikà na sumusunod sa halimbawa ng ilang mangkukulam, gáya ng ginawa ni Yeats sa mga Druyda, ni Pound kay Yeats, at ni Eliot kay Pound; gáya ng ginawa ni Villa kay Cummings, ni Cuadra kay Villa, at ni de Almeda kay Cuadra. Sa yugtong maparalisá sa labis na tákot ang salitâ ay aalingawngaw nang magiting ang tinig, dahil alam nitóng hindî matutuklas itó sa gayong pagkukunwari; at ang tulâ, na ipinagpág ang mga bota, ay ni hindî tatanggalin ang bálot. Yámang ang nag-iisáng unibersal na tradisyon ng táo ay tradisyon ng karahasan, na sa pamamagitan nitó’y umaandar ang mundó sa landas ng demokrasya, ang digmaan ay patuloy na nagdidikta ng mga batas ng kapayapaan. “Karamihan ng bílanggo’y sumibol sa madlang hirap/ karamiha’y di maalam ni bumása’t sumulat/ karaniwang kasalánan ay pumatay o manugat,/ manulisán o manggaga ng sa ibang ari’t hanap,” hinapis ni Hernandez, na siya mismo’y nagdusa sa dalóm (Hel:142). Ang karahasan ng tulâ, pagdáka, ay hindî ang karahasan ng mundó—hindî magiging magkapareho iyon—gáya ng ang ídea sa sarili ng mundó ay hindî kapareho ng ídea ng mundó sa tulâ. Tinatanggal ng karahasan ng mundó ang kapinuhan at pagkamagalang, samantálang inilálahók ng tulâ ang mga itó. Ang una’y karnal; ang ikalawa’y selestiyal. Nakatuon ang una sa mabibigat na usapin ng paglipol, samantálang ang ikalawa’y higit na matimbang ang estilo. Ang una’y pagpipista sa dugo, at ang ikalawa’y paglalasing sa salitâ. Ang ikalawa’y ama ng una, kung hinihingi ang henealohíya, bagaman makabubuti kung pabalik—ang wikà’y makápagpápadának ng dugo, na kasingdali gáya ng pamumuô ng dugo na maging mga salitâ. Ginagawâ nitóng posible para sa táo na hangaan ang digmaan kahit hindî siya naniniwala ríto. Ang tulâ na ipinundar lámang sa talino ay maaaring makagulat sa kaniya nang isá o dalawang araw, ngúnit ang tulâ na ipinundar sa karahasan ay makasasakít sa kaniya habang siya ay nabubuhay. Ang tulâng iniwan nang mag-isá sa pahina ay umuurong sa pagiging malamig na artefakto; sa larangan, bumabangon itó nang maringal sa bisà ng mainit na dugo. Sa teórikong antas, pinalalayà ng dugo ang lahat ng bagay, kabílang na ang tulâ. Ang kamatayan at ang mga kaanib nitó ay nagsasagawa ng seryoso ngúnit di-kaaya-ayang tungkuling tiyákin ang kaligtasan ng estetikong balangkas ng silakbó at talino. Ang tulâ na pumapatáy ay kasinghalaga ng tulâ na nagtataguyod. Ang dalóm na tulâ, sa sukdulang diwà, ay nagsisilbi bílang tagapamagitan ng Panginoon ng Katwiran at ng Panginoon ng Silakbó. Sa gitna nilá’y humihikab ang hukay ng muling pagsílang.

26

Ang muling isílang ay pagpápatíwakál sa kabaligtarán: nabubúhay ka muli sa pamamagitan ng marahas na gawain ng pagpapatunay. Yámang hindî magiging mahalaga ang pamumuhay, ang tulâ bílang apendise ng gayong muling pagsílang ay lilitaw na kinaaayawang pasánin. O gayon nga ba? Bakit kumakapit ang isáng táo sa walang kapag-a-pag-asang búhay sa walang kapag-a-pag-asang dalóm? Hindî ba nang makaligtas mamatay, para mapalaeig ang poot na nagpapanariwà sa kawaláng-pag-ása? Hindî kinakailangang maging paleontologo úpang mabatid na umimpis ang bungo ng tulâ dahil umimpis ang mga ulo ng mga diyós. Itó ang trahedya ng modernong rélihiyón: hindî pinawì nang ganap ng mga diyós ang kaniláng dáting masasamang gawa, at nagkasala pa rin silá sa pagkadibino. Sa Delfos, hindî silá makapág-iimbénto ng mga laro úpang punuan ang kakulangan ng mga orakulo nilá—kasal, kamatayan, kalakalan—kayâ naglahò ang kabuluhan nilá at napilitang magretiro sa madidilim na sibilyang altar na naging kakatwa ang kaniláng dibinidad sa sambahayan. Kahit pa noon, duwág siláng itakwil ang kalangitan, at kontento na sa taunang kahalayan na ang simbolismo ng kaniláng makálupàng kapangyarihan ay ipinagdiriwang sa masasayang paglalasing. Sa yugtong itó, ang tulâ—na napahiya dahil napabayaan ang tungkulin nitó—ay pinatay ang sindi ng mga handog na kandila at pinatalsik ang mga diyós. Kayâ lumitaw ang impiyerno. Kung kailan piliin ng tulâng muling buhayin silá, ang mga diyós ay matutulog sa dalóm nang taglay ang mga alaalang magtataguyod sa kanilá: “Diyós ang aking pinilì./ Siya ang aking pinilì/ Pinilìng rumikít./ Siya ang pinilì ko./ Diyós ang aking himalâ!/ Diyós ang aking Akdâ!/ Musika mulâ sa payák/ Orihinál, marmól na Pantíg” (ViV:40). Ang gunitâ ng ganitóng mga gunitâ ang nagpapasiklab sa tulâ, at isinasantabi ang mga diyós. Sa paraan ng pagsasalitâ, ang fetus ng tulâ ay isá nang malaking táo nang iluwal sa mundó. Nagpatiwakal sa pamamagitan ng kahalili ang mga diyós. Hindî na lámang silá pasaporte sa mapayapang kamatayan bagkus titulo sa kasuklam-suklam na búhay. Nalulusaw silá sa loob ng tulâ gáya ng ulop sa Villa d’ Este at ang ulan sa Amsterdam ay naglalaho sa haráya ng manlalakbay. At ang mga páto sa Lucerne, o ang mga estatwa sa Brussels! Wala bang papel ang mga itó sa pagkawasak ng mga diyós? Niyayapakan ng tulâ ang kaniláng utak habang papaakyat itó sa estetikong antas na ang lahat ng yaman ng Asya at lulugo-lugong henyo ng Ewropa ay nakabuyangyang sa isá’t isá; kung saan makalalakad ang isáng Filipino sa mga kalye ng Roma at susumpain ang mga César dahil kulang ang pinadanak na dugo nang madalísay ang Mediterránea. Napakaraming halimbawa ng dibinong pag-iisip na makitid na dapat ituwid ng mga mortal. Sa Gibraltar, itó ang bató na nakauslî sa unibersal na plano, walang silbi at maganda; sa Amalfi, inuukit ng mga mortal ang mga mansiyon at apartment mulâ sa pisngi ng bundók nang magkabahay na nakalimutan ng mga diyós habang malikhaing pinupulikat nang makalikha ng napakarikit na baybayin. Tulad ng Gibraltar, nakamamatay ang Amalfi sa angking kariktan: “Pinapaslang akó ng Amalfi, nilikha nitó ang aking libingan./ Masayang humimlay ang mga butó kong itinalâ/ sa mga punong limón, bughaw na dagat, at kumikinang na batuhan./ Naliliyo akó sa ringal ng Amalfi na nasa aking utak,/ mga mata ko’y kinuluyan ng mga panahón/ na napanatili nitó. Di mahalaga kung walang pumansin kung saan nalulusaw/ ang mga patak ng liwanag at sumasatsat ang simoy/ sa mga ibon!  Nalulunod akó sa mga diwaing/ hindî ko pag-aari, ng mga damdaming sumasagitsit./ Para sabihing bigông gumana ang mga salitâ/ ang halaga sa bungo ay walang bisà,/ para sa mga dilâng inukit sa karunungan/ ng antigong sining, na hinihiwa ang solido/ sa awit. Mabubuhay pa ba akó nang matagal? Akó ba’y/ aáhon para pumunô sa sisidlan ng sariwang lamán?/ Uutusan ba ng mga obispo na patunugin ang mga batingaw?/ Patáy na akó—at iyan ang mahalaga./ Hindî ko kailangan ang iba pang Tag-araw, ni iba pang Taglagas” (BaA). Hindî problema ng tulâ, kumbaga, ang kamatayan, ni magagawâ nitóng magpatiwakal kung ibigin nitó—mawawasak lámang itó ng iba pang tulâ. Ang kritikal nitóng problema ay may kinalaman sa lingguwistikong kaganapan, i.e., kung paano itó makatatayô sa sariling mga paa. Sumasaklaw itó sa pagwawakas at pagbubunyag, na dapat kapuwâ hindî hilaw o atrasado. Ang tulâ na tumátakbó nang náuúna sa patútungúhan nitó ay kasingsamâ ng tulâ na humahadlang sa paglalakbay nitó. Ang págwawakás ay tulâ na ganap ang pagiging makatotohanan; ang págbubunyág ay tulâ na nábubúhay sa tumpak na panahón makaraan ang pangyayari. Ang tumpak na paglalagay ng salitâ, pághihigít sa línya, at buháy na ritmo ang pánukatán sa abilidad ng tulâ para mapalawig ang kahulugán nitó; ang mga itó, kasáma ang pilosopikong pagkaalisto at mapandigmang diwa ang magtitiyák sa kaligtasang metapisiko ng mga tulâ. Ang pagsangguni-sa-sarili ay sapat na úpang mapaandar ang makina nitó. Tawagin man itóng dambuhalang banidad o masalimuot na narcisismo, ngúnit ang tulâ’y kailangang isádulâ muli ang sarili úpang mapaniwala sa realidad nitó. Walang hihigit sa kapangitan kaysa Paglikha, kung paniniwalaan ang kásaysáyan, dahil wala itóng maipagtatanggol na disenyo—hindî nitó mauulit ang sarili. Kinákailángan ang tulâ sa rurok ng pagkámakásarilí nitó úpang likhain muli ang Paglikha (ViV:43). Ang isáng tanaga o tanka ay mapaliliit ang panahón sa munting espasyo nang hindî nabábawásan ang mga katangian nitó. Tanging ang Pagbubunyag ang makapágpapasiglá muli sa tulâ. Habang ibinubugá nitó ang lingguwistikong enerhiya ay kasabay nitóng natatamo ang sandata úpang isará ang sarili, úpang bakunahan ang sarili laban sa mismong pangánib ng índepéndensiyá. Ang Págwawakás, sa kabílang dáko, ay sumásaksí sa págwawaksî ng tulâ sa diwa na siya ring nagsílang nitó. Ang pangwakás na pagtataksil ay pangunang kondisyon sa sariling pagkabighani, at pagpapatuloy sa matulâing tunggalian na lalahukan ng tulâ pagkaraan. Ganap ang tulâ kapag ang mahika nitó’y maagang naísaáyos ang destinasyon nitó at nakarating doon. Walang di-kinakailangang paglihis sa pangunahing ruta, walang bagaheng bibitbitin na hindî importante, ngúnit palaging báon ang mga subók na pahiwatig o simbolo sa pasikíng[52] nitó, at handa sa anumang di-inaasahang pangyayari. Binubuo ng tulâ ang sariling prototipo na nakapágpapáunlád namán sa mata, tainga, at pag-iisip ng mambabasa. Hindî umiiral ang likás na isipan; nahahátak ng tulâ ang isipan habang naglalakad sa daan, habang ibinubunyag ang kubling senyales sa mga alkantarilya, kamalig, at trasvolar. Sinasabihan ng tulâ ang isipan kung alin ang gusto nitó, at madaling kinokontrol yaon gáya ng bahaghari o paruparo na kumokontrol sa himpapawid. Ngúnit ang isipan ay may sariling prehuwisyo na makapágsasará sa tulâ habang isinasara ng tulâ ang sarili—na tila kapuwâ pagkulóng at pagháwa. Kung sino ang gumawa ang taguri sa ginawa. Nilalámon ng bilog ang sarili. Si Crassus, na gahamang Romanong politiko, ay pinugutan noong 53 B.C. ng mga Siryo at ang kaniyang ulo’y binuhusan ng kumukulong ginto (WaPA:213). “Liblib na nayon ang aking narating./ Wala akóng maskara o mandolina/ Tumangging maniwala sa aking kabanalan ang mga punongkahoy/ ngúnit nagtungo pa rin akó sa liblib na nayon./ ‘Ano ang hudyat?’ tanong sa akin./ Kayâ inililis ko ang aking damit—ang senyas/ ay malinaw at di-maipágkakámalî—/ hindî ko mapigil iyon sa paglundag/ tungo sa liblib na nayon./ Inawit ko ang awit sa liblib na nayon// noong ang lahat ay maliwanag at nagliliyab./ Ang mga tulâ sa ulo ko’y huminto sa pagtakbo/ noong ang parehong rima’y patuloy sa pagpihit at pagbalik./ Pagdáka’y umulán para palamigin ang tuyot kong lalamunan/ at binuhusan ang apoy na bumalot sa mga binti./ Hindî itinalâ ng kásaysáyan ang pangyayaring itó./ Doon sa liblib na nayon akó’y sumapit” (BaS:48). Ang tulâ ay magkasabay na kamatayan at resureksiyon. Namatay ang makatà sa loob ng wikà na sa mismong sarili nitó’y kamatayan ng realidad. Hanggá’t may kinalaman ang mga salitâ, para na rin siyang patáy kapag iginalaw ang pluma at inilagdâ ang mga unang titik sa pahina—ang iba pa’y ginagawâng pormal na lámang ang kaniyang obitwaryo. Pagkaraan nitó, inirerekord ng tulâ ang sarili, kumbaga’y pinapatáy ng tulâ ang realidad ng makatà sa pamamagitan ng paglikha ng bagong realidad mulâ sa kaniyang mga butó. Alam ng tulâ kung saan itó dadakò, planado nang maaga ang itineraryo, at namumuwalan ng salapi ang bulsa.  Ang mga idolong pasan nitó’t bordado sa mga watawat—matanda at iginagalang gáya ng kaliwang kamay ni San Francisco Xavier o hiniyasang paa ni Santa Teresa ng Ávila—ang mga dalubhasa sa mga maskara at panlilinlang: “Ang granadang nakábalátkayông mansanas/ ay sumapit sa Manalento./ Tinanggap itó ng alkalde at binigyan pa/ ng pagkilala sa munting lungsód./ Dinala ng mga táo ang Mansanas na nakapatong sa pinilákang plato/ na tanging ginagamit sa mga maharlikâng okasyon./ Inihatid itó ng masayang prusisyon tungo sa ayuntamiyento/ na ang mga awit ng papuri ay inawit maghapon./ Mukhang malinamnam ang Mansanas at nakaaakit./ Noong gabi, nang tulog na ang lahat, ang Hepe ng Pulisya/ ay nanloob sa ayuntamiyento, at kinagat ang Mansanas./ Sa gayong paraan naglaho ang Lungsód ng Manalento/ sa mapa ng mundó” (BaP). Ngúnit ang tulâ, sa sandaling matapos itó, ay muling pagsásabúhay ng ugat ng táo, isáng pagpaparangal sa mga salik na pangkaisipán at panlipunan na pawang nagtutulak díto túngo sa larángan. Kung sakali’t mamatay ang tulâ, na malimit mangyari, itó’y nakapanghihinayang na pruweba sa pagkahilaw ng haráya—sa kaguluhan ng kalaban, nangunguluntoy itó sa hirap, at walang silbi ang taglay nitóng kahusayang pangkaisipán o baluting pangkultúra. Pinatay itó ng mismong realidad na inakalang napatáy ng tulâ. Sa panulaan, tanging ang malakas ang makapág-aangkín sa pag-iral. Ang nakagagambalàng in medias res[53] ng Panahón, na kasingdalî ng maling pihit ng sugnay, ang makápupútol sa galamay ng mahinang tulâ. Sic semper tyrannis[54]—dahil gayon ang báwat mahinang tulâ, ang mabigat na pasanin ng tulâ ang nagdidikta ng mga panuto para sa kaligtasan, na para bang hindî itó mahahatak pababâ ng unang edisyon.  Ang pagkamautak ng gago ay mapapantayan lámang ng kagaguhan ng mautak. Habang ang tulâ ay sadyang politikal dahil tinatalakay nitó ang nagbabagong loob[55] ng táo, sumasaksi itó sa sariling pagkawasak kapag ang pananákot, terorismo, at pagkukunwa ay nabigong pangalagaan ang puwesto nitó sa lingguwistikong panteón. Taglay ng postumong deposisyon nitó ang bawal na kalaliman na nakápagpáparupók sa isip at sa bandang huli’y makalalason sa alpabeto. Sa pinakarabáw, sinusuhayan ng tulâ ang pagtalab ng kasákimán, korupsiyon, at banidad sa panig ng mambabasa; habang lumalaon, nagsisilbi na lámang itó sa estetikong terorismo. Ang pagkamagálang wari ng tulâ ay ikinukubli ang kakitiran ng isip, dahil nalilitó itó sa kaibhan ng matulâing rubdob at matulâing permanente. Ang pabalikukông piston nitó’y binabalikô ang diwang pakásaysáyan; sa realidad, hindî nitó káyang supilin ang sariling rubdob bagkus itó pa ang pinángingíbabáwan. Walang kartel para sa palitan ng tulâ, gáya ng walang palitan ng mga bihag sa digmaan, at ang nawalang tulâ ay wala na magpakailanman. Kulang sa lakas ng identidad, ang tulâ’y mabibigong makipagtunggali sa mga kalaban nang matagal at madaling magagapi. Nagiging biktima itó, bago mamatay, sa klasikong diplomatikong estratehiya ng negosasyon: “ang pagsásamántalá sa panahón ng pagkáantalá ang sanhi ng mahinang komunikasyon; ang pagtatatwa ng mga embahador kapag ang mga naganap na nakahihiyang pangyayari’y resulta ng kaniláng negosasyon; ang pagtutol sa ratipikasyon, kapag ang tratado’y naging kasuklam-suklam; ang pagnanakaw ng mga tagapaghatid at ang pagdakip sa mga ahente, at iba pa (SyW:81). Sapagkat ang mga tálo at gutóm ay walang bansa, at walang karapatang tumayô sa lilim ng kabayanihan ng mga estatwa  nang maretoke ang kaniláng mukha sa retrato; hindî silá makahihingi ng tulong sa mga panginoon ng digmaan na pinaliit silá sa gayong kalagáyan, noong una pa man. Hindî itó usapin ng mapagtataluhang pamimilosopo, sa panig ng makapangyarihan, at kapritsosong kamatayan, sa panig ng tulâ. Walang bagay sa parmasya ng panulaan ang makabubuhay muli sa mga patáy na rima at pagkamaligoy, gáya ng magagawâ ng pasyok sa sinaunang trobador, maliban kung resureksiyon itó sa kabuôan. Ang hindî pa naimamapang kariktan ng terrorismo ang pumipigil sa ambisyon nitóng paramihin ang sarili. Ang kamatayan nitó ay kagagawan din nitó. Dahil sa mga bungang-isip ng realidad na nabigo nitóng maarok, ang pagtatangka ng tulâ sa intelektuwalismo ay bumabagsak sa pagiging palamuti. At dahil ang tulâ sa papel ay naiiba sa tulâ sa kalangitan (gáya sa kaso ng binibigkas), mistulang iba-iba ang mga ritwal sa libingan. Ang tulâ sa langit ay mabilis mamatay dahil wala itóng aklátan para sa dokumentaryong kanlungan o destiyero; ang tulâ sa papel ay maaaring magkaroon ng pasadyang nitso o hukbo ng mga duling na kritiko úpang mapanatili itó sa estado ng pagkalutáng. Ang ekolohiyang tekstuwal ay pinapayagan lámang ang gunita nitó, at sa panatag na sementeryo’y makapágpapadalá ng mga ulat sa mga partisáno nitó: “Nagsusulat akó, gáya ng sinabi ninyo, mulâ sa sementeryo ng gunita. Matagal ko nang pinagsikapang isulat ang ganitóng diwain, naghanda sa tungkulin sa loob ng tatlundaang taón, kayâ pumuputok ang aking balát at hiráp akóng magsimulâ. Kayo na nakakikilala sa akin ay mauunawaan kung bakit ko ipinagpabukas ang ganitóng gawain—hindî madaling laslasín ang inyong tiyan at ibilad sa araw ang inyong tapang. Hindî dahil kinasusuklaman ko ang dugo. Gusto ko ng dugo. Gusto ko ang pagsakyod sa likod, ang baril de-saylenser na nakatutok sa pilipisán, ang binitay na lalaking sumisipà sa hangin at pinatutulò ang tamod sa hayok na damuhan. Gusto ko ng karahasan, ngúnit báwat bagay ay may angkop na oras at lugar. Kung naisip ko lámang na gawin itó sampung taón na ang nakalilipas, maituturing kong gago akó. Naging gago nga akó at kinagiliwan ang maisip iyon, sa mismong diwa ng pag-iisip hinggil sa bagay na iyon. Matutuklasan ng isáng táo ang kaniyang bituin sa kalangitan at iguguhit ang agos ng liwanag ng kaniyang buhay. Paano nga ba ang ibang paraan? Walang utang na tulâ ang mundó para mabuhay; nananatili ang mundó para sa atin hanggá’t káya nitó. Úpang magtagumpay sa mundóng itó—bílang tulâ o pasimuno ng tulâ—dapat pigâin ninuman mulâ roon ang gatas na pampalusog sa pamamagitan ng pagsusumamò, pang-aakit, panggagahasà, pakikipagbunô roon—kailangan itóng mapaligáya o masupil, tulad ng putang ina, bago ilabas nitó ang pabuya. Sa gayong paraan lámang mabubuksan ang kalendaryo ng sinapupunan nitó gáya ng mahiwagang pangungusap, at nang makita ang landas sa laberinto ng pag-iral.” Mga salitâ, mga salitâ. Hulí na ang mga itó kapag ang pangwakás na pála ay nagtabon ng lupa sa ataul ng tulâ. Kayâ kung ang tulâ ay ipinakahulugán sa panay na mapaglarawang termino, i.e., walang pakundangan sa kásaysáyan at walang pagtatáya sa anumang mabuti o masama, ang kamatayan nitó ay kumakatawan lámang sa pag-abandona ng isip sa masamang alaala. Ngúnit ang tulâ, gáya ng nasabi na, ay hindî maaaring maging newtral at ang gumagawa ng tulâ lámang ang may kakayahang arukin itó dahil, sa kalooban niya, siya ay ignorante. Malaya sa mga sagabal ng tunay na lohika at nakatuon lámang sa larangan, hinaharap niya ang mundó nang walang pagkiling, bagaman walang panakip-mata. Sa ganitóng estado ng ganap na ignoransiya, imposibleng mangyari ang pagkakamali, maliban kung magmamartsa ang kásaysáyan úpang wasakin ang kaniyang intramuros. Mulâ sa sikolohikong punto, lahat ng gawin niya ay orihinal. Sumasákop sa lahat ang kaniyang kahinaan dahil walang mawawala sa kaniya, o higit na mabuti, dahil naiwala na niya ang lahat—maliban sa tulâ, na kung totoó sa kaniya, ay dapat ding nawala. Ngúnit may sariling pananalig ang tulâ, at may sariling plano sa pag-ahon tungo sa lunan ng kapangyarihan at kayamanan. Pinapangarap ng tulâ ang mga borador ng bángko, marmol na libingan, ministeryo, mapabílang sa pandaigdigang antolohiya, imbitasyon sa inagurasyon ng pangulo, puwesto nang makapanood sa parada ng hukbong sandatahan, gawad pampánitikán, titulo ng kabalyero, o kahit banggit sa isáng alamat. At pamalò para lagasin ang ngipin ng kalaban! At mga bomba para pasabugin ang mga establisimyento ng kaaway! Unang-una, gayunman, ang tulâ, ang buháy na tulâ, ay dapat matagpuan ang sarili nitóng kahulugán. Ang ganitóng walang humpay na paghahanap sa kahulugán, ang ganitóng pagsísid para sa semantikong kalis, kumbaga, ang batayang gramatika ng tulâ. Úpang mapagtibay ang ganitóng pagninílay, ang ganitóng pagbalikukô sa tulâ úpang mahawakan ang buntot nitó habang mukhang lumulusob sa siklo ng mga episodyong epiko, kailangan nitóng paunlarin ang abilidad na pigain ang pabigkás at di-pabigkás, ang kumpas mulâ sa laós na pananalita, ang tono mulâ sa kumpas, gáya ng babaylan na isinasagawa nang mag-isá ang ritwal sa pamayanan, kabílang na ang mga tugóng pahimig. “Úpang sakúpin ang mga táo, kailangang kumbinsihin silá na angkop lámang silá na sakúpin” (RiF:160)—itó ang tiranya ng pamahalaan na higit sa tiranya ng kahulugán.

27

Naitatakdâ ng kultúra ang báwat tulâ; kumbagá, ang katótohánan ng panahón ng tulâ’y nananáhan sa panahón ng katotohanan nitó. Nakapágpapáhiwátig lámang ang kahulugán nitó sa paraang hindî maiiwasang resulta itó ng pinagsamang materyales ng kultúra na inisip nang matalas sa pamamagitan ng pagsasalitâ. Tatlong kahulugán ang maipapataw sa alinmang tulâ: ang kahulugáng ipinasok ng maylikha sa tulâ; ang kahulugáng ipinasok ng mambabása sa tulâ; at ang kahulugáng inakò ng tulâ para sa sarili sa panahón ng peregrinasyon nitó sa daigdig ng mga titik. Ang una ay ego ng maylikha na hinubog mulâ sa wikà at mga realidad ng táo ang tiyák at posibleng lohikong pagkakaugnay-ugnay. Itinatakda ng kaniyang isip ang panlabas na anyô ng tulâ na, sa kaniyang kamangmangan—kumbaga’y kaalaman sa masasagap na elemento—itinutumbas niya sa anyô ng tulâ habang pinahihinog pa itó sa kaniyang isip. Yámang walang makapágpapálayà sa kaniya sa gayong ídea, pinalalaya niya ang tulâ sa papel (o sa langit, alinsunod sa ilang pagkakataón), sa paniniwalang naitakda niya ang ultimo’t di-mababagong estruktura. Bubukál ang desperasyon niya pagkatapos kapag natuklasang ang kahulugán ng tulâ ay hindî halos katumbas ng kaniyang orihinal na inisip hinggil doon. Totoó, sa pagitan ng tulâ at ng kaniyang diwain ukol sa tulâ ay humihikab ang guwáng na lulunok sa lahat ng umiiral na diksiyonaryo sa uniberso.  Ang maigagalaw na anyô ng tulâ, gayunman, ang tangi niyang likha, na sa pamamagitan nitó’y kailangan niyang panagutan kapag inatasang sumailalim sa matalim na pagsisiyasat. Ang ikalawa ang naghahatid sa tulâ tungo sa dalóm ng mitólohíya na ang kamalayang pampamayanan ang nagtatalaga ng kahulugán nitó nang maihayag ang mga tiyák na pampamayanang ritwal o pagpipilian. Ginagawâ ang tulâ úpang pagniláyan ang kolektibong kásaysáyan, at úpang makapágsaád, kahit palihim, ng isáng plano para sa kolektibong ringal. “O esca vermium! O mass pulveris!/ O ros! O vanitas! Cur sic extolleris!”[56] (BeD:164)—ngúnit ipagkakait ng mitólohíya ang oportunidad maliban sa taglay nitó. Díto, ang tulâ ay makapágtatamó ng isáng lipón ng katangiang idinidikta ng panahón, na habang tumatagal ay nakapagdaragdag ng patina ng paggalang, at pagkaraan, ay makápagpápatíbay sa panlasa ng publiko. Kayâ sa panulaan noong ikalabing-anim na siglo, halimbawa, ang mga tagapamagitang pampánitikán tulad ni Puttenham ay isinulong ang tiranya ng caesura [hatì]: “Sa berso na lalabindalawahin ang pantig, ang hatì ay dapat nasa ikaanim na pantig; sa berso na lalabíng-isahín ang pantig, ang hatì ay nasa ikaanim pa rin at kabuntot ang limang pantig. Sa berso na pipituhin ang hatì ay nasa ikaapat, o kung hindî’y walang hatì, dahil sasagwâ ang alinmang hinto sa sukat. Sa berso na aanimin ang pantig at pababâ ay hindî na kailangan pa ang Hatì, sapagkat hindî kinakailangang humabol ang paghinga: ngúnit sa sandaling maglagay ng Kuwit, itó ay para itangi ang diwaing higit sa anumang bagay”[57] (PuP:5-6). Sa tulâ, gáya sa politika o politika ng tulâ, ang bilís ng kamay ang nagbubukás ng mga puwáng tungo sa kagaspangan ng dila at póklat[58]. Ang ikalawang kahulugán ng tulâ ay maaaring may kaugnayan o walang kaugnayan sa una. Kung may kaugnayan man, itó ay dahil ang kahulugán ng mambabasa ay sumasalimbay sa pakahulugán ng gumawa, hindî man sadya (na bibihira) o sa pamamagitan ng pag-ayon sa kultúra, at sa gayon ay nakakansela kahit ang lingguwistikong oposisyon sa panig ng dalawang kamalayan na nagsisílang sa mga itó nang magkabukod. Ang kaligtasan at kadakilaan ng mga tulâ—gáya ng kay [William] Shakespeare o Francisco Balagtas—ay nakasalalay díto. Ang armonya sa panahón ng gumawa at sa panahón ng mambabasa ang nagdudúlot sa tulâ na maging eternal, kumbaga, sa sarili nitó’y walang panahón dahil tumatakbo ngayón nang paminsan-minsan sa agos ng maraming panahón ng mga táo—bílang indibidwal at bílang pamayanan—bagaman hindî nanggagáling sa isáng tiyák na panahón. Itó ay nagiging tulâ ng báwat táo, at kasabay nitó’y nakaliligtas ang panahón na maisaklóng ng mga pangkultúrang paghihigpit. Tumatakas itó sa mismong pamamaraang ginagamit nitó sa pagtakas. Mulâ sa isáng tulâ, itó’y nagiging maraming tulâ, ngúnit nananatiling nag-iisáng tulâ. Kung walang kaugnayan, itó ay sapagkat ang iba-ibang pangkultúrang materyales ng mga mambabasa ang humahadlang sa nasabing armonya, at hinahayaan itóng maging timawàng[59] lingguwistikong entidad sa larangan ng búhay. Gayunman, ang mga tiyák na pagbabago sa moralidad ng publiko, pilósopíya, gobyerno, o edukasyon, ay maaaring magsílang ng gayong armonya. Totoóng hindî maiiwasan ang naturang armonya kung ipagpapalagay ang siklikong renasimyento sa panlasa ng táo. Dinodokumento ng ikatlong kahulugán ang kásaysáyang pabigkás ng tulâ habang sumusulong itó sa espasyo at panahón, sakali’t ang tulâ ay hindî pa nawawasak ng alinmang puwersa na naunang tinalakay. Tulad ng bató-balani, ang tulâ’y iniláladlád ang kahulugán nitó samantálang sabáy na nililikom  ang iba pang kahulugán habang gumugulong. [Nagtagumpay ang mga pormalista sapagkat naniniwala siláng “Lahat ng kinakailangan úpang itanghal na bágay[60] ang mga tulâ ay mag-isip, magsalitâ, o magsulat hinggil sa mga itó, na taliwas sa mag-isip, magsalitâ, o magsulat sa pamamagitan ng mga itó (Wel:2).] Nagaganap ang prosesong itó na bukod sa, o independiyente sa, unang dalawang proseso na ang unang dalawang kahulugán ay maikakabít sa tulâ. Ngúnit maitatanong, kaninong talino o kapangyarihan nagmumulâ ang ikatlong kahulugáng itó, kung hindî sa isá sa unang dalawa o mulâ sa pagsasanib ng dalawa?  Hindî biglang lumilitaw ang mga kahulugán—sino ang nagpapasimuno kung gayon, sa ganitóng kaso? Ang sagot, sa pangyayaring itó, ay ang tulâ mismo. Maisásahinágap na ang tulâ, na ang pag-iral ay sanhi ng isáng kapangyarihang hindî nitó angkin, ay dapat iwaksi ang nasabing kapangyarihan o kaya’y iwan nitó, at mangapâ sa tinatahak na mundó. Sa laberinto ng mga simbolo, ang tulâ’y pumapaikid sa laberinto, hinuhubdan ang sarili ng lahat ng kahulugáng natamó mulâ sa labas, at gáya ng nagnanaknák na sugat, ay nagbabadyâ ng hugis ng mga pílat nitó, pinalalagô ang kahulugán mulâ sa loob—na tila awto-imbensiyon—nagmamarka sa mga lagúsan habang nangángapâ sa dilim.  Kapag kalansay na, iimbentuhin nitó ang sariling kahulugán sa teribleng pagkákongkréto ng pag-iisá at pag-iwan. Anuman ang naiwala nitó’y hahanapin nang matagpuan ang hindî nitó ibig mawala—ang pusikit na kawalán na pinágmulán nitó para makairal. Ang tulâ, siyempre, ay hindî búhay. Iyon ang bentaha nitó na lampas sa búhay; ngúnit ang kahulugáng nililikha nitó para sa sarili ay marahang yumayakap sa gayong kawalán, binibigyan itó ng lamán, at ginagawâng pormalisádo ang estruktura nitó bílang isáng komposisyon ng mabubutóng salitâ. Sa ugnayan nitó sa maylikha at sa mambabasa, ang tulâ ay multong pangkaisipán na kaduda-duda ang soberanya yámang hindî na itó nakakabít sa alinman sa mga itó. Hindî ba absurdo na isipin ang tulâ bílang isáng umiiral na entidad, kung lagót na ang nasabing koneksiyon? Itó ang isá pang bagay na may kinalaman sa mutabilidad; díto, umiinog ang interes sa kahulugán ng tulâ na maisásahinágap nang nakapagsasarili sa likha nitó. Isinasadulâ ng tulâ ang pagsílang nitó, sa paraang kahit hindî iyon iwinawaksî, ngúnit itó pa ang iwinaksî nitó, ang tulâ ay nakatatayô bílang nag-iisáng simbolo ng nasabing pagsasadulâ. Binabalewalâ ng tulâ ang nakalipas nitó dahil ang nakalipas ay binalewalâ itó, at nakapáglilináng ng kapani-paniwalang hulagwáy ng sarili. Ang pag-iral at índepéndensiyá ng tulâ sa yugtong itó ay walang hugis na integridad o isáng integral na kawaláng-húgis, na nagpupumilit ipakahulugán ang sarili at palayain ang tulâ mulâ sa “kahina-hinalang soberanya.” “May dalawang paa ang lalaki at naibigan niya./ Nene ang isá, at Totoy ang ikalawa./ Angkop na isinuot ng isá ang sapatos na mataas ang takóng,/ at ang kabilâ’y suot ang sapatos-obrerong magaspang./ Totoó rin itó sa kaniyang mga kamay at ilong at mata./ At gayundin sa kaniyang mga bayag,/ na obaryo ang isá” (EdH:185). Kapag humintô ang tulâ na maging hulagwáy ng sarili, kapag huminto itóng maging analog ng kahulugán at maging kahulugán mismo sa mundó ng mga kahulugán, itó ay totoóng tulâ. Ang balakyót, túso, at nakálilitóng permutasyon ng mga kasapiang panghulagway ay sinisindak pa rin itó, na totoó, ngúnit alam na nitó ngayón kung paano gumanti, dahil soberano na itó, at hindî na lámang ginagagád ang sarili. Ang probasyon nitó sa kapisánan ng mga táo ang nagpapahusay díto na kumilos sa lipunan ng wikà at doon kailangan nitóng patunayan ang sarili bago makapanumpâ bílang mamamayan nitó. Ikinalungkot ni Thomas na, “May pagpápahírap sa mga salitâ, pagpápahírap sa mga pangatníg at baybáy, sa makupad na daloy nitó” (FeT:107), ngúnit habang lumalaon, maglalahò ang kirót, at ang mundó’y ísasará ang tulâ. Makalalagô itó ngayón sa kamalayan ng pag-iral, sa pagiging kung anong katauhan. Dahil ang mga salitâ ay hindî nakahihigit na tulâ kaysa tulâ sa mga salitâ: itó ang unang realidad ng tulâ. Bagaman ang tulâ ay konstruksiyon ng mga salitâ, hindî na basta itó mga salitâ, at bagaman nagmumulâ itó sa lárang ng masining na diwain, lumalampas itó sa diwain. Nangángatwíran itó hinggil sa estetika samantálang nagiging estetiko. Sa bugso ng mga dokumentong antikwaryo, iwinawagayway nitó ang watawat ng mga kuwit at tuldok-kuwit bílang babalâ sa mga pastor at kasador: “Magsisi! Malapit na ang wakas!” Sa ilang kubling aklátang lihim sa Montalban ay naroon ang mga kahanga-hangang úkit sa bató na ang ugat ay mulâ pa sa mga larangan—“Tinta ng panitik ay dugô at luhà/ katagâ’y hinanap sa madlang pithayà/ ginagad ng hangin ang báwat salitâ/ ng lagot na tulâ/ inawit ng ibon sa nagdipang kurus/ ang aking hiwagà” (SiK:60). Ang katotohanan ng tulâ ay estetikong anyô ng pagkamakatotohanan, at naitatakda ang pagkatulâ nitó, kumbaga, kung naganap o hindî naganap ang rangya ng pagiging kung anong bagay nitó. Ang sari-saring kahulugán na maaaring linangin ng tulâ, o ng maaaring dumikit ditó sa paglipas ng panahón, ay nakabubuo ng isáng bahagi ng kaakuhan, at ang iba pang bahagi ay tumutukoy sa patina ng panahón nitó. Bunga nitó, ang tulâ ay nagiging analog ng lipunan sapagkat dáti ay payak na analog ng sarili lámang itó. Ang klima, pagluluto, pilósopíya, digmaan, at iba pa’y nagpapabigat sa kamalayang kumokontrol sa mga itó. Sa oras na mapaniwalà ang kamalayang itó sa kasarinlan ng tulâ, natitiyák at naipalalaganap ang pag-iral ng tulâ—ang tulâ ay nakaaáhon nang matagumpay sa sarili nitó. Gayunman, ang tulâ, gáya ng búhay na ibig nitóng ilipat ng puwesto, ay maaaring hindî kóngkretísasyón ng potensiyal nitó, dahil bagaman itó ang diwaing inihayag, maaari pa ring hindî itó ang diwaing natamo. Kayâ tinatalakay ang “masamang tulâ,” hindî dahil sa usaping moral, bagkus hinggil sa estetikong diwa, gáya ng kabiguan sa pagkatotoó, na kagáya ng bigong pamumuhay na “masamang búhay”—sa parehong kaso’y walang awtentisidad úpang pangatwiranan ang gayong eksteryoridad. Sa madali’t salitâ, itó ang kahulugán ng “di-repleksibong” lingguwistikong kabuôan, ang kawalán ng kakáyahán ng mga salitâ na lampasan ang sarili nitó sa sandali ng pakikihamok. Ang binanggit na tatlong kahulugán ng tulâ ay maipapakahulugán muli bílang kolektibong bokabularyo ng tulâ na, kapag isinaalang-alang nang nakabukod sa tulâ, wala na itóng saysay. Ang kahulugán ng nasabing mga kahulugán ay hindî nakásalálay sa mga kahulugán bagkus sa mahalagang ugnayan sa eksteryoridad ng tulâ. Gayundin, pinalalawak ng mga itó ang interyoridad ng tulâ nang hindî binubutas ang pader ng pakahulugán. Ang tulâ bílang determinasyon ng kultúra ay ganap na umuunlad tungo sa pagiging artefakto ng kultúra, pinatitigas sa panahón ng kolektibong kahulugán nitó ang kahulugán ng kolektibong panahón nitó. Sa naturang pangyayari, ang “Mi ultimo adios” ay naísabágay at napalinaw sa lahat ng panahón, gáya ng piyesa sa museo, ang hinanakit ng Filipino para sa pantay na pamumuhay, bagaman sa muling pagbása sa paglipas ng panahón ay makapágluluwál pa ng mga indibidwal na panig. Hindî yaon mahalaga. Sa loob ng gayong pagkapirmi, ang tulâ’y naglalandas pa rin nang taglay ang mga kahulugán na nagbibigay díto ng mga paa, úpang hindî itó kailanman maging walang tinag, kahit pa namamahinga. Halimbawa nitó ang mga epiko, ang lawas ng sari-saring awit ng mga trobador, ang mga tulâ ni Balagtas, at lahat ng tulâ ni Hernandez. Halos teofaníya[61], inaasahan ng tulâ sa yugtong itó ang pangkultúrang kamalayan úpang ituring itó nang may pagkamanghâ, at nakamamanghâng sadyâ. Ang panahón ng tulâ ay maraming panahón at lahat ng panahón, ang pagsasalikop ng ahistorikalidad at istorisidad, ng puso at isip, ng dugo at bála, ng táo at di-táo. Sa kaganapan, ang panahón ng panahón ay katumbas ng tulâ ng tulâ. “Muli, nauúbos ang panahón/ nagkukunwâ. Humáhampás ang matabâng pálad/ saanmán, at sumasabláy nang masakláp/ kada panahón. Kahápon lámang iyon./ Umuwî ang ibong namimighatî/ úpang ihápon ang lungkót, o kaya’y/ ang págod, mulâ sa lábis na dalamhatì” (YuA:47). Bílang artefakto ng kultúra, ang tulâ, sa panig nitó, ay napásisiglá ang pambansang dangal o napupukaw ang naghihingalong lunggati ng nasyon. Itó ngayón ang ipinasok sa serbisyo ng pambansang kaluluwá, at kalahok sa hukbo doon sa larángan.

28

Hindî ibig sabihin na ang nasabing tulâ ay matagumpay nang tulâ. Magkaiba ang maging matagumpay at maging makahulugán. Ang una’y pagpapanumbálik sa integridad ng tulâ dulot ng mga panlipunang kondisyon, samantálang ang huli’y reebalwasyon ng nasabing mga kondisyong kaugnay ng estetika. Ang nakáyayamót sa isá ay maaaring makapágpasayá sa iba. Halimbawa, ang tulâ na nagsisikap na itatag ang sarili sa lipunan na ang politika—ang pinakamatayog na pagpapahayag ng sarili—ay lumagpak sa mapagpakanâng terorismo o demokratikong kawaláng-kibô, ay mabibigò dahil masusulások itó sa alikabok ng kolektibong siphayò. Ang kamalayan nitó’y káyang mapalitán ng isáng lipon ng teksto na idinikta ng diputadong talinong nagbabalatkayo bílang Gobyerno. Bílang obheto ng kaalaman, ang tulâ ay mabibigong isákatupáran ang sariling tungkulin dahil sa mga preskripsiyon laban sa kalayàan nitó. Hindî itó “magiging lamán” sapagkat napipigil itó na maisákatawán tungo sa di-tekstuwal na modalidad. Káyang parupukin ng lipunan ang tulâ gáya ng káyang parupukin ng tulâ ang sarili—nailarawan na itó sa mga nakaraang seksiyon. Nanaising paliitin ng báwat tiranya (o demokrasya, sa gayunding usapin) ang tulâ sa hulagwáy ng sarili nitó, para makaligtas. Ibig nitóng maging bahagi ng arsenal ng kasinungalingan, anunsiyo, masasamang lihim o sekretong pulis ang tulâ—úpang maging anumang bagay, sa totoó lang, maliban sa kung ano ang dapat talagang maging katauhan nitó. Kahit paano, sa ganitóng yugto, ang tulâ ay napaghuhunos tungo sa pagiging piyesa sa museo, isáng walang silbing sandata sa pakikipaglaban. Nabibigo itó sapagkat hindî itó natutulungang magtagumpay sa pagkamit ng awtomatikong istorisidad. Hindî maling tagurian, sa ganitóng pangyayari, na itó’y isáng palsong tulâ, bagaman hindî nitó kasalanan ang maging gayon. Hindî pa itó matagumpay dahil nananatili itóng ilehitimo, at samakatwid ay hindî makatotohanang kaalaman o maalam na katotohanan. Itó, gayunman, ay isáng kaalamang nauuna sa mga táo na ibig sumupil díto, bagaman talagang sinupil itó at hindî pa iyon makasulong. Itó ang sukdulang paradoha: ang umiiral na entidad ngúnit guniguning di-umiiral, na ang raison d’être[62] ay ipinagkakait ng Puwersa na kailangan nitó. Bagaman nakalugar sa kásaysáyan, hindî pa itó kásaysáyan; sumasákop lámang itó sa panahón at espasyo sa isáng uri ng pagiging pansamantála. Ang masining na kasaganahan nitó’y pinawalang-bisà bago pa man maipalaganap. Sa gayon, kung nais nitóng magkaroon ng halaga, kung nais nitóng makaiwas mamatáy, kailangang pakilusin nitó ang lahat ng salitâ sa teritóryo nitó at lubusin ang kabangisán niyon nang malipol ang kalaban. Kailangan nitóng sindakin ang Terorista, at gawing maláy siya sa di-mapipigil na pag-arok sa bituka ng pagbabalatkayo na ang katâ[63] ang namamahalà sa tunay na mundó.  Gáya ng babae ni Joaquin na sumandig sa ilusyon ng dobleng pinag-ugatan úpang maarok ang kaniyang iisáng personalidad, ang tulâ ay dapat magkunwaring umiiral habang ninanasa nitóng umiral úpang gawing aktuwal na pag-iral ang mga posibilidad. Sa oras bago ang paghahamok, kailangang magpasiya ang tulâ hinggil doon, o kung hindî’y matatanggalan itó ng karapatan sa pag-iral. Kumbaga, ang tulâ bílang tulâ ay dapat lumaban nang masiláyan ang pundasyon ng pangarap nitó. Hindî itó makalalagô sa pag-urong; kailangang hanapin nitó ang espehismo ng indibidwalidad bílang unang hakbang sa pagbasag sa espehismo ng pagkakábilanggô. Kailangang ulitin díto: úpang maging malaya, ang tulâ ay dapat malaya. Ang míto ng awtonomiyang pampamahalaan ay ginawang walang saysay ang paghahanap sa katotohanan: inihayag na itó ng Terorista, at kailangan na lámang ulitin ng tulâ. Ano ang dapat gawin para maisílang ang batayang reprosidad sa Terorista, ang isáng bagay na, sa loob ng ugnayan ng pagtatagísan, ang makapágpapábilís sa paglayà nitó? Hindî ba puwedeng makipagkasundô kahit paano sa mga demonyo? Gayunman, kahit sa pakikipagkasundô ay patuloy pa rin ang bakbakan; namamahinga ang mandirigma sa láyong patigasin pa ang masel at hindî para ipahinga iyon. Gáya ni Ezra Pound, masasabi ng tulâ na, “Sa isáng táo na hinataw ko’y sampu ang gumaganti sa akin ng hataw. Lantad akó” (WiH:36). At walang lingguwistikong katha ang higit na lantad— nakatalâ ang mga teorika nitó, at isáng publikong dokumento ang sariling talambuhay. Bílang produkto ng malikhaing gawa, lantad itó sa mga peligrong bantâ sa gayong malikhaing gawa, at kung minsan kahit matagal nang tapós ang gawa. Sa kasong itó, pasán nitó ang pananagutan na ituwid ang mga pagkakamali at pagkukulang ng gawa, yámang tumatayo itó bílang nauunawaang parádimá ng gawa. Maikakailâ ng maylikha ng tulâ ang gayon, hanggá’t nais niya, kapag ginawang inutil ng obhetibang realidad nang maipaliwanag ang parádimá. Nakalulusot sa sísi pagkaraan ang maylikha, ngúnit pagkakaitan siya ng anumang karapatang may kaugnayan sa tulâ. Ang tulâ, samantála, ay nananatiling lingguwistikong galaw, at nanigas sa pansamantaláng kagyat na kahingian ng rasyonal na kawaláng-pakiálam. Ang tulâ-bílang-katumbas-ng-diwa ay naroon sa kalagáyang katatoniko, ang arbitraryong episodyo sa estetikong proseso dahil naulila pagkasílang at, bunga nitó’y napigil sumulong: ang tulâ ay hindî pa tulâ. Ni wala itóng espasyong mauupuan. Úpang matamó ang espasyong itó, i.e., úpang maimarka ang lapit nitó sa kamalayan ng táo, kailangan nitóng wasakin ang espasyo. Bagaman ang tulâ ay kásaysáyan ng makatà, dapat itóng lumikha ng sariling kásaysáyan, dahil iniwan na ng makatà; isáng kásaysáyan na makapapawì sa rasyonal na kawaláng-pakiálam ditó at nang mailugar iyon sa pusod ng pag-iral ng táo—kayâ kailangan nitó ang transmutasyon ng sarili tungo sa pagiging tulâ-bílang-katumbas-ng-táo. Ang teknolohiya ng wikà nitó, ang moralidad ng kahálagáhan nitó, ang arkitektura ng galáw nitó, ang posibilidad ng respétabílidád nitó—lahat ng itó’y dapat malutas nang makaiwas sa pagkabulók tungo sa akademismo. Bílang pangunahing kalipunan ng diwàin at pagdamá (ang Mundó, sa kabilâ ng lahat, ay teogonya na patumbalík), ang tulâ ay itinatakwíl ang katatagáng istoriko na pabór sa pángkaisipáng pangángailángan. Sa pagwásak sa espasyo, itinátatág ng tulâ ang isá pang espasyo na siyang kahalili. Dahil kung winika ni Hegel na, “Ang kásaysáyan ng Daigdig ay walang iba kundi pagsulong ng kamalayan ng Kalayàan” (HeP:19), sa gayon ang kásaysáyan ng tulâ ay pinawawalâng-saysáy ang tiranya ng kamalayán ng maylikha sa pamamagitan ng paggawâ sa tulâ na maging indepéndiyenté ríto at magbubukás sa pagsalakay nitó sa Daigdig—sa maikli’t salitâ, napalalayà itó sa pagiging malayà.

29

Ngunít hinggil sa “matagumpay” na tulâ: Ano ngayón ang tungkulin nitó? Bílang posibleng realidad, na inukit sa panahón at espasyo, itó, sa isáng banda, ang kalayàan, ang awtonomiya; at sa kabílang banda, ang nakápailálim, ang nakakabít. Sa labas ng maylikha nitó, sa labas ng maylikha ng gayong maylikha, ang tulâ ang magpapabilis sa pagkawasak ng mundó. Ang mga pagbabalatkayô na isinuot nitó sa pamamagitan ng kásaysáyan—epiko-pastoral noong panahóng Klasikal, liturhiko noong panahóng Midyibal, pikaresko noong panahóng Renasimyento, rasyonal noong mga siglo 17 at 18, ideolóhiko noong siglo 19, at pabágo-bágo noong siglo 20—ang kumakatha ng mga kabanata ng pagtakas nitó mulâ sa kamalayang panlabás. Ang deklarasyon ng kalayàan nitó ang lumagot sa ugnayan nitó sa makatà, ngúnit hindî sa mundó na kung wala itó’y hindî matatamó ng tulâ ang kahulugán. Itó ang dahilan kung bakit ang tulâ ay posibleng realidad at nabubúhay sa kontradiksiyon ng pagnanais na wasakin ang bagay na sumusuporta ditó. Ngúnit kailangan muna nitóng tumakas sa mundó úpang madama ang halaga ng kalayàan, at gáya ni Daedalus, ay gumamit ng elemento ng mundóng itó nang makalikha: “Licet obstruat terras et undas, at certe coelum patet. Ibimus illac: Minos possideat omnia; possidet non aera”[64] (OvMH:273). Hindî pag-aarì ng isip ang lahat ng bagay sa mundó, at ang mundó’y hindî pag-aari ang lahat ng bagay sa isip; subalit kahit sa kalayàan, gáya ni Daedalus, ang tulâ ay hindî malaya, bagaman malaya itóng maging malaya, úpang mithiin ang karunungan ng pagnanais na maging malaya. At dahil ang lipunan ay palaging nasa digmaan, ang kalayàan ng tulâ ay nasa perpetwal na estado ng pagkaligalig dahil palagi itóng nasa bingit ng pagiging ganap. Kailangang maitangi, gayunman, ang panig ng kalayàang panloob at ang kalayàang panlabas—ang tulâ bílang idineklarang nakapagsasarili ay panloob na malaya; mapatatakbo nitó ang puwersa sa loob ng saklaw ng soberanya nitó at mapangangalagaan ang mga lagúsang lingguwistiko laban sa anumang pagsalakay; ngúnit bílang mandirigma sa digmaang pandaigdig, kontrolado pa rin itó ng multo ng makatà. Ang matalísik, pre-istorikong kamalayan na humubog sa mga butó ng tulâ ay naiiba sa parehong tulâ na isinalin sa papel o binigkas sa himpapawid. Pinapaniwala ng makatà ang sarili na nabihag niya ang isip at ikinulong itó sa tulâ na nagsasara namán sa kaniyang isip sa sandali ng malikhaing gawa. Ang malikhaing gawa ang nagpapalaya sa tulâ mulâ sa isip, at ang tulâ ay nagkakaroon ng anyô na sa palagay nitó’y angkop para sa pagsisílang nitó. “Kapag nagsalitâ tayo sa ating di-perpektong wikà ng táo hinggil sa pagkamalikhain mulâ sa wala,” sulat ni Berdyaev, “tinutukoy talaga natin ang pagkamalikhain mulâ sa kalayàan. Kapag tinanaw sa anggulo ng determinismo, ang kalayàan ay ‘wala,’ at nilálampasán nitó ang lahat ng nakapirmi o tinukoy na kaayusan” (BeCa:118). Ang tulâ, na pinalayà sa isip, ay nagsisikap na itatak ang kaayusan nitó sa isip. Ang buong tungkulin ng kritikang pampánitikán ay hadlangán ang tulâ na magtagumpay sa ganitó, úpang pagkaraan ang perpetwal na tensiyon ay maganap sa pagitan ng mga itó, sa paraang nais ng báwat isá na maging pangwakás na tagapahubog ng uniberso. Ang nasabing ontolohikong pakikibaka ang nagiging sukatán ng artistikong panlasa, at nagtitipon ng mga teksto na sa pamamagitan nitó o ng kapisánang pampánitikán ay mapangangatwiranan ang sariling pamamahalà. Bílang kagawaran ng pilósopíya, at hindî ng panitikan, ang kritika ay hindî makapágbibigáy ng benepisyo sa tulâ, bagaman kailangan itó sa pag-aaral ng tulâ bílang artefakto ng kultúra. Para magkahalaga bílang teknik sa pagsisiyasat sa mga aspekto ng kaalaman, ang kritika’y pinaliliit ang realidad ng tulâ tungo sa simbolismo ng realidad, at kinakalas ang tulâ sa pinakabatayang bahaging makatotohanan. Nagpupundar ang kritika ng sistema ng mga kapani-paniwalang proposisyon na pumapatnubay sa panlasa mulâ sa pagkawasak ng pagsasalitâ; binubuhay nitó ang tulâ sa dáting hakang imahen na ibig nitóng paniwalaan ng mambabasa bílang tanging posibleng representasyon ng tulâ sa antas na estetiko. Ang hindî maipipilit ng makatà na ipagawa sa tulâ ay káyang gawin ng kritika, sa pamamagitan ng puwersa ng distansiya. Ngúnit ibang usapin na iyan. . . . Hindî gaanong nakatuón ang tulâ sa anyông pilosopiko, bagaman malimit itóng magmukhang pilosopiko. Itó, sa totoó, gáya ng nasabi na, ay isáng panlipunan-pangkultúrang kamalayan na hinigop ng matulâing tekstuwalidad. Higit pa sa wikà ng kaisipán, ang tulâ ay wikà ng wikà, sa pagiging di-makontról na konstruksiyon na malayang dumiskarte ngayón, at sa pagiging gayon ay nakapagsisilbi bílang panukatan ng konsiyensiya ng sambayanan. Ang mga episodyo ng pambansang kirot at pansariling usapan ay nasisiyasat at narerepaso muli laban sa mga salitâ nitó nang matiyák ang katotohanan, para maituwid ang mga pangkaisipáng pagkakamali, yámang ang pang-unawa ay hindî pinakamabuting paraan para ipaliwanag ang mga di-mekanikal na pangyayari, gáya ng mga prosesong malikhain. “Ang kabiguan ng pang-unawa ay dahil sa pangyayaring ang tiyák na tungkulin nitó ay muling buoin ang realidad na may mga hatag nang elemento,” sulat ni Johnson. “Samakatwid,  ang bago sa báwat sandali ng ating kásaysáyan ay palaging nakalulusot ditó. Ang pang-unawa ay may kinalaman lámang sa mga resulta na makakalkula bílang funsiyon ng kilalang antesedente, at kayâ iwinawaksi ang posibilidad ng anumang natatangi o naiiba” (JoT:245). Gayunman, hindî dapat ituring ang tulâ na pangwakás na tagahatol ng katotohanan. Na kabaligtaran. Itó ang pagsubok sa katotohanan, anuman ang pagsagap ng táo sa katotohanan. Ang higit na mahalaga, napaaalab nitó ang natatangi o kabaguhan yámang hindî itó nakatali sa pang-unawa at sa halip ay pinahihinà pa itó kung may pagkakataón. Halimbawa, mapupunuan ng tulâ ang mga puwang sa kásaysáyan na bunga ng mga kagyat na kahingian sa komunikasyon—pasulat man o pabigkás—o mulâ sa mga kakulangan nitó. Ginawa itó ng mga tulâ ni Homer para sa kásaysáyan ng Gresya; ginawa itó ng mga tulâ ni Virgil para sa kásaysáyan ng Italya; at ginawa ng mga tulâ ni Bautista para sa kásaysáyan ng Filipinas. Ang tulâ ay naging kásaysáyan na ikinasugat ng kásaysáyan at para sa kaganapan nitó. Pinabilis nitó ang kamatayan ng katáhimíkan sa kásaysáyan nang madalísay ng katáhimíkan sa isip ang gayong kásaysáyan. Ang abstraktong palihís na katangian ng mga nakalipas na pangyayari ay nagiging kongkreto sa tahasang matatalik na pakahulugán ng tulâ, kayâ napagtitibay ang pahayag ng kásaysáyan sa pisikal na mundó. Nang sulatin ni Rizal ang “Mi ultimo adios” ilang oras bago siya barilin ng pulutong ng mga káwal, pinunan niya ang mga nawawalang pahina sa kásaysáyan ng Filipinas, at itinuwid ang sanhi ng kabansaang Filipinas, at ipinabatid sa mundó ang pag-iral ng gayong nilaláng na tinaguriang “Filipino”; nang sulatin ni Amado V. Hernandez noong 1952 ang “Isáng Dipáng Lángit” sa kaniyang selda sa Muntinlupa, gumawa siya ng anotasyon sa hurisprudensiya ng Filipinas úpang maitagni itó sa aktuwal na kahulugán ng katarungan at karapatang pantáo. Sa dalawang kaso, ang mga tulâ ay naging muhón, at nananatilîng muhón, sa panlipunang ebolusyon ng Filipinas. Kaalinsabay nitó, isinákodígo nilá sa kaniláng tunog—at sa katáhimíkan ng kaniláng mga tunog—ang sikolohikong aparato para sa pilosopikong pagliligtas sa bansa. Ang mga itó rin ang pantomima ng lunggati ng pamayanang nasa bingit ng pagsabog, mulâng isáng salinlahi tungong ibang salinlahi, na umaása ng kaganapan, sa tulong ng mga ahente ng panitikan, na gáya ng mga mangangalakal ng kamelyo sa Tartarya noong 1865, ay hindî babaguhin kahit ang isáng salitâ, ngúnit bibigkasin kung ano talaga ang nais sabihin [“Wala nang iba pang trabaho itóng mga tagapamanság ng paninda; nagtutungo silá sa iba’t ibang palengke, úpang ipalaganap ang kalakal, gáya ng sabi nilá. Malawak ang kaalaman nilá sa mga báka,  at matatás magsalitâ. . . Salitan silá kung makipagtalo, masiklab at mapangatwiran, hinggil sa mga meríto at depekto ng mga hayop; ngúnit kapag sumapit sa tanong hinggil sa presyo, isinasantabi ang dila bílang tagapamagitan, at magpapatuloy ang usapan sa mga senyas. Hahawakan nilá ang galáng-galáng ng báwat isá, at sa ilalim ng mahahabang manggas ng kaniláng diyaket ay ipahihiwatig ng pindot ng mga daliri ang progreso ng pakikipagtawaran” (KiB:311), o yaong hindî masasabi nang tahas. Tahimik man o masalitâ, ang tulâ ay nagsisilbi bílang definiens[65] ng pambansang kaluluwá. Sa gayong paraan naibabalangkas nitó ang pambansang kasalanan at nakapagbibigay ng katumbas na pagtutuwid. Ang mga pansamantalá at lubos na pagtutuwid ay nakapagpapalakas ng makásaysáyang estrukturang sumasalalay sa ugnayang pantáo, at ang kabuntot na realidad ay nagkakaroon ng importansiyang sanggunian. Ang kaniláng mapagpalawig na katangian ay nakatutulong sa táo na palawakin ang kaniyang kaalaman at bisyon sa sarili, at nililinaw ang mga simbolo ng wikàng artipisyal ng agham at sosyolohiya úpang madalá ang mga tiyák na karanasan ng táo sa bagong antas ng pagsagap, na matataguriang “sosyolohiya ng karunungan.” Totoó, sumasapi  ang tulâ sa láwas ng sinagap na kásaysáyan ng Filipinas na maituturing namán bílang konsagradong pagsasalitâ. Ang pagsasalitâng organisádo at armonisádo tungo sa lohiko-semantikong estruktura, na ang lahat ng puwang ay napunan, ay inililipat ang mga lingguwistikong signal tungo sa programa ng pambansang priyoridad—gáya sa mga palihang pampánitikán sa China noong dekada 1960 na ang mga tulâ ni Mao Zedong[66] ay kinalas at muling binuo úpang pigâin ang mga hiyas ng karunungan na papatnubay sa mga ideolohiya ng Partido at burukrata sa pormulasyón ng mga pambansang ekonomikong programa. Hindî na itó bago; ang mga kahilerang palihan ay mababanggit sa mga kásaysáyan ng sinaunang kaharian ng Persia, Gresya, Roma, at India. Ang ikadalawampu’t tatlong epigrama ng Griyegong makatàng Theocritous, halimbawa, ang pinakaunang naitalang anunsiyo sa pagbabángko: “Sa mga mamamayan at banyaga, ang bángko na itó ay patas makiharap;/ Magpasok at maglabas [ng salapi], kapag tumpak ang akawnt./ Hayaang magpalusot ang iba; ngúnit si Cassius kahit sa gabi/ ay nagpapalit ng dayong salapi sa sinumang ibig nitó” (BuB:682). Ang tulâ, sa gayon, ay masisipat na nagtataglay ng kapuwâ awtonimong katangian, i.e., bílang signo mismo, at relatibong katangian, i.e., bílang signo ng ibang bagay. Sa pangkalahatan, ang halagahan nitó at funsiyon ay gumagána sa ikalawang katangian, dahil ang tulâ sa sarili nitó, at sa gayong kondisyon, ay hindî pertinente, kung hindî man absurdo. Úpang mapangalaan ang sarili, at nang mapanatili ang sarili, dapat itóng maging uri ng henesis ng pakiramdam at diwain ng lipunan samantálang palaging handâ na sagutin ang panawagang makidigma: “Arma virumque cano,”[67] inawit ng tulâ. Habang pinagniniláyan ang mga liksiyon hinggil sa kahinaan ng táo at artistikong integridad, ang tula ay naghahain din ng resultang realidad na mapawawalang-saysay ang gayong kahinaan.  Bílang anyô ng karunungan ng táo, makalalagos itó sa pader ng prekondisyonal na panlipunang kamalayan na nagkakahon sa sinupil na táo at nagtutulak sa kaniya na mag-isip lumaya. Kung hindî káyang gawin ng pag-ibig—na maging “proletaryadong eternal” (BrL:247) at sa gayon ay ipinakò ng mga pirming obligasyon at mekanikal na pagtatáya—dapat gawin itó ng wikà, na hinubog sa ganitóng ugnayan ng empirikal na katotohanang nagbabalatkayo bílang tulâ. Anong ilusyon itó—ang tulâng itó na mamabutihing maging ibang bagay, ngúnit kailangan munang mabatid ang ilusyon ng ilusyon nitó sa isáng uri ng kahina-hinalang pakikísangkót: “Kinain akó ng prutas, tinungga/ Ng Dagat ang aking lamán/ Humiwa sa patalim, ang tainga/ Ng gabi na nagwikà sa akin, at nahimbing akó/ Sa bibig nitó, tumingin sa akin/ ang mata ko nang matagal at matiim” (SaE:157). Ang pananákop na kapaki-pakinabang na panlipunang pagwawasak (MaN:268), ang táo na dumánas ng tiranya at pinaalab ng tulâ, ay ikinukulong sa mga kudlit ang tulâ bílang Katotohanan sa huwad na Mundó, gáya ng pagyao ng literalismo, bílang mataas na antas ng “kaguluhan.” Kasáma niya ang tulâ sa pagsalakay sa mga tiráno ng isip at itatatag sa durasyón ng estetikong sandali ang eráldika para sa mga diwaing matagal nang nakakulong sa limbo. “Báwat materyal na proseso ay maitatangi sa tiyák na durasyón. Ang durasyón kasáma ang piling uri ng pagsukat nitó ay nakasalálay sa batayan ng abstraktong kantitatibong konsepto ng panahón. . . .” (GoD:179). Sa paglipas ng panahón, naipagpapalíban ng matagumpay na tulâ ang pagkawasak ng tunay na realidad sa pamamagitan ng pagpapahaba ng durasyón ng ilusyon ng tiranya habang nakaaapekto itó sa durasyón ng totoóng kamalayan. Ang abstrakto, sa madali’t salitâ, ay nagiging kongkreto sa pamamagitan ng estetikong orasan na ipinagpapaliban ang pasulong na galaw ng mga panlipunang pangyayari, ipinipirmi ang nasabing mga pangyayari at ginagawâ ang mga itó na bukás para sa pagsusuri ng isipan kailanman naisin. Ang tulâ ang nagsisilbing panistis na gumaganap sa ganitóng pagsusuring ante-mortem[68], kumbaga. Kulang na lang na paghunusin ang lipunang mapagdamá tungo sa lipunang mapag-isip—na pantastikong mithi, dahil ang mga makamundóng lipunan ay nakaliligtas sa mismong prinsipyo ng produksiyon ng mga materyal na produkto para sa materyal na kabutihan ng mga táo—ang tulâ ay isinasalba o binabawi ang mga pangkásaysáyang materyales na tinalikdan o isinantabi ng kolektibong gunita para sa kung anong dahilan at ibinabalik ang mga itó sa mga angkop nitóng posisyon sa buháy na kronolohiya ng lipunan, at sa gayon, nagagawang pangwakás ang pambansang rekord.  (Itutuloy. . . .)

Mga Tala

---

[28] Mulâ sa Italyano, at katumbas ng “Ang Káwal na Umiibig,” na sikát na awit sa wikàng Neapolitano.

[29] Hiniram mulâ sa wikàng Ifugaw, ang dalóm ay katumbas ng “underworld” sa Ingles, ayon na rin sa pag-aaral ni Manuel B. Dulawan. Basahin ang kaniyang Oral Literature of the Ifugao (2005) at Kalanguya of the Ifugao (2009).

[30] Mulâ sa Latin, at katumbas ng “batay sa aktuwal na pagmamasid o datos ng eksperimento.” Tumutukoy din itó sa pangangatwirang nagmumulâ sa mga partikular na halimbawa tungo sa pangkalahatang prinsipyo o batas.

[31] Mulâ sa Latin, at katumbas ng “isáng pangyayari o bungang pampolitika na naging sanhi ng pagdedeklara ng digmaan.”

[32] Sa yugtong itó, ginamit na henerikong panumbas sa “chant” ang “hudhúd,” na hiram mulâ sa Ifugaw at nangangáhulugáng walang katapusang salaysay na binibigkas nang pahimig, at kung gayon ay pinalalawak ang diskurso ng nasabing salitâ, úpang maging pambansa ang diskurso, at lumalampas na sa sinaunang pakahulugán ng salitâ.

[33] Mulâ sa Arabe, at katumbas ng “táo na walang pananampalataya o nananampalataya sa Maykapal.”

[34] Mulâ sa Latin, at katumbas ng “ang umiiral na kalagáyan o kondisyon.”

[35] Napakasinop sa salita at napakalikot ng guniguni ang aklat na ito ni Teo T. Antonio, at hindî  kataka-taka kung bakit hangga ngayon ay lumulukob pa rin ang halina at lakas kahit sa mga kasalukuyang makata sa Filipino.

[36] Tumutukoy sa “lumilipad na pulô,” at walang kaugnayan sa “puta,” alinsunod sa pagkakalarawan ni Jonathan Swift sa kaniyang akdang Gulliver’s Travels (1726).

[37] Mulâ sa salitâng Ebreo at katumbas ng “hudyat” o “kontrasenyas,” na ginamit ng hukbong Hilaedita úpang makilala ang Efraymita na hindî  makabigkas ng pantig na “sh” o “shi.”

[38] Hango sa salitâng Griyego, higit na kilala itó ngayón na “mitólohíya.”

[39] Hango sa salitâng Latin, at katumbas ng “Matamis at marangal mamatay para sa iyong bayan.”

[40] Hango sa salitâng Ifugaw, at katumbas ng “earthworld” ngúnit sa pagkakataóng itó ay itinumbas sa “overworld” na ginamit ni Bautista. Sa ganitóng paraan, ang “pugáw” ay lumawak ang pakahulugán at itinataas sa diskursong pambansa o pandaigdig.

[41] Nalingat marahil ang éditor ni Bautista nang gamitin ang “autos-de-fe,” na ang tumpak ay “autos-da-fé,” na literal na katumbas ng “gawain sa pananampalataya,” at mulâ sa Portuges. Itó ay isáng publikong seremonya na ang hatol laban sa nasasakdal sa Ingkisisyong Español ay binabása nang malakas para mabatid ng mga táo at kagyat na ipinatutupad din ang gayong hatol ng nasabing awtoridad, ayon sa Encyclopaedia Britannica.

[42] Palaso na pinahiran ng lason mulâ sa katas ng punongkahoy o halaman.

[43] Mapapansin sa salin na itó na bukod sa pagsasalikop ng mga teksto nina William Shakespeare at Cirilo F. Bautista ay makikita ang pambihirang henyo sa eksperimentasyon sa paglalapat ng tugma’t sukat sa Filipino at pagsasalpak ng diwaing nabahiran ng pagka-Filipino. Inasikaso muna ng tagasalin ang teksto ni Shakespeare na isina-Filipino. Pagkaraan ay isinunod ang salin sa tekstong Ingles ni Bautista. Ang eksperimentasyon sa tugma’t sukat ay magsisimulâ sa salin kay Shakespeare at ipapaloob sa teksto ni Bautista na may bukod na padron ng tugma’t sukat, na ang resulta’y pagpapasok ng ritmo kahit sa panloob ng tugma. Sa ganitóng paraan, ang salin ay hindî  na lámang esklusibo kina Shakespeare at Bautista na Ingles ang pinagmulán; nalahukan na itó ng dugo ng wikà at diskursong katutubo sa paggamit ng wikàng Filipino. Ibig sabihin, ang salin ay maituturing ditó na ikatlong tulâ sa tulong ng tagasalin.

[44] Tumutukoy itó sa “vocal cords” ngúnit sa teksto ni Bautista’y nakalahok ang “vocal chords” na ikalawang ulit na tipograpikong pagkakamali sa tekstong Ingles.

[45] Ginamit ni Bautista ritó ang “Tyranny of Topography” [Tiranya ng Topograpiya] na maaaring maiugnay sa “topograpikong sikolohiya,” ngúnit mapapansing naglalaro din itó sa “Tyranny of Typography” [Tiranya ng Tipograpiya] kung ipagpapalagay na napapakò sa tekstong nasa papel ang kapangyarihan ng tulâ. Ang ganitóng kanipis na hanggáhan ng “topograpiya” at “tipograpiya” ang isáng halimbawa kung gaano kaselan ang manghimasok sa teksto ni Bautista, kahit sa pagsasalin.

[46] Mulâ sa mapang-uyam na awit ng mga sundalong Amerikano sa ilalim ng pangangasiwa ni William Howard Taft.

[47] “Hopkin” ang nakasaad sa tekstong Ingles na malinaw na tipograpikong pagkakamali, ngúnit ang tinutukoy talaga ay si Gerald Manley Hopkins.

[48] Totoó itó sa Ingles, ngúnit hindî  sa Filipino, gáya sa tumbalik tugmang pinauso ni Roberto T. Añonuevo.

[49] Itó ang salin sa pangwakás na taludtod ng tulâng “On His Blindness,” [Sa Kaniyang Pagkabulag] ni John Milton. Higit sanang rumikit itó kung inilugar sa konteksto ng maparikalang himig ng persona sa tulâ, at hindî  iiwan lámang sa mambabasa ang interpretasyon; gayunman, ang taktika ni Bautista ay mahihinuhang pagpapasok ng tulâ sa diskurso na ang diskursong itó ay magbabalatkayo sa tulâ sa loob ng isáng tulâ.

[50] Mapapansin díto ang anyô ng haiku kapag isinalin sa Filipino, na sukát na sukát, kung ihahambing sa bersiyong Ingles. Higit pa ríto, hindî  nabawasan ang diwa o pilosopiya ng mulâang teksto, bagkus lumusog pa, pagsapit sa Filipino. Ginamit ang salitâng “larangan” bílang panumbas sa “battlefield” at ang “peras” ay tumutukoy sa punongkahoy at hindî  sa bunga. Samantála, si Masaoka Shiki, na alyas ni Masaoka Tsunenori, ang kinikilalang muling nagpasigla sa pagsusulat ng haiku at tanka sa tradisyong Hapones.

[51] Binaybay sa Filipino, at hango sa “atlatl” mulâ sa wikàng Nahuatl, at katumbas ng “spear-thrower” sa Ingles. Ang ganitóng pagbabaybay ay isáng paraan ng pagpapayaman sa korpus ng Filipino, habang tumatanggap ng ibang banyagang salitâ.

[52] Itinumbas sa “knapsack” o “backpack” sa Ingles, ang “pasikíng” na mulâ sa wikàng Ifugaw ay yari sa nilaláng úway at katutubo sa Filipinas. Pinalalawak din ang orihinal na pakahulugán, bukod sa pagturing díto na henerikong katumbas ng mga salitâ sa Ingles.

[53] Nakasaad sa teksto ni Bautista ang “media res” na mahihinuhang tipograpikong mali, at dapat sana’y “in medias res” na mulâ sa Latin at katumbas ng “sa kalagitnaan ng mga pangyayari o salaysay.”

[54] Mulâ sa Latin, at katumbas ng “kayâ palagi sa mga tiráno,” na nagpapahiwatig na sasapitin ng mga tiráno ang masama ngúnit makatarungang kapalaran.

[55] Itinumbas sa “ego,” at alinsunod sa diskursong pinalawig ni Fr. Albert Alejo, S.J., sa kaniyang aklát na Táo Po! Tuloy!: Isáng Landas ng Pag-Unawa sa Loob ng Táo (1990), Lungsód Quezon: Ateneo de Manila University Office of Research and Publications. Gayunman, gagamitin pa rin ang “ego” sa ibang pagkakataón díto sa salin, alinsunod sa konteksto ng gamit nitó sa pangungusap.

[56] Maísasálin itó sa “O mga bulateng páin!/ O sangkimpal na buhangin!/ O hamog!/ O banidad!/ Bakit mayabang ang bíkas?”// na ikaapat na saknong ng “Mundt Vanitas” [Banidad ng Daigdig] na kabílang sa Corolla Hymnorum Sacrorum na isinalin sa Ingles ni John Lord Hayes, Ll.D. at nalathala noong 1887.

[57] Ang tinaguriang “tiranya ng hatì” ni Bautista ay matatagpuan din kahit sa pag-aaral ng panulaang Tagalog, na ang kodipikasyon ay pinalawig ng akda ni Francisco Balagtas, at ginawang panuto gáya sa mga pag-aaral nina José Rizal, Lope K. Santos, Julian Cruz Balmaseda, at Iñigo Ed. Regalado, hanggáng pinatining sa mga pag-aaral nina Bienvenido Lumbera at Virgilio S. Almario. Gayunman, binalì ng gáya nina Pedro Gatmaitan at Alejandro G. Abadilla ang gayong tiranya sa panulaang Tagalog, at nina Rio Alma, V.E. Carmelo D. Nadera Jr., at Roberto T. Añonuevo sa panulaang Filipino, sa pagpapamalas ng pambihirang eksperimento sa tugma’t sukat na matutunghayan sa kani-kaniyang mga tulâ.

[58] Katumbas ng “tonsure” sa Ingles, at mulâ sa Tagalog, at nagbibigay ng anyông kabanalan, halimbawa sa frayle o obispo.

[59] Ginamit itóng panumbas sa “freelance,” at para umangkop sa likot at laro ni Bautista sa salitâ, gáya sa taguring “freelance linguistic entity” na halimbawa ng jargon ng mga teoriko at kritiko sa panitikan at wikà.

[60] Itinumbas itó sa “objectify” sa Ingles, na nagpapahiwatig na gawing kongkreto ang iniisip, bagaman puwedeng tapatan ng “isabágay” na inimbentong panumbas sa Filipino.

[61] Hango mulâ sa Español, tumutukoy itó sa pagpapakita ng diyós sa táo, o pagpapahiwatig ng manipestasyon ng diyós sa harap ng táo.

[62] Tumutukoy itó sa pinakamahalagang katwiran o láyon para sa isáng táo, o sa pag-iral ng isáng bagay, ayon sa Oxford Dictionary.

[63] Mulâ sa Tagalog, at itinumbas sa “make-believe” sa Ingles.

[64] Maísasálin itó sa “Mahaharangan niya ang mga lupain at alon, ngúnit ang langit ay bukás at doon tayo  magdaraan. Taglay man niya ang lahat, hindî  pag-aari ni Minos ang himpapawid.”

[65] Mulâ sa Latin, at tumutukoy sa pahayag na nagpapakahulugán, o sa mahalalagang kalidad o kahulugán ng isáng bagay, ayon sa Merriam-Webster Dictionary.

[66] Ginamit ni Bautista ang “Mao Tse Tung,” na unang pagtatangkang gawing Romanisádo ang ngalan alinsunod sa panuto ng Sistemang Wade-Giles. Ginamit sa salin ang “Mao Zedong” bílang pagsunod sa bagong sistema ng pagsulat ng Mandarin sa Romanisádong paraan, at siyang pinaunlad ni Zhou Youguang.

[67] Mulâ sa pambungad ng Aeneid ni Virgil, at may literal na katumbas na “Inaawit ko ang sandata at ang táo” na winika ni Aeneas. Ngúnit sa makabagong bersiyon ay tinumbasan ng “Inaawit ko ang bayani sa Kaharian ng Troya, at ang kaniyang mga pakikipagsapalaran at digmaan,” na may kaugnayan sa Iliad at Odyssey.

[68] Mulâ sa Latin at hiniram ng Ingles, tumutukoy itó sa “bago ang kamatayan.”