Ang karanasan ng pagsulat ng editoryal sa wikang Filipino ay mauugat sa pagkakalathala ng unang pahayagan sa Filipinas. Itinuturing na unang pahayagan sa Filipinas ang Del Superior Govierno na lumitaw noong 8 Agosto 1811, may 197 taon na ang nakararaan mula ngayong araw. Ngunit anim na buwan lamang ang itatagal ng nasabing pahagayang nasa wikang Espanyol at mamamaalam. Susundan ito ng Diario de Manila na ilalabas noong 1848; isisilang ang La Ilustración Filipina noong 1859 ngunit magsasara makaraan ang isang taon at siyam na buwan. Susunod ang El Catolico Filipino na inilathala ni Padre Pedro Pelaez noong 1862; at lilitaw ang Diariong Tagalog na ipinundar ni Marcelo H. del Pilar sa tulong ni Francisco Calvo y Muñoz. Ang Diariong Tagalog ang kauna-unahang bilingguwal na pahayagan noong 1882, at nabuhay sa loob ng limang buwan. Marami pang pahayagan ang lilitaw, subalit nais kong itampok ang Diariong Tagalog dahil ginamit doon ang wikang Tagalog para sa Katagalugan, at tinangka nang simulan ang diskurso ng mga Tagalog alinsunod sa wika nito.

Kung pagbabatayan naman ang saliksik ni Iñigo Ed. Regalado, ang kauna-unahang pahayagang Tagalog—na kinabasahan ng mga mapaghimagsik na lathala na lumabas noong panahon ng kalayaan sa Pananakop ng Espanyol—ay Ang Kapatid ng Bayan na pinamatnugutan ni Pascual H. Poblete. Ang nasabing pahayagan ay ang dahong Tagalog ng El Grito del Pueblo na si Poblete rin ang editor. Hindi magtatagal at lilitaw ang Muling Pagsilang na tumuligsa sa mga patakaran ng rehimeng Amerikano hanggang inusig at tuluyang ipasara ng pamahalaang kolonyal ng Amerikano.

Ang paglitaw ng mga pahayagang Tagalog noong bungad ng siglo 20 ang simula ng masasabing malaking pagbabago sa pagsulat ng editoryal o higit na kilala noong pangulong tudling. Tumutukoy ang “tudling” sa kolum o pitak sa pahayagan, at kapag ikinabit ito sa “pangulo” (i.e., pang + ulo) ay nangangahulugang tampok na kolum na walang nakasaad na pangalan ng may-akda. Ang editoryal ay kumakatawan noon sa mga pananaw ng pangkat ng editor na maaaring lumilihis sa itinakdang pananaw at patakaran ng pamahalaan, at hinahatak ang malawak na lipunan na makisangkot sa pamamagitan ng pagbibigay ng mga opinyon at pagpapasiya hinggil sa naturang pananaw at patakaran. Kung minsan, ang editoryal ay hindi lamang tinig na mula sa mga editor at kasama nitong peryodista, kundi ang mismong paninindigan ng publikasyon hinggil sa iba’t ibang usaping lumalaganap sa bansa. Kung babalikan ang sinulat ni Iñigo Ed. Regalado, na pangunahing peryodista at editor sa Tagalog noong bago at makaraan ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, ang editoryal at ang malalayang pitak

“ay siyang tagapaghudyat sa nagsisibasa ng mga suliraning may-kinalaman sa iba’t ibang sangay ng kabuhayan, sa katayuan ng mga lipunan, at sa kalagayan ng bayan. Ang pangulong tudling ay siyang nagbubukas ng landas sa isipan ng mga mambabasa sa pagbuo ng sariling palagay at kuro sa alinmang suliranin, at sa ikapagkakaroon ng matibay na batayan sa paninindigang sasagisagin o ipakikitungo sa kaninuman.”[1] (Sa akin ang diin).

Sa kasalukuyan, ang editoryal ay hindi lamang kinakasangkapan upang hatakin ang mambabasa na pumaling sa isang panig ng pananaw o paniniwala, bagkus upang kumbinsihin—kung hindi man tahasang pilitin—ang sinumang awtoridad o pinatutungkulan na pumanig at gawin kung kinakailangan ang mungkahi ng isang publikasyon. Malayo na ang kasalukuyang editoryal sa mga ninuno nito dahil ang mga editoryal ngayon, lalo sa mga tabloyd, ay tila alingawngaw lamang ng malaganap na opinyong maaaring nagmumula rin sa taumbayan.

Mapanganib ang pagsulat ng editoryal, dahil kung minsan ito ang nagiging sanhi upang sindakin o patayin o kung hindi’y sampahan ng libelo ang lupon ng mga editor at ang pabliser. Maihahalimbawa ang editoryal na “Aves de Rapiña” (Mga Ibong Mandaragit) na sinulat ni Fidel Reyes at nalathala noong 1908 sa El Renacimiento. Ang nasabing editoryal ay naging sanhi upang magsampa ng kaso sa hukuman si Dean C. Worcester laban kina Martin Ocampo at Teodoro M. Kalaw na kapuwa may-ari ng El Renacimiento at Muling Pagsilang. Sa pananaw ng korteng nasa ilalim ng gobyernong kolonyal ng Amerikano, nagkasala ang dalawa at marapat lamang na pagmultahin ng halagang 70 libong piso at ibilanggo. Ipinasubasta ang magkapatid na publikasyon kaya nagsara, at nakulong si Kalaw. Ngunit di-maglalaon ay mapapalaya si Kalaw alinsunod sa kapatawarang iginawad ni Gobernador Heneral Francis Harrison.

Ang makasaysayang editoryal ng El Renacimiento ay gagawing inmortal ni Amado V. Hernandez sa kaniyang nobelang Mga Ibong Mandaragit (1969), at tinumbasan ng salin sa Filipino. Heto ang bahagi ng editoryal na inilahok sa nobela:

Mga Ibong Mandaragit
Sa ibabaw ng daigdig ay may isinilang upang kumain at lumaklak, ang iba’y upang siyang kanin at lulunin. . . Ang pagsasamahan ng isa’t isa’y naaayon sa katakawan at lakás ng una hanggang sa mabigyan ito ng kasiyahan sa kapinsalaan ng kapwa.

May mga taong bukod sa hangad na tularan ang lalong walang habas na ibon: ang Agila, ay may mga palatandaan pa rin ng buwitre, ng kuwago, at ng malaking bayakang (vampira) sumisipsip ng dugo ng tao.

Umakyat sa mga kabundukan ng Bengget upang uriin at at sukatin ang mga bungo ng Igurot nang sa gayo’y mapag-aralan at maimulat umano ang liping ito, samantala’y taglay ang paningin ng mga ibong mandaragit, ay kasabay na tinitiktikan kung saan naroon ang malalaking deposito ng ginto na iniingatan ng Igurot sa liblib ng mga ulilang bundok, upang maangkin yaon pagkatapos, salamat sa mga pamamaraang legal na binago nang paulit-ulit, ngunit lagi nang ukol sa kanyang sariling kagalingan.

Magpahintulot sa kabila ng mga batas at kautusan, ng labag na pagkatay ng bakang may sakit upang pakinabangan ang sirang karne na siya na rin ang nagbawal sa bisa ng kanyang katungkulan.

Ipakilala ang kanyang sarili sa lahat ng pagkakataon bilang isang siyentipikong may mga guhit sa noo, at nag-ukol ng buo niyang buhay sa mga hiwaga ng laboratoryo ng siyensiya, gayong ang tanging gawaing siyentipiko na kanyang kinaaabalahan ay ang pagsusuri sa mga insekto at pag-angkat ng itlog ng isda, na para bang ang isda sa bansang ito’y kulang sa sustansiya at sa lasa, kaya kailangang palitan [yaon] ng isdang nanggaling sa ibang lugar. . . .[2]

Iba ang datíng ng editoryal kapag naisalin na sa Filipino o Tagalog, dahil sumasapol ito sa pandama ng mambabasang Filipino kumpara sa orihinal na Espanyol. Patunay ito na ginagamit noon pa man ang editoryal hindi lamang para magbunyag ng impormasyon, bagkus umusig sa awtoridad hinggil ipinapatupad nitong mapanakop na patakaran sa buong bayan.

Anyo ng Editoryal
Nagbabago ang anyo ng editoryal sa paglipas ng panahon, at kung pagbabatayan ang mga pahayagang nalalathala sa kasalukuyan, iba’t iba rin ang pagdulog sa pagsulat ng editoryal alinsunod sa pahayagang pinagmumulan nito. Kung pagbabatayan ang mga nalalathalang editoryal sa mga pahayagan o magasin, mapapansin ang apat na layon ng editoryal: una, ipaalam sa mambabasa ang ilang mahahalagang impormasyong sa tingin ng mga editor ay mahalaga para sa madla; ikalawa, himukin ang mambabasa na maniwala sa isang diwain o kaisipang isinulat sa editoryal; ikatlo, aliwin ang mambabasa at purihin kung hindi man tuligsain ang sinumang tao o sektor na dapat purihin o tuligsain; at ikaapat, ipaalam ang nilalaman ng publikasyon. Ang ikaapat na layon ay bihira nang gawin sa ngayon, ngunit matatagpuan pa rin panaka-naka sa mga magasing de-kolor na may tema ang bawat labas.

Ang ilang editoryal na lumalabas sa mga pahayagang gaya ng Philippine Daily Inquirer, Philippine Star, Manila Bulletin,  at Philippine Standard Today ay maituturing na isa nang ganap na sanaysay na mahaba kaysa editoryal ng mga pangunahing tabloyd sa bansa na gaya ng Abante, Balita, Bulgar, at Tanod. Gayunman, ang mga editoryal sa tabloyd ay maituturing na makabagong bersiyon ng “dagli”[3] na nagtutuon sa isang isyu, at maikli kung ikokompara sa editoryal ng malalaking pahayagan. At dahil maikli ang naturang editoryal—na karaniwang binubuo ng 200 salita o higit pa—kailangang pagtuunan nito ang isang paksa lamang at gumamit ng pagdulog na payak na makaaabot sa hinagap ng masa upang maisilid ang lahat ng opinyon, puna, mungkahi, at kuro-kuro sa gaya ng politika, ekonomiya, kultura, isports, at kaugnay na lárang.

Sa mga pahayagan sa Amerika, ang mga editoryal ay karaniwang binubuo ng 400-700 salita o higit pa, at siyang ginagaya rin ng ilang pahayagan dito sa Filipinas. Nakatampok ang editoryal sa mga pahinang laan sa opinyon, at karaniwang binabalanse o sinasalungat o sinusuhayan ng iba pang pitak ng mga kolumnistang may sariling pananaw o pagkiling sa isang isyu. Sinusulat ang editoryal makaraang talakayin ng pangkat ng editor ang makabuluhang paksang marapat itampok, at ito ang nagiging nagkakaisang pananaw o paninindigan ng lupon ng mga editor kung hindi man ng publikasyon.

Dahil naglaho na ang malalaking pahayagang gumagamit ng wikang Filipino, gaya ng Diyaryo Filipino at Silangan Shimbun, kinakailangang titigan ang anyo ng editoryal na lumalabas sa mga tabloyd. Ang ilang editoryal mula sa pili’t pangunahing tabloyd ang gagamitin sa pagtalakay dito, at aalamin ang mga pagdulog na ginagawa nito hinggil sa pagbibigay ng opinyon na kaugnay ng isang paksa. Samantala, sisikaping iugnay ang mga pag-aaral dito sa paksang editoryal na ginagamit sa mga  teksbuk sa hay-iskul.

Dapat ipagpaunang nagbabago-bago ang wika alinsunod sa tabloyd at sa mga editor na bumubuo nito. Kung ihahambing sa mga pahayagan sa Ingles, ang mga tabloyd sa Filipino ay nangangailangan pa ng estandardisasyon ng ispeling o pagbabaybay, at marahil may kaugnayan ito sa pangyayaring ang wikang Filipino ay dumaraan sa yugto ng matinding pagdalisay mulang midya hanggang akademya hanggang malawak na madlang mambabasa. Nasa wikang Filipino man o Ingles ang editoryal, hindi nagkakalayo ang mga pinapaksa, at nagkakaiba lamang sa paraan ng pangangatwiran at sa paraan ng pagtanaw hinggil sa kung ano ang karapat-dapat itampok.

Lohika ng Editoryal
Mahalagang bahagi ng tabloyd ang editoryal nito. May editoryal, gaya ng sa Balita, na halatang salin o halaw sa Ingles, at ang naturang salin o halaw ay tila Ingles na Tinagalog ng editoryal ng Manila Bulletin. Ngunit may editoryal na sadyang isinulat sa Filipino na hinaluan ng Ingles at kaya nagmumukhang Taglish. May editoryal na halos sumigaw o manumbat o mang-usig, samantalang gamit ang halos balbal na pananalita, at natatabunan ang esensiya ng paghahayag ng mga diwain sa makatwiran at lohikong pamamaraan. Binanggit dito ang wika dahil wika ang nagsasakay ng kaisipan at lohika ng mga editoryal na kumakalat araw-araw sa buong bansa.

Isa sa mga halimbawa ng halaw o salin mula sa Ingles na editoryal ay mababasa sa Balita na nagpapaliwanag ng isang ulat.

Potensiyal ng maralita sa paggamit, produksiyon, pagbabago, at aktibidad sa negosyo
(1) Sa isang ulat kamakailan, hinimok ng United Nations Development Programme (UNDP) ang mga kompanya na magpalawak nang higit pa sa tradisyunal na pamamaraan ng negosyo at inalok ang mga ito ng mga estratehiya at mga kasangkapan upang maihatid sa maralita ng daigdig bilang kaagapay sa paglago ng ekonomiya. Bilang bahagi ng Growing Inclusive Market’s initiative ng UNDP, ang ulat na pinamagatang “Creating Value for All: Strategies for Doing Business with the Poor” ay nakatuon sa extensive case studies at nagpapakita ng pagiging epektibo ng mas inclusive business models.

(2) Tampok sa naturang ulat ang hindi pa nagagamit na potensiyal ng maralita para sa paggamit o consumption, produksiyon, pagbabago o innovation, at aktibidad sa negosyo. Ayon dito, kapag maraming kompanya ang kumuha ng maralita, hindi lamang nila maisusulong ang kaunlaran kundi makaaambag pa sila sa pagtamo ng Millennium Development Goals (MDGs)-ang pandaigdigang anti-poverty targets na dapat matamo sa 2015. Binigyang-diin ng UNDP Administrator ang kapangyarihan ng maralitang mamamayan na makinabang sa aktibidad ng merkado, sampu ng kanilang abilidad na makilahok sa mga pamilihan at makamit ang oportunidad sa merkado.

(3) Ang ulat ay kaakibat na mga estratehiya na matagumpay na ginamit ng mga pribadong negosyo upang mapangasiwaan ang mga karaniwang hadlang sa pagnenegosyong kasama ang maralita. Kasama rito ang mga produkto at serbisyo, ang pamumuhunan sa impra(e)struktura o pagsasanay upang maalis ang mga pahirap, at paggamit ng lakas ng maralita upang maparami ang labor at management pool at mapalawak ang kaalaman. Sapagkat may puwang pa para sa maraming inclusive business models, sinasabi ng ulat na maaari pang magkaroon ng mas maraming inlusive markets at para sa mas malaking value creation.

(4) Sa harap ng maraming ehemplo sa kasalukuyan sa Pilipinas, ang ulat ng United Nations Development Programme ay dapat magbigay ng isang gabay upang himukin ang mga pribadong negosyo na kumuha ng mga maralita; na ang abilidad na makadagdag ng kahalagahan sa mga produkto at serbisyo ay kinilala rin sa naturang ulat.[4]

Binubuo ng 319 salita ang editoryal at hinati sa apat na talata, at bawat talata’y binubuo ng isa hanggang tatlong pangungusap. Pinakamahabang pangungusap ang nasa talata 4, na binubuo ng 51 salita. Sinundan iyon ng unang pangungusap sa talata 1, na may 48 salita. Binanggit ang anyo ng pagkakasulat ng editoryal dahil dito matitingnan kung gaano kahusay maipaaabot ang mensahe. Ang dalawang binanggit na mahabang pangungusap ay maaaring biyakin sa dalawa o tatlong pangungusap upang mapagaan; o dili kaya’y mapaiikli, nang maiwasan ang tonong animo’y literal na salin ng orihinal na akdang Ingles. Maaaring isaayos ang talata 1 sa ganitong paraan:

Hinimok kamakailan ng United Nations Development Programme (UNDP) ang mga kompanya na higtan ang nakagawiang pamamaraan ng pagnenegosyo, at gamitin ang lakas-paggawa ng mga maralita. Nakasaad sa ulat ng UNDP ang malawak na kaso ng mga pag-aaral at ang mga modelo ng negosyong bukás sa mga dukha.

Maisasaayos naman ang talata 4 sa ganitong hagod:

Isang gabay ang ulat ng UNDP na makahihimok sa mga pribadong kompanya na kunin ang serbisyo ng mga maralitang may kakayahang magpataas sa kalidad ng produkto at serbisyo.

Mapapansin na mapaiikli ang mga pangungusap at talata kung iiwas sa paglikha ng mga editoryal na halos literal ang salin. Nakabibigat sa mambabasa ang jargon, bukod sa pambihirang palaugnayan (i.e., sintaks) ng magkakatanikalang salita. Kapag dumako naman sa nilalaman, masasabing payak lámang ang ibig ipaabot ng editoryal. May ulat ang UNDP na nagsasabing gamitin ang nakakaligtaang lakas-paggawa ng dukha. Ito ang dapat gawin umano ng mga pribadong kompanya upang lumago ang kanilang negosyo dahil ang mga dukha ay hindi lamang konsumidor bagkus maaasahang trabahador. Ang totoo’y tinanggap lamang ng editoryal kung ano ang iniulat ng UNDP at hindi na ito sinuri. Ang pangwakas na talata nitong nagmumungkahi na “dapat magbigay ng isang gabay” ang ulat ay maaaring tumukoy sa mungkahi o kaya’y sa mga hakbanging dapat gawin. Ngunit kung para kanino ang gabay ay malabo dahil hindi nailugar ang papel ng kapuwa gobyerno at pribadong sektor sa paggamit ng lakas-paggawa ng dukha.

Maihahalimbawa ang sumusunod na editoryal na nalathala sa Abante Tonite na nagtatangka namang manghimok, bukod sa bumabanat sa awtoridad.

‘Wag pagkakitaan
(1) Nag-isyu na ng bagong fare matrix o taripa sa mga pampasaherong bus ang Land Transportation Franchising and Regulatory Board (LTFRB) upang maipatupad na ang dagdag na singil sa pasahe.

(2) Ang fare hike ay iimplementa bunsod ng walang tigil na pagtataas sa presyo ng mga produktong petrolyo.

(3) Dahil ipatutupad ang dagdag-pasahe, malinaw na ibig sabihin nito ay tutulungan ng gobyerno ang sektor ng transportasyon na makaahon mula sa matinding sakripisyong dinaranas dala ng sobrang taas ng presyo ng langis.

(4) Pero hindi ba’t panibagong pagpapahirap sa mga tsuper at operators ang planong paniningil ng LTFRB sa ipapalabas na fare matrix gayundin ang add-on sticker?

(5) Walang isyu kung kasing halaga [sic] lamang ng gagastusing materyales sa pag-imrenta ng fare matrix at stickers ang sisingil [sic] ng LTFRB pero ang P50 hanggang P300 na singil sa bawat sasakyang kakabitan ng taripa ay masyadong malaki.

(6) Anong klaseng tulong itong gustong gawin ng LTFRB kung hindi pa nakakaramdam ng ginhawa ang mga tsuper at operator ay pasakit agad ang ipapalasap?

(7) Kung sinsero ang LTFRB at ang gobyerno sa kabuuan na matulungan ang sektor ng transportasyon, hindi tamang maningil ng napakalaking halaga sa fare matrix at stickers.

(8)  Huwag naman sanang pagkakitaan ang ating mga kababayang hirap sa buhay![5]

Eksaktong 200 salita ang editoryal na sinipi sa itaas. Nilagyan ng numero ang simula ng bawat talata upang madaling masuri. Pamagat pa lamang ay pagtataasan na ito ng kilay ng mga akademiko at pantas wika dahil ang katagang ‘wag na mula sa tinipil na “huwag” ay iniiwasan hangga’t maaari sa Tagalog o Filipino, lalo kung pormal ang anyo ng prosa. Dalawang pantig lamang ang “huwag” (hu·wág) kaya hindi na ito tinitipil. Sa panutong ginawa ni Regalado, ang mga salitang tinitipil ay karaniwang may tatlong pantig pataas, o kaya’y dalawang salitang pinagdikit. Maihahalimbawa ang tinipil na bituin na naging bitwin; kanya na mula sa kaniya; nuha mula sa kinuha; nikat mula sa sumikat; hamo na mula sa hayaan mo; ngunit mula sa nguni at. Mahabang usapan ang pagtitipil ng salita, at marahil kinakailangan ng ibang talakayan upang maipaliwanag ang lahat ng ito.

Balikan natin ang editoryal ng Abante Tonite. Mahahalatang magkaugnay ang mga talata 1-2, na hinggil sa paglalabas ng taripa sa mga publikong sasakyan nang maitaas ang pasahe. Ngunit ang talata 3 ay malabo hindi lamang ang palaugnayan kundi ang kaugnayan nito sa mga naunang talata. Dahil kahit itaas ng gobyerno ang pasahe ng publikong sasakyan ay hindi nangangahulugang katumbas iyon ng pagtulong ng gobyerno sa mga tsuper at operator. Trabaho ng LTFRB na subaybayan at itakda ang angkop na pasahe na makatwiran sa kapuwa tsuper at pasahero. Ang talata 4-5 ay hinggil sa mataas na singil ng LTFRB sa ipinalalabas nitong taripa at istiker, at ang talata 6 ay umuusig sa gayong gawain ng LTFRB dahil dagdag na pasanin umano iyon sa mga tsuper na nahihirapan sa mataas na presyo ng krudo. Biglaan ang pagpapasok ng salitang “add-on sticker” sa talata 4 at ipinapalagay dito na alam na iyon ng mambabasa kahit hindi nakasaad sa bukanang talata ng editoryal.  Magkaugnay naman ang mga talata 7-8, na nagpapasaring sa motibo ng LTFRB ukol sa taripa at istiker, ngunit kung bakit napakataas ng singil sa nasabing taripa at istiker—kung mataas ngang maituturing kompara sa ordinaryong istiker na ginagamit halimbawa sa subdibisyon—ay hindi napalawig at nasuhayan nang matatag. Delikado ang talata 8, dahil kahit hindi nito tahasang pinararatangan ang LTFRB na pinagkakakitaan nito ang mga dukhang tsuper ay gayon ang lumalabas dahil sa pahiwatig na hindi makatwiran ang presyo ng taripa at istiker.

May editoryal naman na hindi basta nanunuligsa, bagkus idinaraan ang panunuligsa sa pamamagitan ng pagsipi sa isang grupo o awtoridad, at nagwawakas sa pahayag hinggil sa silbi o katwiran ng isang panig. Maihahalimbawa rito ang nalathala sa Bulgar:

Student power vs. Meralco
(1) Nakisali na rin ang mga estudyante sa isyu ng over-charge sa electricity bill.

(2) Pinutakte na rin ng mga estudyante ang internet blogs at chat rooms upang ireklamo ang hindi makatarungang paniningil ng Meralco gamit ang system loss at iba pang diskarte.

(3) Kamakailan lamang ay tinalakay sa Energy and Consumer Rights forum ng mga lider ng Union of Catholic Student Councils (UCSC) sa San Beda College ang isyu sa illegal charge sa electricity bill.

(4) Ipinakikita rin dito ang paghuhunos ng pagkamulat ng mga kabataan mula sa dati-rating radikal na pananaw-pampulitika patungo sa mas napapanahong isyu sa ekonomiya at SIKMURA.

(5) Kasi naman, apektado ng mataas na singil sa elektrisidad ang mga estudyante na umuupa sa mga dormitoryo kung saan nababawasan nang malaki ang kanilang allowances na dapat ay napupunta sa pangmatrikula, pambili ng aklat at mga gamit sa eskuwelahan.

(6) Sakaling nagbabayad ang mga estudyante ng P5,000 o P3,000 sa electricity bill, nagogoyo sila ng P900 hanggang P1,500 sa overcharged dahil sa ikinakatwirang system loss.

(7) Kinukuwestiyon din ng mga estudyante kung bakit nananatiling kontrolado ng pamilya Lopez ang Meralco, gayung hawak lamang nito ang minoryang sosyo na 33.4 porsiyento kumpara sa pinagsanib na 35.7 porsiyentong sosyo ng mga government corporation.

(8)  Nagtataka ang mga estudyante kung anong klase ng matematika ang ginamit na pormula o MAHIKA ng MINORYA upang makontrol ang operasyon ng isang malaking korporasyong may sagradong tungkulin paglingkuran ang mga maliliit na mamamayan sa serbisyo ng elektrisidad.

(9) Anu’t anuman, ang pakikilahok na ito ng mga estudyante sa isyu ng ekonomiya ay tanda ng isang malaking pagbabago sa pamamaraan ng kanilang PAKIKIBAKA sa makabagong henerasyon gamit ang cyberspace.[6]

May 265 salita ang siniping editoryal sa itaas. Nilagyan ng numero ang simula ng bawat talata upang madaling masuri ang daloy. Mapapansin sa naturang akda na ang bawat talata ay binubuo ng isang pangungusap lamang na ang pinakamahaba ay matatagpuan sa talata 5 (39 salita), at susundan ng mga talata 8 (38 salita) at talata 7 (35 salita). Pinakamaikli ang talata 1 (13 salita) na nagsisilbing pangkalahatang paksang susuhayan ng mga talata 2-3. Ang paksa ng editoryal ay may kaugnayan sa pakikilahok ng mga estudyante sa isyu ng labis na paniningil sa kuryente ng Meralco. Ang ingay mula sa hanay ng mga estudyante ay matatagpuan umano mulang internet chat room hanggang akademikong forum. Pagsapit sa talata 4, lilihis ang talakay at pagtutuunan ang pagbabago ng kaisipan o estratehiya, kung hindi man priyoridad, ng mga pangkat na kabataang dati’y pulos pampolitikang pagkilos ang inaatupag.

Sa ganitong paraan ng lohika, ang mga estudyanteng tinutukoy sa talata 1 ay maipapalagay na siya ring mga aktibistang estudyante sa talata 4. Kung ganito nga, mapanlagom ang talata 1 dahil aakalain ng mga mambabasa na ang mga tinutukoy na “estudyante” roon ay kumakatawan sa malawak at sari-saring kapisanan ng mga estudyante sa buong Filipinas at nagtataglay ng iba’t ibang programa, simulain, at ideolohiya. Kung ang tinutukoy ay ang mga estudyanteng kabilang sa Union of Catholic Student Councils (UCSC), at isama na ang mga blogista, hindi pa rin masasabing kumakatawan ang mga ito sa pangkabuuang lunggati ng mga estudyante sa buong Filipinas. Dagdag pa’y maingay man ang mga blogista sa cyberspace, hindi rin matitiyak na pawang mga estudyante ang hanay nito at aakalain pang karamihan sa kanila’y propesyonal kung hindi man nagtapos sa kolehiyo o sadyang walang magawa sa buhay kundi makipagkudkuran (i.e., chatting).

Ang mga talata 5-8 ay waring litanya ng mga aktibistang maririnig sa rali. Tumutukoy ang mga talata 5-8 sa mga estudyanteng nangungupahan sa dormitoryo, ngunit nagbabayad man sila ng mataas na singil sa kuryente ay hindi maipapalagay na sa sariling bulsa nila kinukuha ang bayad bagkus mula sa suweldo o kita ng kani-kanilang magulang. Ang paratang hinggil sa “labis na singil,” “system loss,” “kontrol ng pamilya Lopez sa Meralco,” at pahiwatig ng “panloloko ng Meralco sa taumbayan” ay mga paratang na hindi naipaliwanag nang maigi at nasuhayan ng mga patunay sa editoryal. Ipinapalagay samakatwid sa naturang editoryal na ang gayong mga termino ay maliwanag na sa isipan ng madla, kahit ang totoo’y hindi pa.

Samantala, ang talata 9 ay pagpansin ng editoryal sa pagbabago ng estratehiya ng mga estudyanteng aktibista. Ngunit kung babalikan ang mga pagkilos ng mga aktibistang estudyante, gaya ng mga kasapi ng League of Filipino Students (LFS), ang kanilang pagkilos noon pa man ay laging kaugnay ng pag-urirat sa ekonomiya ng bansa dahil nakasalalay sa ekonomiya ng bansa ang buhay ng mayhawak ng produksiyon at ang buhay ng mga manggagawang sumasandig sa produksiyon para mabuhay at pawang mauugat sa Marxistang pananaw. Kung labis mang naging politisado ang mga estudyanteng aktibista at nakalimutang paksain ang hinggil sa pangkabuhayang usapin ay maipipintas marahil iyon sa kanilang sinaunang anyo ng pakikibaka at sa laos na programa ng kanilang kilusan. Nagbago lamang ng arena ang pakikibaka ng mga estudyante, na kung dati’y laging laman ng kalye ay malimit ngayong nakikipagdebate sa cyberspace.

Marupok ang ganitong uri ng editoryal, dahil ang pamumuna ay ipinapalaman sa mga bibig ng mga estudyante upang ikubli ang tunay na paninindigan at opinyon ng lupon ng mga editor ng Bulgar. Animo’y balita ang editoryal, at ang dapat sanang pagtalakay sa kapangyarihan ng mga estudyante sa loob man ng paaralan o sa malawak na cyberspace ay hindi napanindigan sa talakay. Baluktot ang lohika ng editoryal, at lalo lamang makapagpapalakas sa gaya ng Meralco sa paninindigan nitong itaas ang singil ng kuryente dahil kinakailangan upang manatili itong humihinga.

Nagmumungkahi rin ang ilang editoryal, at maihahalimbawa ang mababasa sa PM Pang-Masa:

Huwag turuang umasa sa limos ang mahihirap
(1) May second round pa raw ang subsidies na ibibigay sa mga mahihirap. Iyan ang magandang balita ng pamahalaan kaugnay sa sunud-sunod na pagtaas ng presyo ng bilihin at ang patuloy na krisis sa pagkain. Kukunin ang ipagkakaloob na subsidies sa malaking excess collection ng value added tax (VAT) sa oil products. Tinatayang nasa P4 bilyon ang excess collections ng VAT. Sabi pa ng gobyerno, malaki ang pagtataas ng presyo ng petroleum products. Aabot daw sa P70 bilyon ang revenue ng bansa sa loob lamang ng ilang buwan.

(2) Unang nagbigay ng subsidies ang pamahalaan noong nakaraang buwan. Nagbigay ng P500 sa mga mahihirap para may maipambayad sa kuryente. Nagbigay ng tulong sa mga mahihirap na estudyante at ganundin [sic] sa mga jeepney drivers at operators. Ang pagbibigay daw ng subsidies ay para mapagaan ang pasanin ng mahihirap sa patuloy na pagtaas ng mga presyo ng mga pangunahing bilihin partikular ang bigas.

(3) Nang magsalita si President Arroyo kamakalawa sa Angeles City, Pampanga para sa inagurasyon ng medical building na dedicated sa kanyang inang si Doña Evangeline Macapagal, sinabi ng Presidente na dadagdagan ang subsidies para sa mga mahihirap. Depende raw kung magkano ang idadagdag sa subsidies at nakabatay sa laki ng excess ng koleksiyon sa VAT ng langis. Agad namang nagpalabas ng P4 billion si Mrs. Arroyo para sa subsidies. Para na naman ito sa mga small electricity consumers at mga mahihirap na estudyante.

(4) Maganda ang nagbibigay [sic] ng subsidies sapagkat makatutulong sa mga nagdarahop sa buhay. Subalit kung pawang pagbibigay o paglilimos ang gagawin ng gobyerno sa mga kawawang mamamayan, ay baka hindi na matutong gumawa ang mga ito at umasa na lamang. Lagi na lamang silang aasa sa limos ng pamahalaan at hindi na pauunlarin ang sarili.

(5) Mas makabubuti kung trabaho o mapagkakakitaan ang ipagkaloob ng pamahalaan sa mahihirap kaysa pagkalooban ng barya-baryang pambayad sa kuryente. Saan aabot ang limos na P500. [sic, ?] Pantapal lamang ito at hindi lubusang makagagamot sa sugat nang umaantak na kahirapan. Turuang magbanat ng buto para kumita at hindi para umasa sa limos. Kailangang matuto ang mahihirap na gumawa para umunlad ang buhay.[7]

Binubuo ng 347 ang kabuuang editoryal. Taliwas sa editoryal ng Abante Tonite, ang editoryal ng PM Pang-Masa ay may mga talatang naglalaro sa tatlo o higit pang pangungusap at nagtatangkang bumuo ng isang diwa. Ang daloy ng pangangatwiran ay pasuysoy (i.e., inductive) na ang maliliit na detalye ay tumutumbok sa pangkalahatang diwa sa pangwakas na talata.

Simple lamang ang nais ipaabot ng editoryal. Dalawang beses nagbigay ng subsidyo ang pamahalaan sa ilang dukhang sektor, gaya ng estudyante, manggagawa, at motorista. Hindi dapat umano paasahin ang mga dukha sa subsidyo mula sa gobyerno dahil baka maging tamad lalo sila. Bigyan daw sila ng trabaho. Ang problema sa editoryal ay kinokontra nito ang sarili dahil sa talata 5 ay isinaad na napakaliit ng subsidyong mula sa gobyerno. Kung hindi sapat ang subsidyo para buhayin ang isang maralitang tagalungsod, paanong magiging lalong tamad ito at hindi na magtatrabaho? Magkasiya na lamang sa subsidyo? Mahihinuha rito na gaano man kalaki ng subsidyo ay walang kaugnayan sa katamaran, bagkus sa iba pang panloob at panlabas na aspekto sa buhay ng tao na nakaaapekto sa mismong tao. Samantala’y mahahalata na ang salitang “tamad” o “katamaran” ay kargado ng pahiwatig sa editoryal dahil kahit ang prehuwisyo laban sa sinumang dukha at kulang-palad ay maiuugnay sa naturang salita. Ang pagiging “tamad” ay hindi lamang kawalan ng sigasig at pagsisikap sa buhay, ngunit maaaring maikabit din sa paglayo at pagbalikwas, o kaya’y panlulumo at kawalang pag-asa sa buhay, kung sisipatin sa anggulo ng sosyolohiya at sikolohiya.

Ang mungkahi sa gobyernong bigyan ng trabaho ang dukha ang maganda sanang punto, ngunit kung paano isasagawa iyon ay nabigong mapalawig sa akda. Paano makalilikha ng trabaho ang gobyerno, o paano ito makikipagtulungan sa pribadong sektor upang bigyan ng trabaho ang walang trabaho? Hindi nasuhayan ang pamagat ng editoryal, bukod sa baluktot ang pangangatwiran nito, kaya hindi kapani-paniwala ang mala-bibliko nitong alusyon. Ang masaklap, hindi nabigyan ng konteksto ang ekonomikong kahirapang dinaranas ng mababang uri kaya pumapabor sa kaisipan ng naghaharing uri.

Isa pang editoryal na pumapaksa sa subsidyo ng pamahalaan ang tinalakay sa Tanod:

Malikhaing pamamaraan
(1) Bakit sinasabi ng mga eksperto na maaari lamang mas magpalala sa nararanasang mga problemang ekonomiko ng Pilipinas ang mga subsidyo sa maralitang sektor para sa pagbili ng pagkain at panggatong? Nagkamali ba ang gobyerno sa pagtugon sa mga mungkahi ng mga institusyong multilateral tulad ng World Bank na ang pagkakaloob ng subsidies sa mahihirap ay kapaki-pakinabang dahil makababawas sa pagligwak ng salapi kapag inililipat mga [sic] nakaluluwag sa kabuhayan?

(2) Bagaman mahalaga para sa gobyerno, na gipit sa pananalapi, ang maglaan ng mga limitadong rekurso sa mga mamamayang talagang nangangailangan sa mga ito, mahalaga ring kilalanin ang “lohika ng pag-uukol ng sudsidyo,” na nakabatay sa maraming pamamalagay, ayon sa mga eksperto mismo. Kabilang sa tinukoy nila ang kawalan ng sirkumstansiyang makapagpapahupa sa masulak na paglobo ng presyo, mahinang revenue collection, kakapusan ng alokasyon para sa imprastrukturang pampubliko na sadyang kailangang maitayo, at lumalaking depisit pangkalakal.

(3) Napagtuunang-pansin ang mga bagay na iyan kasunod ng mga komentaryong ang paghahatid ng subsidies ay makahihikayat lamang sa mga tao para lalong kumonsumo ng panggatong at pagkaing sobra ang taas ng presyo. Sapagkat limitado nga ang mga rekurso ng pamahalaan, ang pagdaragdag ng subsidyo ay may katumbas na pangangailangang magbawas ng gastos sa ibang uri ng guguling pambayan o mangutang, at mas masama, magkasabay na gawin ito, anang mga kritiko.

(4) Lilitaw sa pagbubuod ang ganitong takbo ng pagkukuro: may mga hangganan [sic], na itinatakda ng pangyayari at panahon, sa pagkakaloob ng subsidies, lalo na sa yugtong itinatakda ng pangyayari at panahon, sa pagkakaloob ng subsidies, lalo na sa yugtong nararamdaman ang malawig ng [sic] epektong mataas na antas ng implasyon.

(5) Tinatanggap naman ng mga eksperto, o ng mga sektor na may bukás at malayang pananaw, ang matataguriang pinakaangkop na hakbangin: gumastos para sa subsidyo at para sa imprastruktura, sa patas na pagtuturing at pagsasakatuparan, upang mabigyan ng daan ang pagbubuo ng mga hakbangin din mula sa pribadong sektor. Kung may pagtaliwas, hindi maiiwasang makita ang paglaki ng depisit sa larangan ng kalakalan-o ang mas pag-import ng bansa ng paninda at serbisyo kaysa pagbebenta nito sa ibayong-dagat. Kaakibat niyan ang panganib na maubos ang nakareserbang foreign exchange.

(6) Bagaman tinitiyak ng mga dalubhasa na malayo pang mangyari ang naturang kalagayang magbabadya ng pagkabahura ng ekonomiya, ipinagugunita nila ang mga senyal niyon, na narito na sa ating pamumuhay.

(7) Malaking bahagi ng kalutasan ang nakasalalay sa pgabubuo [sic, pagbubuo] at pagpapatupad ng malikhaing mga hakbanging tutugma sa sitwasyon, sabi nga ng mga manunuri. Kabilang diyan ang pagkonsumong mas matutustusan sa abot ng kakayahan. Kasabay ng ipinapanukalang maging matimpi sa pagtugon sa pangangailangang lubhang napakagastos para matamasa, kinakailangan ding pairalin at panatilihin talaga ang pagtitipid at sa bagay na ito, ang pambansang liderato at mga tagapanday ng patakaran ang unang-unang dapat magpakita ng magandang halimbawa.[8]

Binubuo ng 453 salita ang siniping editoryal, at maituturing na mahaba-haba kompara sa editoryal ng ibang tabloyd. Bagaman maipipintas ang di-konsistent na paggamit ng “subsidyo” at ng panghaliling salitang Ingles na “subsidies,” mahihinuhang ginawa iyon upang hindi maging paulit-ulit ang gamit ng salita. Maingat din sa wika ang editoryal, bagaman nakalusot ang dalawa o tatlong tipograpikong mali. Tantiyado ng sumulat ang pagbabaha-bahagi ng mga talata, at ang daloy ng lohika ay pasuysoy. Ang tesis ng editoryal ay nasa pangwakas na talata, na nagsasaad na bagaman kailangan ang subsidyo para tulungan ang mga dukha, kailangan ng pamahalaang magtipid, at gumawa ng mga programang angkop at tutugon sa kahirapan.

Binubuksan ng talata 1 ang argumento sa tanong kung nagkamali ba ang pamahalaan sa pagbibigay ng subsidyo sa maralitang sektor, alinsunod sa opinyon ng “mga eksperto.” Ang tinutukoy na “mga eksperto” sa talata 1 ay maaaring ang parehong hanay din ng “mga eksperto” sa talata 2 at talata 5. Maaari ding isiping ang “mga eksperto” sa talata 5 ay iba sa binanggit sa talata 1, ngunit kabalahibo ng binanggit sa talata 2. Binanggit ito dahil ang editoryal ay nagtatangkang maghambing at magtambis (i.e., compare and contrast) ng dalawang magkasalungat na pananaw mula sa iba’t ibang eksperto. Hindi lamang malinaw kung ang naturang mga eksperto ay mula sa larang ng ekonomiya, politika, o iba pang kaugnay na larang. Maaaring ang mga eksperto at manunuri ay pawang mga manunulat ng opinyon din sa mga pahayagan, magasin, at internet, subalit walang makatitiyak.

Nakatuon ang talata 2 sa halaga ng subsidyong dulot ng pamahalaan para sa maralitang sektor. Sumasalungat naman na argumento ang talata 3 dahil ang pagbibigay ng subsidyo ay makababawas sa ibang pondong gugugulin sa iba pang programa, at sanhi para muling mangutang ang pamahalaan sa ibang bansa. Samantala, ang talata 4 ay maikling lagom at sintesis hinggil sa kakayahan ng subsidyo bilang tulong sa mahihirap. Kaugnay ng talata 4, ang talata 5 ay nagsasaad ng kahalagahan ng subsidyo ngunit dapat iagapay ito sa iba pang makatwitrang programa ng pamahalaan mulang kalakalan hanggang pangangalaga ng reserbang dolyar. Mapapansin lamang ang pagkiling laban sa pagbibigay ng subsidyo pagsapit sa talata 7, dahil higit na mahalaga umano ayon sa mga kritiko ang “pagbubuo at pagpapatupad ng mga malikhaing hakbang” na mahihinuhang ewfemismo sa “makabuluhang programa” para sa mga maralita. At maisasagawa iyon sa pag-iwas sa maluhong paggastos bukod sa seryosong pagtitipid na dapat gawin ng pambansang liderato at tagalikha ng mga patakaran.

Mabisang paglalarawan naman ang tangka ng editoryal ng Pilipino Star Ngayon na ang pamagat ay gumamit ng idyomang hiram sa Ingles:

Malambot ang ngipin laban sa Sulpicio
(1) Labintatlong araw makaraang lumubog ang MV Princess of the Stars na pag-aari ng Sulpicio Lines, balik na naman sa laot ang mga cargo vessel ng nasabing shipping lines. Parang nagpahinga lamang ang mga kapitan at crew ng mga barko at balik na naman sa operasyon. Ang pahintulot na muling makapaglayag ang mga cargo vessels ng Sulpicio ay inaprubahan ng Malacañang. Katwiran ng Malacañang apektado ang ekonomiya kapag pinahinto ang mga cargo vessels ng Sulpicio. Maraming kargamento raw na dapat maihatid sa maraming lugar sa bansa ang Sulpicio kaya dapat nang payagang makapaglayag. Ayon sa Malacañang, makapaglalayag ang cargo vessels ng Sulpicio kung mayroong mga kasamang “safety marshals” na magmumula sa Coast Guard at mga opisyal ng Maritime Industry Authority (Marina). Kahapon ay tumulak na ang ilang cargo vessels ng Sulpicio patungong Cebu at iba pang lungsod.

(2) Ang pagbibigay ng pahintulot sa Sulpicio para makapaglayag ang mga cargo vessels nila ay nagpapakita lamang na malambot ang ngipin ng gobyerno. Walang isang matibay na salita o utos para ang isang kompanyang marami nang nagawang pinsala sa taumbayan ay maparusahan at magkaroon ng aral. Nang araw na lumubog ang MV Princess of the Stars at tawagan ni President Arroyo ang hepe ng Coast Guard ay umuusok ang ilong niya sa galit. Walang tigil siya sa pagmumura sa hepe ng coast guard. Sa himig ng kaniyang pagsasalita, lahat nang mga [sic] nagkasala sa paglubog ng barko ay dapat maparusahan. Kaya ang pagmumurang iyon ng Presidente ay nagbigay ng liwanag na ang sangkot na shipping company ay hindi na muling makapaglalayag pang muli [sic]. Lalo pa nga’t marami nang paglubg ang kinasangkutan ng mga barko ng Sulpicio.

(3) Pero makaraan nga ang 13 araw at ni hindi pa man halos nagagampanan ng Sulpicio ang kanilang [sic] tungkulin sa mga kamag-anak ng mga nabiktima nang [sic] paglubog ay eto at nasa lalot na muli sila [sic]. At ang mabigat pa, lumabag pa ang Sulpicio sa pagkakarga ng kemikal sa MV Princess. Ang kemikal na endosulfan ay nananatili pa sa loob nang [sic] na barko at nagbabantang kumalat ang lason. Sira ang karagatan at ang kabuhayan ng mga taga-San Fernando, Romblon, kung saan lumubog ang barko.

(4) Malambot ang ngipin ng gobyerno at hindi na nakapagtataka kung sa mga susunod na araw ay baka makapagbiyahe nang lahat ang mga barko ng Sulpicio. Ganyan naman ang karaniwang nangyayari sa bansang ito. At wala nang magtataka kung ang paglubog ng barko ay masundan na naman.[9]

Binubuo ng 404 salita ang editoryal. Hindi konsistent ang ispeling ng akda, at mapapansin ang sablay sa gamit ng pangmaramihang pangngalan, sa gamit ng “nang”, at sa gamit panghalip panao. Masatsat ang editoryal bagaman payak lamang ang ibig sabihin. Nakapaglayag muli ang mga barkong pangkargamento ng Sulpicio Lines makaraang suspidihin ng gobyerno dahil kailangan daw ng ekonomiya. Lahat ng barko ng Sulpicio ay hinulaang makapagbibiyahe muli sa darating na araw, dahil “malambot ang ngipin” ng gobyerno laban sa Sulpicio. Ano ang maaaring ibig sabihin nito? Na parang tratong pambata ang patakaran ng gobyerno sa nagkasalang dambuhalang negosyo. Nakalulusot ang salarin dahil sadyang pinalulusot ito ng maykapangyarihan.

Kakatwa ang pamagat ng editoryal dahil halatang hango iyon sa ewfemismong Ingles na “To go at it with tooth and nail” o kaya’y “To go at it with tooth and claw” na literal na pakikipagtalo at mabangis na pakikipaglaban sa ibang tao. Ang pamagat ng editoryal ay maaaring ipakahulugan din sa mahinang gulugod o kapasiyang pampolitika (i.e.,  political will) ng gobyerno na ipatupad ang nararapat alinsunod sa batas at alang-alang sa kapakapan ng mga pasahero at apektadong tao o sektor. Humihina ang pamagat, dahil inakala ng nagsulat ng editoryal na mauunawaan ang “malambot na ngipin.” Ang gayong ligoy ay maaaring sinadya upang pagaanin ang banat sa gobyerno, habang ikinukubli sa kalabuan ang dapat sanang maging tugon nito sa Sulpicio. Maiisip na kung may “malambot na ngipin,” marahil ay may “matigas na ngipin o pangil” para magbayad sa kasalanan ang Sulpicio. Ngunit hindi ginagamit na mabisang ambil ang “matigas na ngipin” o “matalas na pangil” sa panig ng gobyerno dahil baka akalaing bampira ito kung hindi man makamandag na ulupong.

Panukalang Panunuri
Hinggil pa rin sa sakuna ng lumubog na barko ang editoryal ng Abante, ngunit inilarawan naman nito ang panloloko ng taong nagpapapirma ng waiver sa mga naulilang pamilya:

Ano ang laban nila?
(1) Nakapangingilabot ang mga panaghoy noon ng mga kaanak ng mga biktima ng paglubog ng MV Princess of the Stars. Doble ang lungkot na kanilang nadarama dahil marami sa mga biktima ang hindi na nakabalik sa kanilang piling kahit na malamig na bangkay nito.

(2) Ngunit tila hindi pa sapat ang sinapit na dagok ng mga naulilang pamilya, ngayon ay nagagawa pa silang biktimahin ng mga walang pusong ‘fixer.’

(3) Kamakalawa ay inilutang ng Public Attorneys [sic] Office (PAO) na mayroong mga lalaking umikot noon sa pamilya ng mga biktima sa mismong opisina ng Sulpicio Lines Inc., sa North Harbor at nagpapirma raw ng blangkong ‘waiver’ sa mga naulila.

(4) Lumalabas ngayon na nakasaad sa ‘waiver’ na binibigyan ng pahintulot ng pamilya ang taong may hawak ng dokumento na siya nang mag-asikaso sa lahat ng proseso ng kanilang ‘claim’ at nag-o-awtorisa rin sa may hawak ng ‘waiver’ para kumuha ng anumang suportang pinansyal na ibibigay ng Sulpicio Lines, ang may-ari ng barko.

(5) Sabi raw ng mga lalaki ay kailangang pirmahan ang kapirasong papel na ito para mapadali ang pagpapalabas ng perang makukuha ng pamilya ng mga biktima.

(6) Ang malaking problema ngayon ay hindi naman nakilala ng mga naulila ang nagpapirma sa kanila ng ‘waiver.’ Ano nga ba naman ang kanilang laban sa mapagsamantalang buwitreng it gayong gulung-gulong ang isip nila noong mga panahong iyon at ang nais lang nila ay makita ang kanilang mahal sa buhay na sakay ng barko?

(7) Isa pa, marami rin sa mga biktima ang walang sapat na kaalaman sa tunay na pakahulugan ng ‘waiver.’

(8)  Itong mga ganitong klase ng tao ang talaga namang nakakapagpasulak ng ating dugo. Sa halip na tulungan at damayan sa pagdadalamhati ang mga naulila ay biniktima pa ang mga ito.

(9) Sana naman, patunayan ng Sulpicio Lines na hindi nila ‘pakawala’ ang mga taong ito at hindi nila alam ang ganitong aktibidad sa pamamagitan ng pagwawalang-bahala sa anumang waiver na ipiprisenta sa kanilang tanggapan.

(10) Dapat ay masuring mabuti na tunay talagang kadugo ng nasawi ang ‘claimant’ o kukuha ng P200,000 death claim. At ang mapatutunayang ‘pekeng claimant’ ay dapat na kasuhan at ipakulong.

(11) Tunay na nakapanlulumo na mayroon tayong mga kababayang magsamantala [sic] sa pagdadalamhati ng iba.[10]

Maaaring suriin ang siniping editoryal sa dalawang antas. Una, tingnan ang anyo ng pagkakasulat. Ikalawa, tingnan ang nilalaman, at alamin kung epektibo ang ginawang pagbubunyag hinggil sa naganap na panloloko sa mga pamilya ng nasawi o nakaligtas sa trahedya.

Makapagsisimula sa pag-alam sa kaugnayan ng pamagat sa kabuuan ng teksto. Ang tinutukoy sa panghalip panaong “nila” sa pamagat ay mahihinuhang tumutukoy sa mga pamilyang nalagasan ng kaanak nang lumubog ang barko. Ang buong akda ay binubuo ng 11 talata na bawat isa’y naglalaro mulang isa hanggang dalawang pangungusap. Pinakamahabang pangungusap ang talata 4 na may 52 salita, samantalang pinakamaikli ang talata 11 na may isang pangungusap na 13 ang salita. Sa kabuuan, ang editoryal ay may 360 salita, na mahaba-haba na kompara sa ilang siniping editoryal kanina.

Ang siniping editoryal sa itaas ay nagtatangkang magsalaysay kung paano ginagawa ang panloloko sa mga pamilyang ang mga kaanak ay naging biktima ng sakuna. Ang mga talata 3-7 ay nagsasaad ng proseso ng panloloko. Kabilang dito ang pagbubunyag sa mga di-kilalang tao na umiikot umano sa tanggapan ng Sulpicio Lines, ang paglalabas ng kahina-hinalang waiver, ang pangungumbinsi sa mga pamilya, at ang kawalang-muwang ng mga pamilya na pumirma sa waiver. Ngunit ang problema sa ganitong editoryal ay walang matibay na batayan sa paglitaw ng mga pinaghihinalaang manloloko. Walang detalye hinggil sa nilalaman ng waiver, at hindi mababatid kung ano ang anyo o laman nito, alinsunod sa masusing imbestigasyon. Malawak ang banggit, at kung ito man ay may kinalaman o kagagawan ng mga tauhan ng Sulpicio ay walang makaaalam. Kung nasa korte ang kaso, mabilis bansagan iyon na “haka-haka” o “tsismis” lamang. Ang mga talata 9-10, bagaman kapuri-puri, ay maiisip na walang kaugnayan sa pamagat, dahil patungkol ang gayong mungkahi sa pamunuan ng Sulpicio. Magiging walang laban lamang sa maykapangrihang manloloko ang mga pamilyang namatayan ng kaanak kung ang hukuman, ang pulisya, ang gobyerno, at ang Sulpicio Lines ay walang kakayahang protektahan ang karapatan ng agrabyado at kumikiling sa pangangalaga ng sari-sariling interes. O kaya’y hindi papalag at tatanggapin na lamang ng mga pamilya ang kanilang masaklap na tadhana. Maimumungkahi kung gayon na baguhin ang pamagat, at ipatungkol ito sa pamunuan ng Sulpicio at PAO na pawang susuri kung talagang karapat-dapat tumanggap ng benepisyo ang mga sinasabing pamilya ng mga biktima.

Ginagamit din ang editoryal bilang kritika sa mga patakarang pinaiiral ng gobyerno o pribadong korporasyon, at maihahalimbawa ang lumabas sa Remate:

Oil Price Hike Dapat Itigil Na
(1) Bumabagsak ang presyo ng langis sa pandaigdigang merkado mula sa $147 bariles sa nagdaang mga araw sa nasa $125 sa mga araw na ito.

(2) Sinasabing malaking dahilan ang pag-atras sa negosyo ng maraming ispekulador o tagasulsol ng mataas na presyo para lang kumita nang kumita ang mga ito kahit maghirap ang mundo.

(3) Ang mga ispekulador ang pangunahing itinuturo maging ng Organization of Petroleum Exporting Countries na responsable sa mahal na langis at malaki ang paniniwalang may kaugnayan ang mga ito sa mga kompanyang langis o may puhunan sa negosyong langis.

(4) Dahil na rin sa nasabing pagbaba ng presyo ng langis, hindi masamang itigil muna ng mga kompanyang langis ang kanilang lingguhang pagtataas ng presyo ng mga produktong petrolyo sa bansa.

(5) Isa pa, dapat isipin ng mga kompanya na hindi na tumutugma ang kanilang sinasabi na nalulugi sila sa gitna ng krisis sa langis sa sarili nilang mga deklarasyon na kumikita sila sa mga panahong ito ng malalaki.

(6) Dagdag pa, inaamin mismo ng isang kompanya ng langis na bumabagsak na sa 10% ang benta ng lahat ng mga kompanyang langis dahil sa napakamahal nilang benta ng mga produktong petrolyo.

(7) Sa kabuuan, napeperhuwisyo na ang lahat, maging ang mga kompanyang langis, at ito ang dapat isaalang-alang.

(8)  Hindi pupuwedeng magsawalang kibo na lamang din ang pamahalaan lalo pa’t tungkuling protektahan ang mamamayan sa pagmamalabis ng anomang kompanya.[11]

Masusuri ang siniping editoryal mulang anyo hanggang nilalaman. Sa anyo, maaaring usisain ang gramatika at palaugnayan at maging ang gamit ng salita. Halimbawa, ang talata 1 ay maisasayos sa ganitong paraan:

Bumagsak mulang $147 kada bariles ang presyo ng langis noong isang linggo tungong $125 kada bariles ngayong araw.

May problema rin sa palaugnayan ang talata 5, at maisasaayos nang ganito:

Taliwas sa pahayag na pagkalugi ang pahayag ng mga kompanya na kumikita ang mga ito nang malaki sa kabila ng krisis.

Ang ispeling ng “ispekulador” ay maimumungkahing palitan ng “espekulador” dahil ang pinagmulan nito ay salitang Espanyol na “especulador.” Samantala, ang “tagasulsol” sa talata 2 ay mahihinuhang hindi angkop bilang sinonimo, kung hindi man kapantay ng “espekulador” dahil ang pinatutungkulan dito ay ang mga namumuhunan sa merkado ng petrolyo at hindi ang puwersang nagdidikta sa pandaigdigang presyo ng petrolyo.

Pagkaraang matalakay ang anyo ay maaaring dumako sa nilalaman. Maaaring simulan ang pagtalakay sa nilalaman sa pamamagitan ng pagbusisi sa balangkas ng editoryal. Una, binubuo ng 221 salita ang editoryal na ikinalat sa walong talata, at bawat talata ay binubuo lamang ng isang pangungusap. Ikalawa, ang akda ay gumagamit ng paraan ng pagsusuri sa pagtaas ng petrolyo at kung bakit dapat ibaba ang presyo nito sa kasalukuyan. Ikatlo, ang paraan ng lohika ng akda ay pasuysoy, na ang pangwakas na talata ang sukdulan ng mga pahayag.

Pinakamahalagang alamin kung ano ang tesis ng editoryal. Ano ito? Bumaba umano ang presyo ng petrolyo sa merkado sa buong daigdig, kaya dapat ibaba rin ang presyo ng petrolyo sa Filipinas. Ang tesis na ito ang dapat alamin kung nasuportahan nang maigi sa akda. Ang mga talata 2-3 ay inuurirat ang papel ng mga espekulador na kumokontrol sa presyo ng petrolyo sa pandaigdigang merkado. Ngunit pagsapit sa talata 4  ay lumihis ang talakay sa mungkahing “ibaba” ng mga kompanya ng langis ang presyo ng petrolyo sa bansa. May kaugnayan ang mga talata 5-7 sa talata 4 na pawang nagtutuon sa deklarasyon, patakaran, at kita ng mga kompanya ng langis. Samantala, ang talata 8 ay nagsasaad na dapat kumilos ang pamahalaan upang masugpo ang “pagmamalabis” ng anumang kompanya.

Mahihinuha sa daloy ng pahayag na walang kaugnayan sa tesis ang pangwakas na talata na nagpapahiwatig sa mungkahing pagkilos ng pamahalaan. Kung ang mga espekulador ang may kagagawan ng pagtaas ng presyo ng petrolyo, ang dapat sanang talakay ay kung paano lulutasin ng pamahalaan ang problema sa masamang espekulasyon at espekulador na kumokontrol sa presyo ng petrolyo. Maiisip tuloy na ang mga kompanya ng langis ay bahagi rin ng sindikato ng mga espekulador, at siyang bumubuo ng kartel. Ngunit mapagmalabis ang ganitong hinuha. Lumilitaw lamang ang ganitong hinuha dahil malabo ang daloy ng lohika at pahayag ng editoryal. Ikalilito ng pamahalaan kung sino ang dapat papanagutin sa batas. Magkasalungat din ang talata 5 at talata 6, at hindi malaman kung sinong kompanya ng langis ang nagsasabi ng totoo. Kung labas sa kapangyarihan ng pamahalaan na kontrolin ang pagtaas ng presyo ng petrolyo—dahil nasa pandaigdigang antas ito—maiisip na walang kakayahan ang pamahalaan sa isinasaad ng pangwakas na talata.

Editoryal bilang papuri
Hindi lamang sa panunuligsa ginagamit ang editoryal bagkus maging sa pagpuri sa magagandang halimbawang patakaran o gawain ng ilang sangay ng pamahalaan. Maihahalimbawa ang nalathala sa Taliba:

‘Justice on wheels’
(1) Isang napakagandang proyekto itong naisipan ni Supreme Court Chief Justice Reynato Puno na ‘Increase Access to Justice Program’ na sa kaunaunahang [sic, kauna-unahang] pagkakataon ay matutugunan ang mga preso sa legal nilang pangangailangan sa loob ng kanilang selda.

(2) Sinimulan kamakalawa ang naturang programa nang magpadala ang Korte Suprema ng kanilang ‘mobile court rooms’ sa Makati City Jail para dinggin ang mga nakabinbin na kaso ng mga preso.

(3) Sa pamamagitan ng ‘mobile court rooms’ ay mababawasan ang paghihirap ng mga preso tuwing dadalo sa pagdinig ng kanilang mga kaso sa korte.

(4) Di lamang ang mga preso ang makikinabang sa naturang programa kundi pati iyong mga jail guard ay [sic, na] hindi na ring [sic, rin] kailangang magbiyahe pa para samahan ang mga preso sa kanilang pagdinig sa korte.

(5) Sa naturang programa ay inaasahang mabilis na malulutas ang mga kaso na kung ilan taon nang nakabinbin at mapaluluwag din ang nagsisikip na mga kulungan sa Metro Manila.

(6) Dapat noon pa ginawa ni Puno ang naturang programa. Kaugnay nito, inatasan ng Chief Justice ang lahat ng municipal at regional trial court judges na bilisan ang mga pagdinig sa lahat ng mga kasong kriminal na nasa kanilang sala upang luminis ang mga ‘dockets’ at maiwasan din ang matagal na pagkabilanggo ng taong may maliliit lang na kaso.

(7) Tiyak na marami ang mapapalayang preso sa programang ito tulad ng tatlong preso na may kasong panghoholdap at iba pang maliliit na kasong kriminal. Ang tatlong preso ay pinalaya pagkatapos na di sumipot ang mga nagreklamo sa kanilang mga hearing.

(8)  Ang naturang programa ay di lamang sa Metro Manila dapat pairalin kundi sa buong bansa. Kudos kay Chief Justice Puno.

May kabuuang 269 salita ang editoryal na sinipi, at ikinalat sa walong talata. Ang paraan ng lohika ng akda ay pasuhay (i.e., deductive), na ang unang talata ang nagtataglay ng pangunahing diwain at siyang susuportahan ng mga sumunod na talata. Payak lamang ang tesis ng akda: maganda ang programang ginawa ang Korte Suprema dahil malulutas nang mabilis ang mga kaso ng mga preso. Ang mga talata 2-3 ay sumusuhay sa talata 1 at nagpapaliwanag hinggil sa mga mobile court room. Nagsasaad naman ng benepisyo ang nasabing programa pagsapit sa mga talata 4-5. Ngunit pagsapit sa talata 6 ay papaling ang talakay sa atas ng punong hukom na bilisan ang pagdinig, at walang kaugnayan sa naunang pangungusap na “Dapat noon pa ginawa ni Puno ang naturang programa.” Ang talata 6 ay mahihinuhang kaugnay ng mga talata 2-3 ngunit tila biniyak at nagmukhang ordinaryong ulat lamang sa pahayagan. Mapanlagom naman ang talata 7, dahil ipinapalagay nito na maraming mapapalayang preso ngunit hindi naman tinalakay kung ang pagpapalaya ay kaugnay ba ng paglilitis sa mabibigat o magagaang na kaso, o kaya’y sa pagkakaroon  ng abogadong magtatanggol sa preso. Ang talata 8 ay mungkahi na palawakin pa ang naturang programa sa buong bansa.

Masatsat at mababaw ang editoryal ngunit sadyang wala nang mapipiga pa sa akda kundi ang purihin lamang si Punong Hukom Reynato Puno. Kung ang nasabing programa ay likha ng Korte Suprema, ang dapat purihin ay ang mga tao na nagpakana ng gayong programa at hindi lamang si Puno ang dapat purihin.

Pang-uuyam at Satira
Ginagamit sa ibang pagkakataon ang editoryal upang uyamin ang mga politiko, at maihahalimbawa ang nalathala sa Bagong Tiktik:

Premyo sa basura
(1) Naging kalakaran na sa gobyerno na ang mga kandidato ng administrasyon para sa Kongreso na hindi nahahalal ay binibigyan ng magagandang puwesto isang taon makaraan ang eleksyon.

(2) Tapos na ang isang taon na iyon at nagsisimula na ang Pangulong Arroyo na ipagpupuwesto ang mga kandidato ng administrasyon na ibinasura noon ng mga botante.

(3) Unang talunang ipinuwesto ng Pangulong Arroyo sa mataas na tungkulin si dating Senador Vicente Sotto III, bilang hepe ng Dangerous Drug Board na may ranggong Gabinete.

(4) Nakatakda namang ipagpupuwesto rin ng Pangulo sa Gabinete sina Michael Defensor, Prospero Pichay, Ralph Recto, at Tessie Oreta, na pawang ipinagbabasura ng mga botante nang tumakbo sila para sa Senado nong nagdaang eleksyon.

(5) Ang limang iyan ay basura ngang maituturing pagkat ibinasura sila ng mga botante-hindi inakala ng mga mamamayan na karapat-dapat maging mga senador. Ngunit eto ngayon at ipagsasaksakan sila ng administrasyon sa lalamunan ng bayan bilang mga miyembro ng Gabinete.

(6) At bakit sa Gabinete na ang trabaho ay napakalaki ng konksyon sa mismong mga mamamayang nagbasura sa kanila? Bakit hindi sa mga tungkuling halos walang kaugnayan sa madla? Halimbawa, puwede silang gawing mga embahador sa iba’t ibang bansa, o kaya ay mga direktor ng mga tanggapang walang koneksyon sa kapakanan ng bayan.

(7) Si Sotto, halimbawa, ay puwedeng maging direktor ng upisinang-gobyerno na mamamahala sa mga komedyante, at si Oreta ay doon naman sa mamamahala sa mga dancer? Diyan sa mga iyan sila eksperto, hindi ba?[12]

Gumugol ng 258 salita ang editoryal na may walong talatang naglalarawan sa ginagawa ng pamahalaan hinggil sa mga kakamping politikong nabigong mahalal bilang senador. Ang bawat talata ay isa o dalawang pangungusap lamang at iniayon sa masikip na disenyo ng pahayagan. Payak lamang ang tesis ng editoryal: Ginantimpalaan ng posisyon sa gabinete ng pamahalaan ang mga politikong natalo sa halalan noong nakaraang taon. Ang nasabing gantimpala ay mahahalagang posisyon umano sa pamahalaan. Ang tesis na nasa mga talata 1-2 ay susuhayan ng mga talata 3-4 na bumabanggit kina Vicente Sotto III, Michael Defensor, Prospero Pichay, Ralph Recto, at Tessie Oreta. Ngunit ang talata 5 ay lilihis at susurutin ang pamahalaan dahil tinanggihan na ng taumbayan ang naturang mga politiko at ngayon ay ibinabalik na naman sa puwesto. Ang talata 6 ay mungkahi kung ano ang marapat gawin sa limang politiko: Ilagay sila sa mga tungkuling “walang kaugnayan sa madla” na inihalimbawa ang pagiging embahador. Subalit kalokohan ang gayong pahayag, dahil wala namang posisyong “walang kaugnayan sa madla.” Ang pagiging embahador ay sangkot pa rin ang pakikiharap sa madla, lalo na sa mga nandarayuhang Filipino, at sa malawak na komunidad ng daigdig. Lumalabis ang pang-uuyam ng talata 7, at suntok sa bayag kumbaga sa boksing. Na walang alam si Sotto kundi magpatawa, at walang alam si Oreta kundi magsayaw. Argumentum ad hominem. Ang pamagat na “Premyo sa basura” ay nagdudulot ng kalabuan, dahil ang “basura” ay maaaring magbigay ng “premyo” para sa kapuwa pamahalaan at publiko; o kaya’y ang “basura” ay ang premyo mismo, tulad ng isinusulong ng editoryal. Ang pahayag na pasuhay mulang talata 1 ay hindi naipagpatuloy, dahil ipinapalagay dito na “kalakaran” nga sa gobyerno ang paghirang sa mga talunang politiko. At kung kalakaran ay dapat binanggit hindi lamang ang administrasyon ni Pang. Arroyo bagkus maging ang iba pang nakaraang administrasyon.

Pagharap sa hinaharap
Ipinakikita lamang sa papel na ito na may mga halimbawang matatagpuan kahit sa mga tabloyd at siyang masusuri nang masinop upang tumalim ang isip ng mambabasa. Ang mga itinuturo sa retorika, gaya ng paglalahad, paglalarawan, pagsasalaysay, proseso, panunuri, paghahambing at pagtatambis, at iba pang kaugnay na teknik, ay magagamit sa pagsusuri ng mga akda. Ngunit dapat ding idiin na iba ang Filipino kaysa Ingles, at ang diskurso ng Ingles ay hindi maisisilid basta-basta sa diskurso ng Filipino.

Matindi ang hamon sa mga pahayagan, lalo sa hanay ng mga tabloyd, na sumulat ng mahuhusay na editoryal. Ang mga editoryal sa tabloyd ang natitirang halimbawa sa pagsulat sa Filipino, at kung hindi iyon pagbubutihin ay walang makikitang mabubuting halimbawa ang mga estudyante, kung hindi man ang malawak na mambabasang Filipino.

Kinakailangan din ng mga editor sa iba’t ibang pahayagang gumagamit ng wikang Filipino na magkaisa sa estandardisadong pagbaybay ng mga salita, at pag-iwas sa balu-baluktot na gramatika at palaugnayang ikahihilo ng mambabasa. Yamang wika ang lunsaran ng kaisipan, at ang wikang ito ang kasangkapan sa pagsulat at pamamahayag, kinakailangan ng mga manunulat na maging maingat. Dapat din maging mahigpit na tagapagbantay na kritiko ang mga guro at estudyante. Sa ganitong paraan, mapatataas ang uri ng pagsulat ng editoryal dahil ang mga mambabasa ay hindi lamang konsumidor bagkus isa ring kritiko. Mapatatalim din ang mga manunulat dahil sa masasagap nilang puna at mungkahi mula sa publiko.

Panimulang pag-aaral pa lamang ito hinggil sa paksang pagsulat ng editoryal, na maaari ninyong dagdagan, ituwid, o susugan para sa ikagagaling ng buong bayan.

Dulong Tala

[1] Hango sa makinilyadong manuskrito ni Iñigo Ed. Regalado, na may paksang “Pamamahayag.” Walang tiyak na petsa ang aklat na pinaglathalaan, at mahihinuhang ginagamit na sanggunian sa kurso sa kolehiyo. Matatagpuan ang siping ito sa Iñigo Ed. Regalado Collection ng pangunahing aklatan ng Ateneo de Manila University.

[2] Hango mula sa nobelang Mga Ibong Mandaragit ni Amado V. Hernandez. Inilathala ng M & L Licudine Enterprises, Las Piñs, 1969, mp. 179-180.

[3] Tumutukoy ang “dagli” sa maikling salaysay na nasa anyong prosa, na sinulat nang mabilisan, at karaniwang naglalarawan at nagpapaliwanag ng isang bagay. Kung minsan, nilalahukan ito ng pagpapatawa, panunuligsa, at pangangaral na pawang madaling maarok ng mambabasa. Kung babalikan naman ang kasaysayan ng nobela at maikling kuwentong Tagalog noong bungad ng siglo 20, ang “dagli” ay masasabing nagpasupling sa mga uri ng katha sa Tagalog.  Para sa karagdagang pag-aaral ng dagli, basahin ang koleksiyon ng mga dagling tinipon nina Rolando Tolentino at Monico Atienza at inilathala ng UP Press.

[4] Hango sa editoryal ng Balita, Taon XXXVI, Bilang 239, 26 Hulyo 28, p. 6.

[5] Hango sa editoryal ng Abante Tonite, Tomo XX, Bilang 161, 11 Hulyo 2008, p. 4.

[6] Hango sa editoryal ng Bulgar, Taon 16, Bilang 219, 11 Hulyo 2008, p. 3

[7] Hango sa editoryal ng PM Pang-Masa, Taon V, Bilang 172, 11 Hulyo 2008, p. 4.

[8] Hango sa editoryal ng Tanod, Tomo 5, Bilang 224, 26 Hulyo 2008, p. 4.

[9] Hango sa editoryal ng Pilipino Star Ngayon, Taon XXIII, Bilang 17, 4 Hulyo 2008, p. 4.

[10] Hango sa editoryal ng Abante, Tomo XXI, Bilang 64, 4 Hulyo 2008, p. 4.

[11] Hango sa editoryal ng Remate, Taon 17, Isyu 140 26 Hulyo 2008, p. 4.

[12] Hango sa editoryal ng Bagong Tiktik, Taon 11, Bilang 191, 11 Hulyo 2008, p. 3.