Month: Agosto 2009

Digmaan ni Arthur Rimbaud

/ Roberto Añonuevo / 1 Puna

salin ng tulang tuluyang “Guerre” ni Arthur Rimbaud, at mula sa Poesies Completes (1895) na may pambungad ni Paul Verlaine
salin sa Filipino mula sa orihinal na Pranses ni Roberto T. Añonuevo

Digmaan

Yamang bata, may tiyak na kalawakang nagpapatalas ng aking paningin: lahat ng katangian nito’y sumasalamin sa aking pagmumukha. Napupukaw ang kababalaghan. Sa ngayon, ang eternal na pagbabagong tono ng sandali at ang matematika ng kawalang-hanggan ay humahatak sa akin tungo sa mundong ito na nakakatagpo ko ang bawat kapuri-puring pambayan, iginagalang ng kakatwang musmos at kahanga-hangang pagmamahal. Napanaginip ko ang digmaan, ang digmaan ng kanan at ng lakas, ang digmaan ng di-inaasahang lohika.

Payak lamang iyon, gaya ng parirala sa musika.

Bangin ng Alinlangan ni Marchiesal Bustamante

/ Roberto Añonuevo / 2 mga puna

Pananaw sa espasyo at panahon ang mahalagang pagtuunan sa tula ngunit malimit nakakaligtaan sa mga pag-aaral. Ang espasyo na ginagalawan ng persona sa tula ang magpapahiwatig ng pagbabago sa mga pangyayaring nagaganap sa loob at labas ng katauhan ng persona. Makapagpaparamdam din ito ng masinop na paglalarawan, na ang bawat hulagway [imahen] ay maaaring pumipilas kung hindi man magdurugtong na gaya ng palaisipan hinggil sa isang bagay, tao, o tagpo.

Sa kabilang dako, ang panahon sa tula ay tumutukoy sa isang tiyak na yugto na pinangyayarihan ng anumang bagay. Ang panahon ang magpapahiwatig ng maaaring pinagmulan ng persona, at kung bakit ginagawa nito ang isang partikular na tungkulin o bagay. Mababatid din sa panahon ang pag-iisip o pagdama ng persona, at kung iuugnay iyon sa kaligiran, ang panahon ang huhubog sa pook ng persona.

Mahalaga ang espasyo at panahon sa loob ng tula, at laging kaugnay iyon sa persona. Ang espasyo ay maaaring ekstensiyon ng persona, at maihahalimbawa rito ang batasan na sabihin nang tinutulugan ng mambabatas. Ang panahon ay posible ring ekstensiyon ng pag-iral ng persona, at maihahalimbawa ang tagsalat na ginagamit ng propitaryo upang lalong yumaman. Ngunit ang persona ang tanging elementong kayang pagsamahin ang espasyo at panahon sa kalooban, upang makalikha ng bagong pagtanaw. Bagaman kontrolado ng panahon o espasyo minsan ang pagpapasiya ng persona, may kakayahan pa rin ang persona na suwayin ang batas ng kalikasan, at magagawa niya ito hindi sa pisikal na antas kundi sa antas na pangkaisipan. Magandang pagtuunan ang ganitong pagbubulay sa dalawang tula ng makatang si Marchiesal Bustamante na isa ring matinik na blogista:

Diver

ni Marchiesal Bustamante

Sa dulong-dila ng tabla, nakatitig ang kisig.
Nasa rurok siya ngayon ng walang-babaang
alinlangan. Walang ibang paraan

kundi tumalon. Sa ibaba, lukot na kislap
ng kristal ang tubig. Minsan pa, bubulusok
ang peskadores hindi para mandagit

kundi para maging isda, pasukin
ang salamin sa halip na basagin. Sa tulak
ng silbato, dahan-dahang

sinasalubong ang dulo: para sa kaniya,
simula, pagkakataong busalan ang hininga
ng hangin, pigilan ang pagsuka

ng mga bulkan—ang tahimik at saglit
na pagkabaog ng puwerta ng pangyayari.
Sa bawat hakbang, tumatango

ang tabla. Lasap na lasap nito ang kilapsaw
ng bigat: ang pait sa lumalagutok
na preparasyon. Dumidiin

ang kaniyang tindig. Ilang ulit na sampa
hanggang ihagis siya ng sariling bigat
sa eyre….

Saka siya hustong nagpagaan.
Sa pag-inog, sinusulit niya ang mga anggulo:
nasa mukha ang mga tuhod,

nasa tagiliran ang mukha: pilipit
na paghubog sa piglas— parang tuwalyang
pinipiga ng mga kamay ng oras,

tinutuyot ng atensyon hanggang sa tuwid
na umanib sa tubig, ihinihalo ang pawis
na hindi na niya dapat maulit.

Tulad ng dati, laging huli ang palakpakan.

Sa tulang ito ni Bustamante, ang diver [maninisid] ay ikinulong sa tagpo na nasa mataas na lugar at inilarawan kung paano siya lumundag pabulusok sa tubig. Ngunit hindi gayon kadali ang lahat. Rumirikit ang persona dahil ang espasyo na kaniyang ginagalawan—at kabilang na rito ang tablang lundagan, mala-salaming tubig, at palibot ng miron—ay nagpapahiwatig ng kapanabikan kung ano ang mangyayari sa maninisid. Ang maninisid na iwinangki sa peskadores ang magpapamalay ng ibang pagtanaw: “Minsan pa, bubulusok/ ang peskadores hindi para mandagit// kundi para maging isda, pasukin/ang salamin sa halip na basagin….//

Kalugod-lugod ang naturang paglalarawan, dahil ang hulagway ng ibong mandaragit [peskadores] ay naghuhunos ng katauhan pagpasok sa tubig, at ang mga balahibo ay maiisip na naghunos na mga palikpik at kaliskis. Ang espasyo ng tubigan, na inihalintulad sa salamin, ay isa pang salamangka ng paglalarawan. Kinakain ng salaming-tubig ang katauhan ng maninisid na tumitingin, at naglalaho ang maninisid pagbulusok sa tubig upang lumitaw sa sariwang anyo ng tagumpay pagkaraang palakpakan ng mga sabik na manonood.

Ang tinig na naglalarawan sa maninisid ay mahihinuhang tinitimbang ang pananaw ng maninisid, sa isang panig, at ng mga manonood sa kabilang panig. Sa ikalawang bahagi ng tula, ang espasyo ng maninisid ay kinuha sa anggulo ng isang potograpo o sinematograpo, na ang maninisid ay “parang tuwalyang/ pinipiga ng mga kamay ng oras”/…. Pambihira ang ganitong sensibilidad, na ang maninisid ay hindi lamang sumasayaw sa hangin, bagkus isang kontorsiyonistang nakasalalay sa isang tiyak na panahon.

Ang panahon na ginagalawan ng maninisid ay mulang paglakad sa tabla at paghimpil sa dulo ng kahoy bago lumundag. Hahaba pa ito kung isasaalang-alang ang pagbulusok niya sa tubig hanggang pagsigabo ng palapak at papuri. Ang naturang panahon ay maaaring di-alintana ng maninisid. Ang panahong ito ay pinahahalagahan at nakasalalay sa paningin ng saksing naglalarawan ng serye ng pangyayari. Sa kaniyang paningin, ang maninisid ay hindi ordinaryong nilalang, bagkus anak ng tubig na kainin man ng tubigan ay muli’t muling iluluwa upang pagpugayan ng daigdig. Gaano man kaikli o kabilis ang tagpo ng paglundag, ang tagpong iyon ay waring lundag ng katiyakan sa walang hanggahang kaluguran. Heto pa ang isang tula ni Bustamante:

Bangin

ni Marchiesal Bustamante

Nakakimpal ang lahat
sa isang pulgadang pagitan
ng babala at balita.

Isang maaliwalas na gusot
ang tulak ng hangin
sa nguso ng talampas.

Sa hinagap ng ulap,
may buwitreng walang madapuan.
Hindi makalag-kalag

ang hagpos ng mga paang
humihinto sa paghinga
sa tuwing gumuguho

ang lupa dahil sa hakbang
ng kaba. May lumulundag
na diwa sa kawalan

kahit walang nag-uutos.

May kilabot na iniiwan ang espasyo at panahon ng tula, at mahihiwatigan ito kahit sa anyo ng mga taludtod na animo’y matarik na talampas. Maaaring may isang manlalakbay na umaakyat o kaya’y tumutugpa sa bagnos at napalugar sa gilid ng bangin. O maaari din namang may tao na umakyat sa kung saang mataas na lugar upang magpatiwakal. Mahihiwatigan ang kubling kilabot kapag pinansin ang mga paa sa gilid ng talampas habang humahangin nang malakas. Ang tao na nasa bingit ng panganib ay mahihiwatigang sinisipat sa anggulo ng ulap, at ang pagbabantulot ay mararamdaman sa kaniyang loob. Ang panahon na iniinugan ng tinutukoy na tauhan ay batbat ng pangamba, at ang pangambang ito ay hinuhubog ng pagkakataong itinatakda ng pagtungo sa talampas, at sa halos eternal na paglalakbay na maaaring ang wakas ay kamatayan. Ano man iyon ay hindi mahalaga.

Ang kilabot ay gagapang kapag isinaalang-alang ang mga linyang “…. May lumulundag/na diwa sa kawalan//kahit walang nag-uutos.//” Maaaring pahiwatig ito na ang espasyo ay magtatakda ng kaligtasan o kapahamakan sa naturang manlalakbay. O maaari ding pahiwatig na ang panahon ng pagsapit ng manlalakbay ay waring bumubulong o nag-uudyok ng pagpapatiwakal. Sa isa pang pagtanaw, ang persona lamang ang tanging makapagsasaad kung siya ang kokontrol sa espasyo at panahon, at lampasan ang panganib. Ipinakikita lamang ni Marchiesal (Keith) Bustamante na ang pagtula ay hindi basta paglulubid ng mga salita. Kinakailangan ang sinop at sensibilidad, at ang ganitong mga katangian ay mahuhubog lamang sa patuloy na pagpapakadalubhasa na saklawin ang panahon at espasyo ng panulaan.

Ang Matandang Lalaking Umiibig

/ Roberto Añonuevo / 4 mga puna

Ang Matandang Lalaking Umiibig

Ang matandang lalaking umiibig ay maaaring nakakalbo o pinilakan
ang buhok, ngunit taglay niya ang sidhi ng karunungan at pag-iingat
habang nilalandas ang lalim ng pusod at tarik ng iyong mga bundok.

Ang matandang lalaking umiibig ay nagkakaulap minsan ang mga mata,
gayunman, hindi siya matatakot lumusong at umaninag sa pasikot-sikot
na ilog na bubuksan mo dahil alam niyang magwawakas siya sa laot.

Ang matandang lalaking umiibig ay maaaring humihina ang pandinig,
ngunit handa siyang tumitig at makinig sa iyo nang lubos at paulit-ulit,
kahit maglaro ka ng mga hugong na naghihinanakit o umiiwa sa dibdib.

Ang matandang lalaking umiibig ay madaling sipunin lalo’t takipsilim,
ngunit natatandaan niya ang iyong halimuyak na sakay ng hangin
at mananalig na ikaw ay laging nasa paligid para ipakilala ang langit.

Ang matandang lalaking umiibig ay umiitim ang gilagid at umuuga
ang mga ngipin, ngunit ang kaniyang mga salita ay tiyak at matatag,
na handang magbahagi ng pagdama’t pagtuklas sa payak na kataga.

Ang matandang lalaking umiibig ay lumalaki ang tiyan at sumusungit,
ngunit marunong magtimpi sa mga talulot na lumulutang sa alak
habang ikaw ang kapiling, at ang mundo ay waring ibig na mabaliw.

Ang matandang lalaking umiiibig ay naiihi kung minsan sa pantalon,
at kidlat sa tag-araw ang pagtigas ng uten, ngunit dahil siya’y umiibig,
kaya niyang ilipad ka sa sukdol ng kaluguran habang umaapoy ang isip.

Ang matandang lalaking umiibig ay dumurupok ang singit o tuhod,
subalit gumamit man siya ng tungkod, ang marahan niyang paglakad
ay magpapagunita ng mga tinik, bagà, at bangin na kaniyang tinawid.

Ang matandang lalaking umiibig ay maaaring naghahanap at ulyanin,
subalit magsisikap siyang halukayin ang kaniyang madilim na alaala,
upang maibalik ang hulagway mo kahit siya nagdedeliryo at nakaratay.

Sapagkat ang matandang lalaking umiibig ay lumalampas sa karaniwan,
at ipagtatapat niya ang digmaan at kapayapaan, ang tagsalat at tagsibol,
upang kung ikaw man ang maligaw, matatagpuan mo ang sariling pook

na maaaring maganap ang lahat, kahit ang pagtingin sa kabila ng puntod.

Pagtatanggol sa National Artist Reward

/ Roberto Añonuevo / 10 mga puna

Kahanga-hanga ang ginawa ng Pang. Gloria Macapagal-Arroyo sa panghihimasok nito sa pagpaparangal ng Orden ng Pambansang Alagad ng Sining ngayong taon. Napatunayan ng butihing pangulo na ang kaniyang kapangyarihan ay kayang yumanig at bumiyak sa hanay ng mga alagad ng sining, at magtakda ng sariling pamantayan at panlasa batay sa rekomendasyon ng kaniyang Lupon ng Parangal.  Higit pa rito, ang pagbuo ng Kautusang Tagapagpaganap ay siya na ngayong ehemplo kung paano sususugan, kung hindi man iiwas, sa esensiya ng batas. Dapat kung gayon na pasalamatan ang pangulo sa kaniyang mithi na isabalikat ang lahat, lalo ang kadakilaan sa arte ng politika.

Pinagagaan ng kagalang-galang na Pang. Arroyo ang trabaho ng mga lupon sa sining ng Cultural Center of the Philippines (CCP) at National Commission for Culture and the Arts (NCCA). Mantakin mo, kahit pala magpabandying-bandying at hindi magsunog ng kilay ang mga kasapi ng mga lupon ng tagasala ay may lilitaw pa ring Pambansang Alagad ng Sining? Hayaang maging tamad ang mga kasapi ng CCP at NCCA, dahil magiging marangal na tungkulin nila ang pagsunod sa patakaran at simoy ng kasalukuyang administrasyon. Huwag makinig sa mga eksperto at dakila sa sining, gaya nina Ben Cabrera, Bien Lumbera, Arturo Luz, at Virgilio Almario, dahil ang naturang mga eksperto ay maaaring kontra lamang sa pangulo. Ang tunay na mga eksperto ay silang malalapit sa pangulo, gaya nina Vilma Labrador, James Reuter, Alejandro Roces, at Edgardo Angara, dahil ang kanilang mga bulong ay higit na mabisa kompara sa sigaw at hiyaw na nagmumula sa iba’t ibang pangkat ng mga alagad ng sining na nagpoprotesta sa lansangan.

Kung hindi makukuha sa santong dasalan ang parangal, magagawa iyon sa dagdag-bawas at santong paspasan.

Sino ang nagsabi na walang delikadesa ang kapita-pitagang Cecile Guidote Alvarez? Mabuting mabatid ng taumbayan na ang delikadesa ay alinsunod sa tumitingin. Mahalaga ang parangal, gaya ng National Artist Reward, na ibinibigay sa matatapat na tagasunod ng pangulo lumindol man o bumagyo. Ang NAR ay magpapatunay na ang delikadesa ay isang sinaunang konsepto na dapat kalimutan ng mga Filipino. Hindi ba may nagawa naman si Alvarez bilang direktor ng teatro, at pundador ng PETA? Nalilito marahil ang madla, dahil ang PETA ay hindi lamang daglat ng “Philippine Educational Theater Association” kundi inaagaw ngayon ng “People for the Ethical Treatment of Animals.” Dapat igalang ang mga hayop na opisyal ng pamahalaan, kung susundin ang pangaral ng PETA, dahil marunong silang bumaboy ng proseso ng pagsala sa mga kandidato sa pagiging Pambansang Alagad ng Sining.

At bakit dapat banatan si Carlo J. Caparas bilang de-kalibreng alagad ng sining biswal? Mabuti sa mga kabataan na mapanood ang mga pelikula niyang sagad sa pagdanak ng dugo at bakbakan, kahit marupok sa lohika at aspektong teknikal. Kailangang maisapuso ng bagong henerasyon ang mga pelikulang de-masaker at de-kahon, dahil maaaring ginagagad lamang nito ang mga paglabag sa karapatang pantao na ginagawa ng gobyerno, gaya ng paratang ng mga aktibista. Ang mga pelikula ni Caparas ang bagong pamantayan ng sining, na handang bumaba sa antas ng masa, upang ang masa ay lalong maging tanga at mababaw hinggil sa pag-iral at pagdama bilang tao. Huwag banatan si Caparas bilang ilustrador, yamang hindi naman siya ang ilustrador ng kaniyang mga nobelang pangkomiks. Siya ang nagbigay ng trabaho sa maraming ilustrador, at sabihin nang nagpainom, para maging katanggap-tanggap sa mga mambabasa ang kaniyang mga pantastikong kuwentong ibig yatang higupin ng basurahan.

Batikan sa sining ng panggugulo sa sining ang ating pangulo, at maaaring siya ang susunod na mapabilang sa Orden ng Pambansang Alagad ng Sin, dahil sa mahusay na pag-arte, pagdidirek, at pagsisinungaling may bagyo ma’t may rilim.

Wakas ni Darna

/ Roberto Añonuevo / 3 mga puna

Sumapit ang panahong nagsawa na si Darna na sagipin ang daigdig mula sa mga kuko ng lagim, at problema niya ngayon kung paano iluluwa ang mahiwagang bato. Pinilit niyang dumuwal, dumuwal na tila nagdadalang-tao, ngunit imbes na bato ang lumabas sa kaniyang bibig ay hinanakit sa kapangyarihang mula sa malayong daigdig.

Kung dalisay na puso ang tahanan ng agimat, ano’t hindi siya makabalik sa tungkod para gampanan ang tungkulin ng dalagitang may kapansanan? Labis na siyang nagpakabait, at sa oras na ito’y ibig niyang maging karaniwan, na umiibig at nasasaktan, at kumarat man ay handang magpakalugod at mabuntis upang isilang ang bagong anghel.

“Marami ka pang gagampanan, Darna!” untag sa kaniya ni Ding. Napaigtad lamang ang dilag. Naisip niyang maging supermodelo na rumarampa sa banyagang entablado, lumalakad sa di-nakikitang linya, humihinto upang mamaywang, tumititig nang erotiko’t ilahas, at habang pigil ang ngiti, ay tatalikod upang kainin ng mga kurtinang taglay ang mga sarikulay na babae ng panahon.

Lumabis ang pagsandig ng sangkatauhan kay Darna, at ang pagsandig na iyon ay waring pambihirang kapansanang dapat subaybayan ng doktor. Si Darna ang saklay, ang upuang de-gulong, ang robotikong kasangkapan ng daigdig. Bakit kailangan kong lumipad nang halos walang saplot, hinanakit niya, gayong higit na epektibo ang eroplano at raketsip? Bakit ang kasamaan ay dapat sugpuin lamang ng isang tao, gayong ang kasamaan ay maaaring matagpuan sa puso ng lahat?

Lumipad si Darna sa himpapawid.

Marahil ay dapat planuhin ang lungsod, naisip niya habang nasa ulap, at isaayos ang mga kalye. Labis na ang populasyon. Matindi ang polusyon. Mabagal ang trapiko ng mga sasakyan. Nasa bangketa ang palengke. Kulang ang mga tore ng komunikasyon. Mali ang puwesto ng mga pabrika na malapit sa mga bahayan. Mahaba ang listahan ng kaniyang mga pagbubulay-bulay nang masalubong niya sa kalangitan ang nikeladong Impakta.

“Sinasabi ko na nga bang magkikita tayo,” sambit ng Impakta. “At kung akala mo’y gagawa ako ng kasamaan ay nagkakamali ka.”

“Hindi kita pipigilin,” sagot ni Darna, “sa anumang maitim na balak mo, panyera, ha-ha-ha!”

Nagtaka ang nikeladong Impakta sa winika ng dalaga. Maaaring patibong lamang ito. Baka gapiin niya ako kapag tumalikod. Baka durugin niya ang aking pagkatao. Nalunod sa agam-agam ang halimaw, habang ibinubulong paulit-ulit ang “Nagpakabait na ako!” at hindi niya napansin si Darna na sumibad pabulusok habang kuyom nang mariin sa kaliwang kamay ang batong isinusuka ng pagkatao.

Pangitain at Kalapati ni Ivan Yakovych Franko

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

salin ng dalawang tula ng makatang Ukrainian Ivan Yakovych Franko (1856-1916)
salin sa Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Ang Kalapati

Nakaupo ang ermitanyo sa kaniyang ulilang selda,
Malayo at nasa puso ng sinaunang liblib na kahuyang
Walang maririnig kundi ang huni o siyap ng mga ibon,
At bulong ng mga dahon habang taas-baba ang simoy.
Nang tumingala siya ay bigla na lamang napasigaw,
Nagbalik ang iisang kaibigan, ang puting kalapati,
Na dalawang araw niyang ipinagluksa ang pagkawala.
Pumagaspas ang kalapati, at bumaba sa kaniyang paanan.
Yumuko ang matanda, iniabot ang kamay, saka huminto.
Tigmak sa dugo ng mga tao ang mga puting balahibo.
Naibulalas ng banal na matanda: “Anong sumpa sa lahat ito,
Na kahit sa pagbabalik ng isang kalapati mula sa bahayan
Ng mga tao ay mababahiran ng dugo nila ang pakpak nito!”

[Setyembre 13, 1889]

Mga Pangitain

Dinalaw ako ng nakahihindik na pangitain sa bilangguan.
Ngunit pangitain lamang ba iyon? Waring iyon ay tunay,
Malinaw at matibay gaya ng pumipintig na panaginip,
Na nagdudulot sa akin ng mga gabi ng pagkabalisang labis.
Ang matinding dusa at pahirap na ganap na dinalisay
Na ipinadama nang lubos ng tao sa kaniyang kapuwa tao,
Ang mga naging martir na nagsakit at nangamatay—
Sila ang pumupuno sa bilangguan na aking tinitirahan.
Marami silang bumubulabog sa akin nang tuloy-tuloy:
Ang mga banal na bayani, ang mababagsik na bayarang tao,
Nakikita ko ang mga sugat ng mga martir, sinlinaw ng araw.

Kumukulog ang maaantak na sugat sa aking kaluluwa:
“Kung ikaw ay bahagi ng lahat ng aming paghihirap,
Hayaan ang awit mo na pagaanin ang aming binabalikat!”

[Setyembre 22, 1889]

“Ang Mason” ni Louis Bertrand

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

salin ng “Le Maçon” ni Louis Bertrand (na kilala rin sa pangalang Aloysius Bertrand), mula sa kaniyang aklat na Gaspard de la Nuit (1845)

salin sa Filipino mula sa orihinal na Pranses ni Roberto T. Añonuevo

Ang Mason

Punong Mason: “Tingnan ang mga moog at haligi; iisipin ng iba na nilikha ang mga ito para umiral nang walang hanggan.”

SCHILLER— Guillaume Tell [William Tell]

Humihimig si Abraham Knupfer na mason, tangan ang kutsarang pampalitada, nakapatong sa andamyo habang humahangin sa taas, binabása ang mga gotikong berso na inukit sa malaking batingaw ng kampanaryo, habang kapantay ng mga paa ang pinakamataas na bahagi ng simbahan na may tatlumpung kontrapuwerte, at ang bayan na may tatlumpung simbahan.

Minasdan niya ang mga batong tarasko na bumubuga ng tubig mula sa alulod ng tisang bubong pababa sa bangin ng mga galeriya, ng mga bintana, ng mga haligi, ng mga himpilan, ng mga bubungan at balangkas, ang pook na sinisipat ng banog habang nagpapalutang at naghahanap ng madaragit.

Tiningnan niya ang mga tanggulan na dambuhalang bituin, ang moog na mayabang gaya ng manok sa lawas ng halamanan, ang mga patyo ng palasyo na pinaniningning ng sinag ang mga puwente, at ang mga klawstro ng mga monasteryo na may mga aninong umiikot sa mga haligi.

Nanirahan sa labas ng lungsod ang mga tropang imperyal. Naroon ang kabalyerong humahataw ng tambol. Nabatid ni Abraham Knupfer na suot ng lalaki ang sambalilong na tatlo ang sulok, pula ang palamuting tali nito sa balikat, ginintuan ang balahibo sa ulo, at may tirintas na laso ang buhok.

Nakita rin niya ang mga sundalong nasa loob ng parkeng nababakuran ng mga dambuhalang lungting sanga—doon sa malawak na esmeraldang damuhan—ay inaasinta ng riple ang mga ibong kahoy na nakabitin sa mahabang poste.

At sa gabi, kapag humimbing ang mga gulong ng mga kampana, na animo’y nakahiga nang nakahalukipkip, maaaninag niya sa panganorin, habang pababa ng hagdan, na sinisilaban ng mga kawal ng digma ang isang nayon, ang nayon na naglalagablab gaya ng bulalakaw sa makutim na bughaw ng himpapawid.

Ang mga Barko

/ Roberto Añonuevo / 1 Puna

Salin ng “Τα Πλοία” (The Ships) ni C.P. Cavafy, batay sa saling Ingles nina Edmund Keeley/Dimitri Gondicas mula sa kanilang aklat na The Essential Cavafy (1995)

salin sa Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Ang mga Barko

Mula sa guniguni tungo sa Busilak na Papel. Mahirap ang pagtawid, mapanganib ang tubigan. Munti sa unang malas ang kalayuan, ngunit anong uri ng paglalayag, at nakapamiminsala minsan sa mga barkong pumapalaot.

Hango ang unang pinsala mula sa labis na babasaging kalikasan ng produkto na inihahatid ng mga barko. Sa palengke ng Haraya, ang pinakamagagandang bagay ay yari sa pinong salamin at lantay na tisa, at gaano man ang pag-iingat ng daigdig, marami ang nababasag sa paglalakbay, at marami ang nagkakalamat kapag inilunsad sa baybay. Hindi na maibabalik pa sa dating anyo ang anumang napinsala, dahil hindi kailanman isinasaalang-alang na isasauli yaon ng barko at maghatid lamang ng kapantay na uri. Wala nang pagkakataon na makatagpo ng parehong tindahan na magtitinda ng gayong kalakal. Sa palengke ng Haraya, malalaki at mariringal ang tindahan ngunit pansamantala lamang. Panandalian ang mga transaksiyon, ipinagbibili nang mabilis ang mga kalakal, at kisapmata ang palitan ng salapi. Bibihira para sa nagbabalik na barko na makatagpo ng parehong tagapagluwas na may parehong kalakal.

Mahahango ang isa pang anyo ng pinsala mula sa kakayahan ng mga barko. Umaalis ang mga ito sa pantalan ng mariringal na kontinente na kargado nang ganap, at kapag narating ang laot, ay napipilitang itapon ang ilang bahagi ng kargamento upang mailigtas ang kabuuang kargada.  Kaya halos walang barko ang nagagawang dalhin nang buo ang mga kayamanang hinakot nito. Mababa ang halaga ng mga itinapong kalakal, ngunit kung minsan, naihahagis din ng mga magdaragat sa dagat ang mga mamahaling bagay kapag nagmamadali.

Kapag narating ang puting papel na pantalan, kinakailangan ang iba pang sakripisyo. Dumarating ang opisyales ng adwana at sinisiyasat ang kalakal na maaari lamang na ilunsad; nabibigong makaabot sa dalampasigan ang ilang produkto; at ang ilan ay tinatanggap sa kakaunting bilang lamang. Ipinagbabawal ang pag-aangkat ng alak, dahil ang ilang kontinente na pinagmumulan ng mga barko ay lumilikha ng mga alak mula sa mga ubas na nahihinog sa higit na mapagpalang temperatura. Ayaw ng opisyales ng adwana ang naturang alkoholikong kalakal. Nakalalasing iyon. At hindi yaon angkop para sa mga panlasa. Bukod dito, may kompanyang lokal na may monopolyo ng alak. Lumilikha ito ng inumin na kulay-alak ngunit may lasa ng tubig, at matutungga mo lahat iyon sa buong araw ngunit hindi ka man lang magiging malagihay. Luma na ang kompanyang iyon. Matindi ang pagdakila sa kompanya, at ang mga paninda nito’y labis ang taas ng halaga.

Gayunman, matuwa tayo kapag pumasok ang mga barko sa pantalan, sa kabila ng lahat ng sakripisyo. Dahil sa pagbabantay at pag-iingat, ang ilang nabasag o itinapong kalakal ay mababawasan sa panahon ng paglalakbay. Ang mga batas ng bansa at patakaran ng adwana, gaano man karahas sa kabuuan, ay hindi ganap na mapagbawal, at nailulunsad ang mahuhusay na bahagi ng kargamento. Masasabi ring ang opisyales ng adwana ay nagkakamali: ang ilang kalakal na nakapapasok ay sablay ang tatak ng kahon na nagsasaad ng isang bagay ngunit iba ang laman; at ang ilang piling alak ay inaangkat mula sa piling pagtitipon.

May ilang nakalulungkot, at napakalungkot. Iyon ay kapag ang ilang malalaking barko—na may palamuti ng korales at kamagong, na nakaladlad ang malalapad na watawat na pawang puti at pula, at namimigat sa mga kayamanan—ay nabigong makalapit sa piyer dahil ang lahat ng kargamento nito ay bawal o dahil ang pantalan ay mababaw para tanggapin ang bagong salta. Kaya magpapatuloy sa paglalayag ang mga barko. Hihipan ng mapagpalang habagat ang mga sedang layag, pakikintabin ng araw ang maringal na ginintuang proa, at maglalayag ang mga barko nang tahimik, kagalang-galang, palayo nang palayo sa atin at sa ating masikip na pantalan.

Mabuti na lamang at kakaunti ang ganitong uri ng mga barko. Makakikita tayo ng dalawa o tatlong gayong sasakyang-dagat sa tanang buhay natin. At mabilis nating malilimutan yaon. Katumbas ng ningning ng pananaw ay ang bilis ng paglalaho. At makalipas ang ilang taon, habang nakaupo tayo nang panatag at nakatitig sa liwanag o nakikinig sa katahimikan, kung sakali’t magbalik ang ilang nakapupukaw na tula at pumaloob sa pandinig ng ating diwa, hindi natin makikilala iyon kaagad at pahihirapan natin ang alaala na balikan kung saan natin unang narinig ang mga salita. Sa matinding pagsisikap ay mapupukaw ang ating paggunita, at matatandaan natin ang mga tula na binibigkas ng mga magdaragat, makikisig gaya ng mga bayani ng Iliad, noong ang maririkit na barko ay nakikipagsapalaran kung saan-saan.

Paghahambing at Pagtatambis sa Tula ni Benilda S. Santos

/ Roberto Añonuevo / 1 Puna

Pagwawangki [simile] ang karaniwang ginagamit sa tula upang paghambingin ang mga katangian ng dalawang bagay at ilantad ang mga pagkakahawig nito. Ginagamitan ang pagwawangki ng mga katagang, “tulad ng,” “gaya ng,” at “parang” para itampok ang tahasang tumbasan. Maihahalimbawa ang “Si Pedro ay gaya ng robot,” na si Pedro ay tuwirang inihahambing sa robot sa pamamagitan ng “tulad ng” at mahihinuha rito na si Pedro ay maaaring gumagagad sa robotikong kilos na mababatid sa kaniyang pagsasayaw o pagsasalita o pagganap. Ang paraan ng tumbasan ay maaaring tahas, gaya ng isa-sa-isang tumbasan ng mga salita o diwain; o kaya’y padaplis, gaya ng pagpapaabot ng mga pahiwatig sa pamamagitan ng mga hulagway.

Maselan ang pagwawangki kung gagamitin sa paghahambing [comparison] at pagtatambis [contrast]. Sa paghahambing, ang karaniwang pinipiga ay ang pagkakatulad ng mga katangian ng mga bagay, na taliwas sa pagtatambis na humuhugot sa mga pagkakaiba-iba ng mga katangian ng dalawang bagay. Ang pagwawangki ay maaaring makapagpadali ng hambingan o tambisan ng dalawang bagay o panig, ngunit posible ring makapag-iwan ng mga tanong lalo kung malabo ang paraan ng paghahambing o pagtatambis. Tunghayan ang tulang “Ang mga Pulubi at ang mga Maya” ni Benilda S. Santos na gumamit ng pagwawangki sa paghahambing o pangtatambis ng “pulubi” at “ibon.”

Ang mga Pulubi at ang mga Maya
ni Benilda S. Santos

Sa kanto ng Katipunan at Aurora
madalas natin silang makita.
Nakalahad ang palad
ng matandang lalaking bulag
samantalang akay ng matandang babae
kapwa nanlilimahid ang gayak.
Kaiba sa karaniwang pulubi
hindi sila nagsusumamo.
Hindi gumagamit
ng salamangka ng pagmamakaawa
upang magtamo ng biyayang barya.
Naglalahad lamang ng palad
nagmamatyag, naghihintay.
Tatabi sa bangketa
sa pagbeberde ng ilaw.
Lalapit sa pagpula
upang maglahad, magmatyag
maghintay.

Tulad sila
ng mag-asawang maya
sa kapilya
nang magpasiyang gumawa
ng pugad sa likod ng
loudspeaker sa kisame.
Nililipad-lipad
ang bunton ng damong
handa nang sigaan
ni Mang Nelson Dyanitor.
Sa pagtalikod nito
sinisikwat ng tukang maliliksi
ang ilang hibla
at tinatangay pakabila
ng poste, papataas
sa loudspeaker sa kisame.
Kaiba sa karaniwang maya
hindi sila maingay
hindi taranta.
Lumalapag lamang
sa may bunton ng damo
nagmamatyag, naghihintay
na ang lalaki’y umalis
upang patalilis na kumuha
ng ilan pang hibla
pambilog ng bahay-maya.
Lumalapag, nagmamatyag
naghihintay, kumakampay
nang papataas at magkasabay.

Tayo na saksi ng lahat
tinitimbang-timbang pa sa palad
kung aling daan
ang pipiliin sa paglisan.

Sa tula ni Santos, iwinawangki ang mga pulubi sa mga maya upang ilantad ang pagkakahawig ng kani-kanilang gawi sa pagdating, pag-iwas, at pag-alis sa gitna ng inaasahang panganib. Ngunit higit pa rito, ang mga tinukoy na pulubi sa tula ay kakaiba umano sa karaniwang pulubi (dahil hindi gumagamit ng konsepto ng “awa” para makalimos). Gayundin ang mga tinukoy na ibon sa tula na kakaiba kung itatambis sa karaniwang maya (dahil namumugad ang mga ito sa likod ng loudspeaker ng kisame ng simbahan). Ang taktika ng pagwawangki ni Santos ay mababatid sa paghahanay ng mga saknong, na ang una ay para sa mga pulubi, samantalang ang ikalawa ay para sa mga maya.

Kung may pagkakahawig man ang dalawang panig, ang kapuwa pulubi at maya ay marunong “magmatyag at maghintay.”  Hihintayin ng mga pulubi ang pulang ilaw ng trapiko bago lumapit sa mga sasakyan at mamalimos; sa kabilang dako’y hihintayin ng mga maya ang pagtalikod ng diyanitor bago manguha ng mga hibla ng dayami. Ngunit ang pulubi ay nanghihingi ng pera (na pasibong paraan ng pagtatamo ng ginhawa), samantalang ang maya ay nangunguha ng dayami (na aktibong paraan ng pagtatamo ng pugad o seguridad).

Ang pamamalimos ng mga pulubi ay itinatakda ng ekomikong kalagayan nila sa lipunan, alinsunod sa pananaw ng tao, at ang pulang ilaw ng trapiko ay kumbensiyong itinatakda ng lipunan upang matiyak ang seguridad at maayos na daloy ng mga sasakyan sa kalye. Ang pamamalimos—na bagaman tumutugon sa pangangailangang biyolohiko ng tao [i.e., pisikal na gutom at hirap]—ay hindi makapagliligtas sa tao, bagkus naglalapit pa sa mga pulubi para mapahamak. Masisipat din ang pamamalimos na higit na nakakiling sa ekonomiko kaysa biyolohikong usapin, maliban na lamang kung ipagpapalagay na namamalimos ang mga pulubi dahil iyon lamang ang abot ng kanilang isip at kakayahan. Samantala, tanggalin ang ilaw trapiko at maaasahan ang pagsisikip ng mga kalye dahil sa pag-aagawan ng mga sasakyan na sakupin ang kaunting espasyo. Higit pa rito, maaasahan ang napipintong aksidente ng mga pulubi kung walang ilaw trapiko.

Sa kabilang dako, ang pagbubuo ng pugad ng mga maya ay itinatakda ng kanilang pangangailangang biyolohiko, imbes na kalagayang ekonomiko. Ang gawi nito ay batay sa kalikasan [instinct], kaya ang pag-iwas nito sa diyanitor ay isang paraan ng pagpapanatili ng kaligtasan at seguridad sa buhay. Kahit pa sabihing namugad ito sa loob ng simbahan at sa likod ng ispiker sa kisame, ang gawi nito ay pag-uulit lamang sa dating ginagawa ng mga ibon at paniking pumapaloob sa simbahan at sumisiksik sa mga adobeng pader upang mamugad. Sa tula ni Santos, nagkataon lamang marahil na iba na ang anyo ng simbahan na mahihinuhang moderno, ngunit nananatiling pareho pa rin ang asal ng mga ibon. Ang diyanitor ay masisipat na inuupahan ng simbahan para sa partikular na tungkuling linisin at pangalagaan ang loob at labas ng simbahan, alinsunod sa pananaw ng tao. Ngunit para sa pananaw ng mga ibon, ang diyanitor ay maaaring isang panganib na makasisira ng pugad at makapagtataboy palayo sa mga maya.

Ang paghahambing at pagtatambis sa mga katangian ng pulubi at maya ay masisilipan ng puwang kung isasaalang-alang ang pangmaramihang persona na nagsasalita sa tula. Sa ikatlo at pangwakas na saknong, ang tinutukoy na “tayo” ay maaaring ang mga tao na magkakaantas ang pangkabuhayan at pangkulturang pinagmulan. May isa at karaniwang pagtingin sila hinggil sa “pulubi” at “maya.”

Kung uuriin nang maigi, ang paghahambing at pagtatambis ay maaaring tingnan sa tatlong paraan: una, lohikong antas; ikalawa, emosyonal na antas; at ikatlo, transendental na antas. Sa lohikong antas, ang “pagmamatyag at paghihintay” ng mga pulubi at maya ay nagkakahawig lamang sa pinakapayak na tumbasang pisikal. Ngunit higit pa rito, ang “pagmamatyag at paghihintay” ng mga maya ay iba sa “pagmamatyag at paghihintay” ng mga pulubi, dahil posibleng ang isa sa mga pulubi ay bulag at wala silang kakayahang magmatyag gaya ng espiya ng pulisya o militar. Naiiba rin ang pagiging kalmante ng mga maya kompara sa mga pulubi, dahil naitatakda iyon ng partikular na pagsagap o pagkaunawa hinggil sa maituturing na pisikal na panganib o banta. Ang gawi ng mga ibon ay batay sa pagkakatanto nito sa panganib na maaaring matutuhan ng isang sari ng hayop sa paglipas ng panahon para mapanatili ang sariling kaligtasan.

Sa emosyonal na antas, tinatangka ng tulang paghambingin o pagtambisin ang buhay ng pulubi sa buhay ng ibon, ngunit sa bigong paraan. Nanghihingi ng limos ang mga pulubi, samantalang nagnanakaw ng mga hibla o layak na tinipon ng diyanitor ang mga maya. Maaaring hindi tandisang nagmamakaawa ang mga pulubi para malimusan, ngunit ang mismong anyo nilang dukha at marurusing ang posibleng makaantig sa ibang tao upang magbigay ng limos. Ang “salamangka ng pagmamakaawa” ay mahihinuhang higit sa pisikal na pagkilos, bagkus sa pahiwatig ng anyo ng namamalimos (na maaaring bulag, mahina, at matanda). Sa kabilang dako, ang mga maya ay ipinamalas na kakaiba sa ibang ibon dahil hindi palahuni. Ngunit palabis ang ganitong pagmamasid, kung isasaalang-alang ang kabuuang gawi ng ibon sa maghapon. Paano mababatid ng persona na gayon nga katahimik ang mag-asawang maya sa buong maghapon kompara sa ibang mga ibon? Nasa loob ng simbahan nang matagal ang persona? Mahihinuhang linyado ang pagtanaw ng persona, at muli, mauugat ito sa kanilang pinagmulang ekonomikong estado sa lipunan.

Sa transendental na antas, ang landas na pinili ng mga pulubi ay maaaring naiiba sa pinili ng mga maya. Ngunit kung wawariin nang malalim, wala naman talagang dapat na pagtambisin. Ito ay sa pangyayaring iba ang lunan ng mga pulubi (na higit na maraming panganib ng sasakyan) kompara sa lunan ng mga maya (na kakaunti ang mga panganib, mula man sa ibang predator na hayop o tao). Wala ring dapat paghambingin, dahil ang mga tao ay may kakayahang makapag-isip at dumama nang higit sa kayang gawin ng mga maya, maliban na lamang kung sadyang may pinsala ang isip ng mga pulubi. Sa naturalistang pananaw, ang tadhana ay naitatakda ng likas na katangian [instinct], gaya ng ibong gumagawa ng pugad. Ngunit sa realistang pananaw, ang panlipunang gawi ng mga pulubi [pamamalimos] ang magtatakda ng kanilang kapalaran sa buhay.

Kung babalikan ang pananaw ng pangmaramihang personang nagsasalita sa tula, ang pananaw na ito ay nauulapan ng prehuwisyo ng kanilang ekonomikong estadong pinagmulan. Hindi matapat at lapat ang pagsasaad ng “pagmamatyag at paghihintay,” at ang konsepto ng kaligtasan at ginhawa ay walang kakayahang umigpaw sa de-kahong pananaw. Ang naturang prehuwisyo ang magiging sanhi rin ng pagkatiwalag sa kaligiran ng persona sa tula. Kaya ang pahayag na “kung aling daan/ ang pipiliin sa paglisan” ay burges na pagpapamalay nang mababaw hinggil sa isang tagpo, nang hindi alintana ang realidad ng ugat ng kahirapan ng mga tao.

Soneto ng Paghihiwalay

/ Roberto Añonuevo / Mag-iwan ng puna

Salin ng “Soneto da separação” ng makatang Brazilian Vinícius de Moraes.
Salin sa Filipino ni Roberto T. Añonuevo.

Soneto ng Paghihiwalay

Naghunos na lungkot ang mga halakhak,
Pumuti’t naumid na hamog na natak;
At nagsabula ang tamis ng halik,
Pinalis ng kamay ang dating kaniig.
Nagngitngit na hangin ang kapanatagang
Pinatay ang apoy sa matang sumilay;
At alab ng libog ay naging babala
At ang walang tinag ay naghunos dula.

Walang ano-ano’y napalitan lahat
Ang sinta’y nahubog tungo sa pighati;
Yaong kaluguran ay ano’t iisa.

Matalik sa puso’y lumayo nang ganap,
Lumaboy kung saan ang buhay na hati
At sa isang iglap, wala ang kasama.