Isa sa mga makatang Tagalog si Florentino T. Collantes (1896-1951) na nakaligtaang pag-ukulan ng karampatang pag-aaral at panunuri nang mahabang panahon sa larangan ng panitikang Filipino. Makitid ang pagkilala sa naturang makata. Hinangaan ang taginting ng kaniyang tinig sa mga balagtasan at koronasyon; pinuri subalit hindi sinuri ng masa ang kaniyang mga tula, gaya ng “Ang Lumang Simbahan”¹; at kinagiliwan o kinainisan ang panunudyo niya bilang Kuntil Butil sa pitak patulang “Buhay Lansangan.” Maski ako’y bantulot na balikan pa si Collantes noon. Ano pa nga ba ang mapapala sa pagbabalik sa nakaraan? Ngunit sa kung anong pagtitiyap ng tadhana, nakilala ko ang mga anak niyang sina Lydia Collantes-Villegas at Loreto Collantes-Cotongco sa pamamagitan ng ninang kong si Liwayway A. Arceo. At ang sumunod ay nagpabago sa akin nang malaki.

Sinuyod ko ang koleksiyon ng mga akda ni Collantes sa aklatan ng UP Diliman. Binasa ko rin nang ilang ulit ang mga iniingatang antigong papeles mula sa kaniyang pamilya. Ininterbiyu ko ang kaniyang malalapit na anak, at ang ilang nakakikila sa kaniya. Nang lumaon, ang pagkamainipin ko ay nahalinhan ng malalim na paghanga at paggalang. Natuklasan ko noon na maaaring basahin pala ang mga tula ni Collantes sa iba’t ibang antas. Una, sa antas na paimbabaw at palasintahin, at karaniwan upang kagiliwan. Ikalawa, sa antas na satiriko at pampolitika, yamang tigmak sa politika at himagsik ang kaniyang mga akda. Ikatlo, sa antas na nagtatagpo ang impluwensiya ng kasaysayan at ng namamayaning panitikang Tagalog sa panahon niya. At ikaapat, sa antas na ang tula ay matimbang na idinisenyo upang bigkasin o awitin sa entablado, at hindi lamang upang namnamin sa pahina ng aklat o iba pang babasahin. Ilan lamang ito sa samot-saring posibleng pagbasa sa mga akda ni Collantes.

 

Sa puntong ito, ibig kong balikan ang kaniyang tulang “Bangkay na nang Abutan” na nalathala sa Pakakak noong 23 Disyembre 1922. Maaaring sipatin ang tula, na aking maipapanukala, sa lente ng ideolohiya ng Katipunan na mauugat sa mga teksto nina Andres Bonifacio at Emilio Jacinto. May haka ako na malakas ang impluwensiyang inilagda ng Katipunan sa paglago ni Collantes bilang makatang Tagalog (gayundin ng iba pang makatang kapanahon niya) noong bago sumiklab ang Ikalawang digmaang Pandaigdig. Masasalat sa daan-daang tula ng nasabing makata ang paulit-ulit na paglitaw ng mga konsepto ng “Inang Bayan,” “puri,” “kalayaan,” “katwiran,” “liwanag,” “dilim,” “ginhawa,” “pag-ibig,” “katotohanan,” at iba pa—na pawang ipinahiwatig sa sari-saring hulagwáy at pinalakas sa pagsasakatawan ng mga dalumatang bayan—at tila sinagap sa alingawngaw ng mga akda ng Katipunan. Maihahalimbawa rito ang mga tulang pangkolum ni Collantes, na sinulat sa paraang tila balangkas ng sanaysay at ginamit sa pamumuna sa mga nagaganap sa kaniyang lipunan. O ang mga sariling akdang pambalagtasang itinanghal kung saan-saan, bukod pa ang balagtasang pinagsanib na binuo nila ni José Corazón de Jesús; ang mga tulang pamutong sa maririkit na dalaga na inihalintulad ang pagkamasanting sa Luzon, Visayas, at Mindanao; ang mga tulang pakasaysayang hinagod sa kapana-panabik na taktika; o ang mga tulang pambata na nagsasaad ng pahiwatig ng paglaya at kapatiran. Iisa ang pinakasahig ng lahat: ang pagkakamit ng kalayaan, at ang pagtataguyod ng bagong kaayusan, lalo sa pambansang antas.²

 

Hindi kathang-isip lamang ang impluwensiya ng tinagurian kong Katipunismo—ang lawas ng ideolohiya ng Katipunan—sa mga akdang Tagalog. Kabilang sa matitingkad na halimbawa ang mga akda ng gaya ng kina Faustino Aguilar, Julian Cruz Balmaseda, José Corazón de Jesús, Benigno Ramos, Iñigo Ed. Regalado, at Aurelio Tolentino. Masisilayan sa kanilang mga akda ang paggamit ng mga konsepto ng Katipunan na malimit ipinapaloob sa isipan at damdamin ng mga tauhan; at sa mga alusyong ipinahihiwatig ng mga salitaan, tagpuan, at banghay.³ Lumihis nang malaki si Lope K. Santos sa gayong linya, nang ipasok niya sa unang pagkakataon ang konsepto ng sosyalismo sa kaniyang nobelang Banaag at Sikat (1906), at ugatin ang suliranin ng mga manggagawa. Masasabing unti-unting humina naman ang halina ng Katipunismo sa panitikang Filipino nang tumanyag ang modernistang pagdulog na “ako/kaakuhan” ni Alejandro G. Abadilla noong 1937, at nang lumaon ay gamitin niya ang konsepto ng “dilim” na taliwas sa konsepto ng “dilim” o “karimlan” ng Katipunan.

 

Ang ideolohiya ng Katipunan na aking binanggit dito ay maaaring tingnan sa tatlong yugto. Una, ang pagtatanggol ng kalayaan laban sa anumang elementong mapanakop at ang pagtatakwil sa “karimlan.” Ikalawa, ang pagbabalik sa dating kalagayang “maginhawa” bago sumapit ang pananakop, at ang pagkakamit ng “liwanag.” At ikatlo, ang pagbabalangkas ng mga bagay o kaisipan na pawang makapagbubuo ng bagong kaayusan sa sarili (Tao) o sa lipunan (Inang Bayan o Haring Bayang Katagalugan).⁴

 

Sa mga akda nina Bonifacio at Jacinto, ang mabibigat na talinghagang lumitaw ay ang sumusunod: Una, ang “dilim” (pananakop) at “ningning” (palilinlang) laban sa “liwanag” (pakikibaka o kalayaan). Ikalawa, ang “kamahalan” ng tao na nagpapahiwatig ng pagkakapantay-pantay ng mga mamamayan anuman ang kanilang lahi, kulay, pananalig, o uring panlipunan. Ikatlo, ang balighong pagtinging “kaalipnan” na dapat iwaksi at ang pagpapalaganap ng “kalayaan” ng tao at ng bansa na kaniyang kinaiiralan. Ikaapat, ang pagtatanggol at ang pagpapanatili ng “puri” ng bawat tao. Ikalima, ang “kaginhawahan” na dapat makamit habang umiiral sa daigdig. Ikaanim, ang pagtalikod sa di-kinakailangang “layaw” ng maykaya at ang pagtango sa esensiya ng “paggawa” sa panig ng dukha. Ikapito, ang pagtataglay ng “katwiran” upang mabatid ang inilingid na “katotohanan” sa taumbayan noong panahon ng pananakop. Ikawalo, ang “pag-ibig” na hindi lamang limitado sa magkakadugo, magkakaibigan, o magkakapangkat kundi tumutukoy sa pagpapalaganap nito sa buong bansa (i.e., Katagalugan). At ikasiyam, ang pagputol ng relasyon sa “Inang Pabaya at Sukaban,” “Inang Salanta,” at “Inang Kuhila” (“nación” alinsunod sa pananaw ng mga ilustrado, at siyang mapanakop) at ang pagtataguyod ng “Inang Bayan” o “Haring Bayang Katagalugan” (bansang nagsasarili). Ang naturang mga konsepto ay nakapaloob sa isang tiyak na lawas, ang lawas ng kaisipang Katipunan.⁵

 

Espera ng pagtula

Nalathala ang “Bangkay na nang Abutan” nang papalakas ang puwersa ng Estados Unidos at humihina naman ang saklaw ng Espanya dito sa Filipinas. Mabuway ang kabansaan noon ng Filipinas, dahil sa “mapagkandiling asimilasyon” na pinalaganap ng mga Amerikano sa buong kapuluan bukod pa sa pag-ampon ng bagong pangkat ng mayayamang Filipino upang kasangkapanin sa pananakop. Mulang politika hanggang edukasyon, mulang aliwan hanggang kalakalan, iginiit ng Estados Unidos na kinakailangan pa umanong maghanda ang Filipinas bago nito makamit ang asam na kasarinlang ipinangako ng bayaga. Ito ang panahon na masasabing ininugan ng tula ni Collantes.

 

Binubuo ng 218 taludtod na hinati sa apat na bahagi ang “Bangkay na nang Abutan.” Dominante sa bawat saknong ang sukat na lalabing-animing pantig, at winawakasan kundi man sinisingitan ng mga sukat na lalabindalawahin, wawaluhin, at aapating pantig. Bawat saknong ay may isahang tugma, na mahihinuhang alinsunod sa taktika ng pagsisimula, pag-untol, o pagwawakas ng mga pambigkasang tula. Waring sadyang ibinalangkas ang tula sa paggamit ng malulumay na pandulong tugma upang iangkop sa balangkas na pasalaysay. Ibang-iba ang tabas ng gayong tugmaan sa mga pambalagtasang tula ni Collantes, na malimit mabibilís, mararagsâ, kundi man malulumì, ang mga pandulong tugma.

 

Lumihis si Collantes sa nakagawiang pagtula noon na pantay-pantay ang bilang ng mga pantig sa bawat saknong ng tula. Sa unang malas ay maihahakang bungi ang kaniyang taludturan. Ngunit kung sisipating maigi’y mababatid na nagtatangka nang sumubok ng malayang taludturan ang makata, bagaman hindi ganap, sa panahong mahigpit ang batas hinggil sa tugma at sukat ng panulaang Tagalog—na mauugat, kaipala, mula pa sa mga awit na sinulat ni Francisco Balagtas.

 

Ang tatlong pilas na persona

Sa unang malas ay maiisip na hinggil sa pag-ibig at pagkadalaga ang tula ni Collantes. Ngunit kung uuriin nang maigi, ang payak na pag-ibig at ang ritwal ng pagdanas sa pagkadalaga ay hindi basta gayon lamang kundi nagtatangkang pumasok sa higit na mataas na paghihiwatigan, at kargado ng pampolitikang kulay. Ito ay kung isasaalang-alang na ang “babae” sa tula ni Collantes ay hindi neutral na salita. Hindi siya basta karaniwang tao na may kasarian at kakayahang makapagbuntis lamang; o kaya’y may damdaming pinaniniwalaang angkop lamang sa kaniyang katauhan. Bagkus, maaaring tumayong sagisag din siya bilang “Inang Bayan,” “Inang Sukaban” o “Inang Kuhila” gaya sa paggamit ni Collantes ng parehong talinghaga sa iba pa niyang tula, halimbawa na sa balagtasan at koronasyon.

 

Maisasalin ang madulaing tagpo ng tula sa sumusunod.

 

Umiinog ang “Bangkay na nang Abutan” sa katauhan ni Presentación Zulueta, isang dalagang dukhang napilitang magtrabaho bilang baylarina sa San Juan upang kumita nang kaunti, makapagtapos ng kurso sa kolehiyo, at nang maipagamot ang kaniyang inang maysakit. Sa unang yugto ng tula, itinago ni Presentación ang kaniyang katauhan sa pangalang Elena, ang babaeng magiliw sa lahat ng tao subalit nagiging mailap sa sinumang nagtatangkang ilugso ang kaniyang puri. Hinangaan siya’t niligawan ng maraming lalaki doon sa kabaret dahil sa angking kariktan, hanggang umabot sa puntong muntik nang magkamatayan ang dalawang binatang kapuwa marubdob ang pagnanais na maangkin siya. Hinimatay si Elena nang masaksihan ang marahas na pangyayari. Bigla siyang naglaho sa kabaret mula noon, at inakala ng karamihang siya’y namatay.

 

Sa ikalawang yugto ng tula’y muling lumitaw si Presentación subalit sa katauhan ni Milagros. Nagtrabaho sa isang perya doon sa Binundok, si Milagros ay pinagkakaguluhan ng mga binata tuwing gabi dahil likás siyang maganda’t mabuting makisalamuha. Napuno ang palarong tumbukan na kaniyang pinamamahalaan, at bawat binata’y nagnanais na mapasagot siya. Gayon man ay malimit siyang tumanggi dahil bata’t sadyang “di pa alam ang gumiliw.” Isang gabi’y may binatang nawalan ng bait dahil sa pagkabatid na wala siyang siyang pag-asang maangkin ang dilag. Binunot ng lalaki ang kaniyang patalim, at sa harap mismo ni Milagros ay nagpakamatay. Nadawit ang babae sa gulo, dinala sa presinto, ngunit pinakawalan din ng pulis makaraang masiyasat na walang kasalanan sa naganap. Datapwat nabalisa si Milagros sa nasaksihan, at nagpasiya mula noon na hindi na muling magbabalik sa peryahan.

 

Lumantad si Presentación sa ikatlong yugto bilang estudyanteng kumuha at nakapagtapos ng kursong parmasya. Maraming binatang kamag-aaral ang napaibig sa kaniya, ngunit nagbantulot manligaw, hindi lamang dahil maganda siya, kundi dahil nagtataglay din ng talino at sigasig sa pag-aaral. Pinatunayan ni Presentación ang angking talento nang sumali at magwagi sa timpalak doon sa paaralan, dagdag pa ang pagkakamit ng karangalang maging valediktoryan nang magtapos. Inulan siya ng papuri’t parangal, at ibinandila pa ng mga pahayagan ang kaniyang natamo. Namangha ang mga lalaking dating manliligaw niya, at hindi makapaniwalang ang babaeng nakilala nilang “Elena” sa kabaret o ang “Milagros” sa perya ay kamukhang-kamukha ni Presentación.

 

Sa ikaapat at pangwakas na yugto, inilarawan si Presentación na nakasuot pa ng toga’t tangan ang diploma pauwi sa sariling tahanan. Ihahandog sana niya sa kaniyang ina ang natamong karangalan sa paaralan ngunit sa kasamaang-palad ay nabigo. Yumao ang kaniyang ina dahil sa tisis. Namighati ang dalaga, dahil batid niyang malaki ang isinakripisyo ng ina makapagtrabaho’t makapagtapos ng pag-aaral ang kaniyang anak. Ang parikala’y ang anak na nakapagtapos ng parmasya ay hindi nagamot o nalunasan ang sakit ng ina. Nagwakas ang tula sa pataghoy na pagtatanong ng dilag kung nasaan na ang kaniyang ina.

 

Lunan ng pananagisag

Si “Elena” na kumakatawang baylarina ay maaaring sumagisag hindi lamang sa katayuan ng sex worker, o kaya’y ng isang bituin sa Santakrusan. Bagkus maging sa kalagayan ng “Katagalugan.”⁶ Kaugnay si Elena sa paglukob ng di-nakamihasnang karimlan (i.e., prostitusyon)—na kasudlong ng lumalaganap na dilim sa loob ng kabaret, at maging sa isip at loob ng mga lalaking konstumer na manliligaw ng nasabing dilag. Si Elena, kung gayon, ay hindi lamang babaeng masisipat na isang nilalang na nakapagdudulot ng aliw at sexual na kaluguran, alinsunod sa punto de bista ng kostumer. Sa isang banda’y maituturing din siyang lunan na malimit pagtangkaang sakupin ng sinumang may kapangyarihan, lakas, at kayamanan. Bukod pa rito’y maihahakang ang mga lalaking ibig umangkin sa kaniya, sa pamamagitan man ng yaman, impluwensiya, panunuyo, o dahas, ay puwedeng sipating nagbibigay ng nakabubulag na “ningning” alinsunod sa ibig ipakahulugan ni Jacinto. Ang ningning na “nakasisilaw at nakasisira ng paningin.” Batid ito ni Elena, na ang lilo at tampalasan ay pawang pumapasok sa katauhang mapagbalatkayo upang maikubli ang tunay na layong manakop, at siyang kabaligtaran ng dalisay na pag-ibig at kagalingan.

 

Itinuturing si Elena na maaaring bilhin o angkinin ng sinumang maykayang kostumer. Ngunit matibay ang tiwala ng dilag sa sarili; at hindi pumayag tingnan siyang isang bagay na may halaga’t pangalakal. Higit niyang pinahalagahan ang kaniyang “puri.” Ang “puri” dito ay hindi lamang maipapakahulugan ng “pagkabirhen” sa sex. Nakatuon din iyon, lalo na, sa pagtatanggol na malupig ang pagkatao; at sa pag-iwas sa mga puwersang lumalapastangan sa pisikal na katawan ng tao o sa lawas ng lipunan. Tandaang lumihis si Elena sa pinaiiral na dayong paniniwala—na ang pagiging baylarina ay halos singkahulugan ng pagsiping sa kama sa sinumang lalaking makapagbibigay ng karampatang halaga.

 

May kasabihan noon na popular, at maaaring balikan.

 

Ang sa dalagang puri,

Pasukin man ng marami,

Kung ang alaga’y mabuti,

Walang makapangahas muti.⁷

 

Na tila alingawngaw ng asal ni Elena. Kaugnay ng “dangal” at “kalayaan” ang “puri,” at patunay ang isa pang kawikaan: “Ang taong walang puri,/ Saan man patungo ay api.”//⁸ Maitatambis ito sa isa pang kawikaan:

 

Ang puri ng tao kung pahahalagahan

ay para ng tubig na nasa tapayan;

kamunting langis at ito’y mapatakan,

 

di na iinumin at pandidirihan.⁹

Mabigat ang isa pang gamit ng “puri” sa tradisyon ng Tagalog, at mahuhugot ito sa isang salawikain: “Ang ari’y sa sarili,/ Ang puri’y sa marami.//¹⁰ Kung babalikan naman ang Florante at Laura ni Francisco (Balagtas) Baltazar, dalawang ulit lumitaw ang salitang “puri” na binigkas ni Florante nang may himig na pabalintuna:

 

16 Ngunì, ay ang lilo,t, masasamang loob

sa trono ng puri ay inilulucloc

at sa balang sucáb na may asal hayop

mabangong incienso ang isinusuob.

 

* * *

19 ¡O tacsíl na pita sa yama,t, mataás!

¡o hangad sa puring hanging lumilipas!

icao ang dahilan ng casamáng lahat

at niyaring nasapit na cahabághabág.¹¹

 

Sa aral ng Katipunan, hinigit pang lalo ang pakahulugan ng “puri”—na bukod sa isinasaad ng mga salawikain at bugtong—at kinargahan ng ideolohikong pahiwatig. Isinaad ni Jacinto ang kaibhan ng pagtataglay ng “mataas na kalooban.” Paalala niya, “Ang may mataas na kalooban [ay] inuuna ang puri [kaysa] pagpipita sa sarili; ang may hamak na kalooban, inuuna ang pagpipita sa sarili [kaysa] puri.¹² Kung ilalapat ito sa tula ni Collantes, si Elena ay mahihinuhang nagtataglay ng “mataas na kalooban” dahil sa matinding pagpapahalaga sa “puri” kaysa pansarili’t karnal na kaginhawahan. Ang kapurihan ni Elena ay tataglayin niya hanggang sa paghuhunos sa katauhan ni Milagros bilang peryante, at sa pagiging Presentación na nagtapos ng parmasya’t nakatakdang gumanap ng papel bilang bagong parmaséutiko.

 

Ang mataas na kalooban

Sa isang banda’y ang pagpapanatili ng pansariling “puri” ay kaugnay pa ng isang katangian: ang pag-ibig sa ina. Hindi ibig ng dalaga na madungisan kahit ang pangalan ng kaniyang magulang. Kaya masisipat din na ang dahil ng kaniyang sigasig at pagsisikap ay hindi pansarili (Ako’y naghahanapbuhay upang maipagamot ka’t/ upang ako’y makatapos ng parmasya.) Ang lunggating maging ganap na parmaséutiko ay may dalawang sanga na pawang mahalaga para sa dilag: una, upang lunasan ang tisis ng kaniyang ina; at ikalawa, upang lunasan ang dukhang kalagayan nilang mag-ina. Kung hihigitin pa ang mga pahiwatig, masasabing ang kaganapan ng pagkaparmaséutiko ni Presentación ay naglulugar din sa kaniya doon sa bago’t mabigat na tungkulin—ang aktibong makilahok sa paggagamot ng sakit ng higit na malawak na lipunan. Ang ugnayan ng inang maysakit (pampamilya) at Inang Bayang sakop ng dayuhan (panlipunan) ang dalawang talinghagang haharapin ng tatsulok na katangian ni Elena-Milagros-Presentación.

 

Kung sisipatin sa Katipunismo, ang Elena na baylarina ang yugto ng “dilim” o ng nakabubulag na “ningning.” Samantalang ang Milagros na peryante ang yugto ng paghahanap ng “liwanag” at pagtatangkang bumalik sa dating maginhawang kalagayan. Ikatlong yugto ang Presentación na parmaséutiko, na magpapahiwatig ng pagkakamit ng katwiran, ang paglayo sa dating madilim na nakalipas, ang pagbubunyag ng katotohanan, at ang pagtataguyod ng bagong kaayusan sa sarili at kaligiran. Maaari ding tingnan si Presentación bilang sagisag ng deskolonisasyon, ang gahum na magpapahilom hindi lamang sa sakit ng katawang pisikal, kundi maging sa tinaguriang “kanser ng lipunan.”

 

Mababatid ang magandang loob ng persona sa tula hindi lamang sa pagtingin sa kaniyang ina kundi maging sa ibang tao. Pantay-pantay ang pagtingin ni Elena sa kapuwa niya. Sa kabaret, Siya’y hindi namimili, kahit sino ang mauna/ kahit pangit at marumi’y doon siya sumasama./ Hindi maselang makipagkapuwa si Elena kahit siya ang pinakasikat. Para sa kaniya, mahirap man o mayaman, ay walang pagkakaiba. Ito’y gaya ng nakasaad sa sinulat ni Jacinto: “Ang lahat ng tao’y magkakapantay sapagkat iisa ang pagkatao ng lahat.”¹³ Pinalawig pa ni Jacinto ang gayong diwain sa pagsasaad na wala sa angking kapangyarihan, o sa katangiang pisikal ng tao, o sa kalagayan niya sa lipunan, ang nagtatakda ng “kamahalan ng tao.” Bagkus, “Wagas at tunay na mahal ang tao kahit laking-gubat at walang nababatid kundi ang sariling wika; yaong may magandang-asal, may isang pangungusap, may dangal at puri; yaong di napaaapi’t di nakikiapi; yaong marunong magdamdam at marunong lumingap sa bayang tinubuan.”¹⁴

 

Noon pang siglo 1900, naitala na ang puta-putaking paglitaw ng mga bahay-aliwan at lunan ng prostitusyon sa Maynila. Kung ang Intramuros noon ang sentro ng komersiyo, Binondo naman ang sentro ng prostitusyon dulot ng pagtataglay nito ng mga hotel, teatro, at malaking populasyon ng mga obrerong Tsino.¹⁵ Ang “kabaret” at “salon” na lumaganap, kundi man sadyang pinalaganap, noong pananakop ng Amerika sa Filipinas ang maituturing na banyagang layaw. Ang kabaret bilang lunan ng organisadong prostitusyon at aliwang sexual ay nagtuturing na “mababa” ang babae kompara sa lalaki. Taliwas ang gayon sa mga itinakdang aral ng Katipunan. Ano-ano iyon? Una, na hindi dapat tingnan ang babae bilang libangan (i.e., puta o parausan ng libog); bagkus “isang katuwang at karamay sa mga kahirapan sa buhay.”¹⁶ Ikalawa, dapat siyang igalang. Ikatlo, magkapantay ang katayuan ng lalaki at babae, bagaman magkaiba ang katangiang pisikal. Ikaapat, at higit sa lahat, lalaki ang dapat maging gabay ng asawa’t anak lalo sa gitna ng kahirapan.

 

Ang kawalan ng lalaking gagabay kay Elena ay magsisimula sa tahanan yamang maagang namatay ang kaniyang ama; higit pang lalawak iyon kapag isinaalang-alang na kahit ang mga kostumer na lalaki sa kabaret ay hindi nakapagtaguyod sa babae bilang kabalikat sa buhay. Dagdag pa ang mga lalaking parokyano sa perya, na pawang umasang makakamit si Milagros nang gaya sa sugal. At ang mga lalaking kamag-aaral ni Presentación na walang lakas ng loob manligaw dahil higit na matalino at masikhay sa pag-aaral ang babae kompara sa kanila.

 

Hindi natagpuan ni Elena sa kabaret ang inaasahan niyang makapagpapalaya sa kaniya sa karukhaan at dustang kalagayan. Bagkus nagdulot pa iyon ng kapighatian dahil sa gulong kinasangkutan ng dalawang lalaking marahas na nagtunggali upang maangkin siya. Sa pahiwatig ng kolonyalismo, si Elena (Inang Bayan) ang lupaing ibig sakupin ng dalawang puwersang dayuhan (Espanya at Estados Unidos) na kapuwa gagamit ng dahas maangkin lamang ang ibig. At ang pagkahimatay ng babae ang sukdulang paglubog sa dilim: ang pagsasalikop ng talinghaga ng kahinaang pisikal at ng pagkabulid sa baluktot na isip, paniniwala, at gawa na pawang “nakalulumpo ng loob.”

 

Ang muling pagmulat at pagbangon ni Elena kung gayon ay masisipat na pahiwatig ng pagtatangkang mapanumbalik ang “katwiran” at ang “liwanag” ng isip. Sentral ito sa turo ni Bonifacio: na hindi dapat sayangin ang panahon para umasa sa kung sino na may “ipinangangakong kaginhawahan” na hindi naman darating o magaganap. Walang dapat asahan kundi ang sarili, aniya, at hindi dapat hintayin sa iba ang pagsapit ng mabuting kalagayan.¹⁷

 

Landas ng katwiran

Gayon man ay hindi madaling makamit ang “katwiran.” Kailangan ang matinding pagsisikap at tiyaga para matagpuan iyon, gaya ng isinasaad sa Katipunan. Bakit? Dahil ang katwiran ang maglalantad ng baluktot na halagahan, gaya ng pag-iral at paglaganap ng mga banyagang konsepto ng aliw at huwad na pag-ibig doon sa kabaret at perya. Ang katwiran din ang magmumulat sa tao na gaya ni Milagros hinggil sa kaniyang mabuwáy na kalagayan na pinagtatangkaang lupigin at pagsamantalahan. Ang paghahanap ng katutubong lakas at talino—na kapuwa magagamit upang lumaya sa karukhaan, o sa sakit na pisikal at espiritwal—ang simula samakatwid ng pag-angkin ng katwiran.¹⁸

 

Patalinghaga ang paglalarawan ni Jacinto hinggil sa “katwiran.” Ang katwiran, aniya, ay dapat ayon sa wastong bait na kailangan upang mabatid ang mabuti at masama. Hindi ito lumilihis sa katotohanan. Nakabatay ito sa kalayaan ng tao na “umisip at gumawa ng ano mang ibigin” nang may pagsasaalang-alang sa kabutihan, katwiran, at kalagayan ng ibang tao. Katwiran at hindi “katwi-katwiranan” lamang ang dapat taglayin ng tao at ng bayan upang makamit ang kaginhawahan.

 

Kailangang maibangon ang nalugmok na puri’t katwiran, ani Jacinto, sa panibagong buhay. At ang bagong pamumuhay ay nangangailangan ng bagong pag-uugali.

 

Si Elena na naghunos Milagros at naging bituin sa perya ay muling aakitin ng nakabubulag na “ningning.” Mahihinuha ito mulang taglay na ilaw-dagitab ng perya at sa aliw na idinudulot ng sugal o ng palabas hanggang pang-aakit ng mga binatang manliligaw ng dilag. At gayon din sa pamamayani ng banyagang layaw na itatakda ng perya. Ang talinghaga ng “ningning” at ng “liwanag” ay kapuwa maglalaro sa buhay ni Milagros. Iyon din ang magtutulak sa kaniya upang higit na mag-ingat sa kaniyang mga manliligaw.

 

Ang perya bilang laráng ng kasayahan ay susubukin muli ang kapurihan ni Milagros. Maraming binatang nangagsiligaw kay Milagros ngunit binigo niya lahat. Ang pag-iwas ng persona ay maaaring sipatin sa mga sumusunod. Una, upang hindi na maulit ang away ng mga binata, gaya ng naganap sa kabaret. Ikalawa, upang mapanatili ng dilag ang kapurihan at maitago ang dating katauhang baylarina, o ang bagong katauhang estudyante. At ikatlo, upang makapagtrabaho at makapag-aral nang maayos nang walang iniintinding kasintahan. Ang pambalanang aliw na idinudulot ng perya ay mahihiwatigang nagkukubli sa panloob na lungkot na nadarama ni Milagros mulang tahanan at perya hanggang paaralan; o sa kaniyang pagpupunyaging makaraos sa hirap at sakit na dapat kabakahin.

 

Samantala, ang mga binatang parokyano na nanliligaw kay Milagros ay waring nagpapahiwatig ng kasalatan sa tunay at dalisay na pag-ibig. Bakit? Dahil inakala nilang puwedeng daanin, gaya ng pagtaya sa tumbukan o anumang sugal, ang pag-angkin kay Milagros. Pinakasukdulan na marahil ang asal ng lalaking sa labis na pagkahumaling kay Milagros ay sukat magpakamatay pa sa harap ng dalaga! Ang kawalan ng bait ng binata ay halos bumasag din sa bait na taglay ni Milagros. Subalit sa panig ni Milagros, magdudulot iyon sa kaniya upang magpasiyang ganap talikdan ang “dilim” at “ningning.” Iniwan ng dalaga ang perya, hinubad kahit ang balatkayong pangalan na “Milagros,” upang hanapin ang tunay na “liwanag” sa pamamagitan ng pagtatapos ng kursong parmasya.

 

Pansinin ang ginamit na mga pangalan ng persona sa tula. Ang “Elena” ay tila alusyon sa hinggil sa maalamat na Helen ng Troya, ang pinakamagandang babae sa daigdig, na inagaw ni Paris kay Haring Menelaus at pinagsimulan ng malaganap na digmaan. Ngunit sa tula ni Collantes ay hindi naangkin si Elena ninuman, at pinanatili ang kapurihan. Sa kabilang dako’y ang “Milagros” ay tila mababakas sa Birheng Milagrosa na pinaniniwalaang nakapagdudulot ng kagila-gilalas na himala at siyang ipinangangaral ng mga fraileng Kastila. Kung may pagkakahawig man sa tula, ang katangian ni Milagros na bumangon at maghunos ng pagkatao mulang baylarina tungong peryante at hanggang pagsisikap na makapagtrabaho nang malinis ay maituturing na higit pa sa isang himala. At ang “Presentación” ay puwedeng ituring na alegorya hinggil sa pagbubunyag ng katotohanan sa tatlong pilas na katauhan ng persona. Bukod pa ang paglalantad ng daloy ng kolonisasyon (Elena), kontra-kolonisasyon (Milagros), at deskolonisasyon (Presentación) sa antas na personal na buhay at sa antas ng panlipunang kalagayan. Sa Katipunismo, ang “Presentación” ang ganap na kaliwanagan, ang pagbangon ng katwiran, at ang tunay na pag-ibig at aliw.

 

Pagbuo ng bagong bukas

Taglay ni Presentación ang mataas na pagtingin sa paggawa. Na sa pagpapatulo ng sariling pawis at pag-iwas sa layaw ng katawan ang tanging makahahango sa kaniya sa karukhaan ng isip at katawan. Kabaligtaran iyon ng mapagpalayaw na buhay ng mga kostumer sa kabaret, o ng mga parokyano sa perya, o ng mayayamang estudyanteng palaasa sa magulang. Sa kabaret, tinitingnan ang babae bilang parausan ng layaw ng katawan. Sa perya, inaakala namang ang babae ay makukuha sa pamamagitan ng sapalaran at sugal. At sa paaralan, palasak dati ang paniniwalang higit na matalino ang lalaki sa babae at kaya madaling ariin ng una ang ikalawa. Ipinamalas ng katauhang Elena-Milagros-Presentación ang mga hungkag na paniniwala mula sa binanggit na tatlong lunan. Si Elena ay tumangging maging puta para kumita lamang ng salapi kapalit ng pagbibigay-layaw sa kostumer. Si Milagros ay hindi iniatang ang kinabukasan gaya sa suwerte sa sugal; at hindi pinaasa sa kung anong pangako ang kaniyang manliligaw. Ang kakatwa’y ang nagpatiwakal na manliligaw ang nagtakda pa ng sariling madilim na kapalaran. Samantala’y ang dunong at ang gandang pisikal at kalooban ni Presentación ay mistulang nagpangimi sa mga binatang kamag-aaral niya. Hindi nila akalaing mananaig ang nasabing dalaga na higit na hamak ang kalagayan ng buhay kaysa sa kanila.

 

Para kay Jacinto, malaki ang pagkakaiba ng “magtrabaho” (gaya ng dukhang nagbabanat ng buto upang mabuhay) at ng lumaki sa “layaw” (gaya ng mayaman na takót magkakalyo ang mga palad at pulos kaluguran ang hanap.) Itinuring niyang kadakilaan ang paggawa dahil nakapagpapalakas at nakapagpapayaman ito ng isip, loob, at katawan. Bukod pa rito’y ang pagkaabala sa trabaho ay naglalayo sa tao doon sa “buhalhal na kasalanan, maruruming gawi, at kayamuan.”¹⁹

 

Magkasanga ang konsepto ng “gawa” at ng “ginhawa” sa kabuuan ng tula. Nabigong matamo ni Elena ang “kaginhawahan” sa kabaret dahil ang nasabing lunan ng aliwan ay naghunos na larang ng pangamba, gulo, at kawalang-katiyakan. Minarapat ni Elenang maghunos na Milagros para makamit ang lunggating “ginhawa” sa perya ngunit muli, panandalian lamang iyon. Kumita nga si Milagros ngunit ang kapalit ay kahihiyang idinulot ng binatang nahaling at nabaliw sa kaniyang kariktan saka nagpatiwakal. Sa huling yugto ng tula ay hindi ganap ang “kaginhawahan” na natamo ni Presentación dahil bagaman naging valediktoryan siya sa paaralan ay yumao naman ang kaniyang ina.

 

Pambihira ang dalumat ng “ginhawa” kung babalikan ang pag-aaral ni Zeus A. Salazar, na unang pumansin sa maaaring pinagmulan at semiotika ng salita. Iniugnay niya iyon mula sa salitang Bisaya na katumbas ng “hininga” at sa rehiyon kundi man chakra ng sikmura, bago tinumbok ang kaugnayan niyon sa Katipunan. Pahambing naman ang paliwanag ni Virgilio S. Almario nang ugatin niya ang dalumat ng “ginhawa” sa teksto ng kolonisador at sa teksto ng taal na Tagalog.²⁰ May apat umanong katangian ang dapat taglayin ng tao, ayon kay Fray Pedro de Herrera, upang makamit ang ginhawa. Una, malusog ang katawan. Ikalawa, dalisay ang loob. Ikatlo, payapa at malinaw ang pag-iisip. At ikaapat, walang takda o hanggahan (i.e., ganap na kaisahan ng lahat). Upang marating ang “purong liwanag” (kaginhawahan), kinakailangan umano munang dalisayin ng tao ang mga kasalanan ng “katawang-lupa.” Sa sipat ni Almario, ang inari’t limitadong interpretasyon ni Herrera alinsunod sa Kristiyanong pananaw ang ibig bawiin ni Bonifacio. Ang “ginhawa” para kay Bonifacio ay maaaring matamo habang nabubuhay ang tao sa daigdig. Paano? Sa pagkakaroon ng malusog na pangangatawan, maayos na kabuhayan, mabuting pag-iisip sa kapuwa, at pamumuhay [nang malaya] sa isang lipunang makatarungan, tahimik, at demokratiko.

 

Hawig nang kaunti ang pag-aaral ni Almario sa pag-aaral ni Reynaldo Clemeña Ileto na unang sumuri ng “ginhawa” na kaugnay ng mga konsepto ng “liwanag” at “dilim.” Sa Pasyon and Revolution (1979) ni Ileto, ang binanggit na “ginhawa” sa Meditaciones, cun manga mahal na pagninilaynilay na sadia sa Santong Pag-eexercicios (1645) ni Herrera ang gagamitin ni Apolinario de la Cruz sa kaniyang cofradia. Ang Dalít sa calualhatian sa langit na cararatnan ng mga banal na natagpuan sa mga papeles ni de la Cruz ay hango sa Meditaciones ni Herrera, at nagsasaad ng maaaring sapitin ng sinumang tao pag nakamit niya ang “liwanag,” ang yugto ng sukdol na kaganapan (perpeksiyon):

 

Arao nacapitapita

lalong caligaligaya

cun an macaguiguinhaua

matingnan ng ating mata.

 

Langit na masisilayan ang “ginhawa” sa nasabing dalít. At ang “ginhawa” na ito ay makakargahan ng pampolitika’t ideolohikong kulay nang sumapit sa Kartilya ni Emilio Jacinto at sa mga akda ni Bonifacio. Malalagom ang mga aspekto ng “ginhawa” na ayon sa Katipunan sa sumusunod. Una, bunga ng tunay na pag-ibig—na hindi lamang pansarili bagkus panlipunan din—ang ginhawa. Ikalawa, nakatuon ito para sa buong bayan at hindi sa iilang tao lamang, kaya nagsusulong ng pagkakapantay-pantay ng mga tao. Ikatlo, sa matuwid na pamumuhay at nasa katwiran lagi ang ginhawa. Ikaapat, higit ito sa pisikal, pang-ekonomiya’t panrelihiyong laráng.²¹

 

Ang konsepto nina Bonifacio at Jacinto hinggil sa “ginhawa” ay maaaring ilapat sa tula ni Collantes. Ang paghuhubad ng babae ng kambal na katauhang “Elena” ng kabaret at “Milagros” ng perya ay pagsapit sa kaginhawahan ng pagpasok sa tunay na katauhang “Presentación.” Hindi naging kagyat ang paghuhunos, at mahihinuhang isang taktika ito ng makatang Collantes upang itanghal ang nagbabagong kaayusang pisikal at kamalayan ng persona sa tula. Hindi nakatuon sa langit ang pananaw ng kaligtasan ni Presentación. Bagkus, hinanap ng dilag ang kaginhawahan sa lupa habang nabubuhay. Ibig ni Presentación na palayain sa sakit na pisikal ang ina; umangat ang ekonomikong kalagayan sa pamamagitan ng propesyong parmaséutika; kalimutan ang masasamang gunita sa kabaret at perya na kapuwa nakapagdulot ng pangamba at bagabag; at mamuhay na matuwid, malaya, at maayos sa isang pook na kabaligtaran ng kaniyang sinapit mulang pagkasilang hanggang pagdadalaga. Ang pagkamatay ng inang tisiko (personal na responsabilidad) ay mahihiwatigang humahatak din kay Presentación upang ituon ang pansin tungo sa pagbuhay sa isa pang ina: ang Inang Bayan. Ang pagtuklas ng gamot sa sakit ng Inang Bayan at pagtatakwil sa “Inang Kuhila, Pabaya, at Sukaban” na tinutukoy ni Bonifacio ang panlipunang responsabilidad na dapat harapin ng bagong parmaseutiko.

 

Ang konsepto ng “kaginhawahan” ay isa sa mahahalagang diwaing ipinasok nina Bonifacio at Jacinto sa kamalayan ng pagkabansa. Taglay ng naturang salita ang pahiwatig hinggil sa paglaya mula sa pagkaalipin; at ang pagbabalik mula sa dating kalagayang masagana at buháy bago sumapit ang kolonyalismo.

 

Pangwakas na hibik

Sa kabila ng lahat ay maitatanong: Hindi ba pahiwatig ng pagsuko ang paghibik ni Presentacion nang maratnang patay na ang kaniyang ina? Hindi ba kabiguan na ring matatawag ang gayong tadhana kahit pa sabihing naging valediktoryan ang dalaga?

 

Ang pataghoy na sigaw ni Presentación (Inang, Ina, nasaan ka?) ay maaaring sipatin sa lunggating matagpuan ang tunay na “kalayaan” at “kaginhawahan,” gaya sa sumusunod: Una, ang magamot ang tisikong ina. Ikalawa, ang mapaghilom ang sakit ng kaloobang dinanas niya (Presentación) bilang baylarina/peryante/estudyante. Ikatlo, ang mapaginhawa nang ganap ang antas ng buhay at kabuhayan ng mag-ina bilang mamamayan at tao. Ang pagkawala ng isang may sakit na ina ay napalitan ng pagsilang ng tigulang na katauhan ni Presentación: matalino, matatag, at malakas. Bagaman hindi nakita ng ina ni Presentación ang tinamong tagumpay ng anak, naging saksi’t tinanggap naman ng buong bayan ang ginawang pagpupunyagi ng naturang dalaga. At ang kabiguan ng anak na gamutin ang sakit ng ina ay nagtutulak sa una upang harapin ang pagtulong sa paggamot ng higit na malawak at matinding sakit na dinaranas ng kaniyang Inang Bayan.

 

Ang “hibik” bilang talinghaga ay matagal nang kinasangkapan sa himagsikang Katipunan. Maaaring balikan ang tatlong yugtong tula na sinulat ni Hermenegildo Flores (“Hibik nang Filipinas sa Inang España); ni Marcelo H. del Pilar (“Sagot nang España sa Hibik ng Filipinas); at ni Andres Bonifacio (“Katapusang Hibik ng Filipinas”). Sa tula ni Flores, nananambitan ang Filipinas bilang anak ng Espanya na supilin nito ang pambubusabos ng mga fraile, at nananalig sa hustisya ng dayuhan. Sa tula naman ni del Pilar, pabalintuna ang patalastas na sagot ng Inang Espanya (“Inang salanta”) sa kaniyang “anak” na Filipinas na kailangan umanong magtiis ng mga pasakit, samantalang ibinubunyag ang kabulukan ng mga fraile at ng tiwaling gobyerno sa Filipinas. Ngunit sa tula ni Bonifacio, sumilang ang Katagalugan bilang “Inang Bayan” mula sa pananaw ng mga anakpawis at maghihimagsik, at ganap na winakasan ang salitang “Filipinas” bilang “nasyon” [nación] ng mga ilustrado-propagandista-prinsipalya. Higit sa lahat, ibinunyag pa sa tula ang Espanya bilang “Inang Sukaban, Pabaya, Kuhila, at Walang Habag” sa mga sinasakop nitong lupain at inaaring “mga anak.”²²

 

Sa tula ni Collantes, mahihiwatigan ang tatlong mukha ng paghibik. Una, si Elena na inihibik ang gulong kinasangkutan sa kabaret. Ikalawa, si Milagros na siyang hinibikan ng tisikong ina (i.e., “salantang ina”) o ng madla dahil sa kahihiyang sinapit sa perya. At ikatlo, si Presentación na humibik sa inang namatay, at kaya kinakailangan ng dalagang itaguyod nang mag-isa ang buhay, bumuo ng sariling pamilya, at humanda sa pagiging ina sa hinaharap.

 

Ang pagkamulat ni Presentación sa katotohanan o ang pagkakamit niya ng katwiran ang magpapahiwatig sa tula ng hanggahang dapat lampasan ng kaniyang pag-ibig. Ang pagturing na magkakapantay ang bawat tao; ang pag-aalala o paggalang sa mga nasaktan, maysakit o namatay; at ang pagpili ng propesyong parmaseutiko ang ilan lamang sa mga katangian ni Presentación na humahatak sa kaniya tungo sa pagkilala sa pag-ibig sa malawak na lipunan.

 

Ang pag-ibig ang paulit-ulit nagpagunita sa nasabing persona upang igpawan ang kaniyang dukha’t dustang kalagayan noong nakaraang panahon. Iyon ang nagbigay ng katwiran sa kaniya upang umiral nang matagumpay bilang tao sa kasalukuyan. At tiyak, ang pag-ibig din ang maglalantad ng pag-asa sa babae upang harapin—kasama ang iba pa—ang bukas at mangibabaw sa pakikibaka. Matagal nang pinagbulayan ni Jacinto ang gayong agos ng buhay. “Ang pag-ibig,” aniya, “wala na kundi ang pag-ibig, ang makaaakay sa tao sa mga darakilang gawa sukdang ikawala ng buhay sampung kaginhawahan.”²³

 

Hindi sentimental ang pahibik na pagwawakas sa tula ni Collantes. Si Presentación bilang babae ay hindi mahinang babae, gaya ng ibig isaad sa patriyarkal na lipunan. Lalong hindi rin siya tagasunod sa lalaki’t mahina ang ulo. At hindi rin mananatiling sa personal na antas lamang ang pahiwatig ng “babae” at “ina” sa tula. Ang hibik ni Presentación ang pangwakas na hibik ng isang anak na mahihinuhang naghahanap ng sariling kaakuhan (identidad) at magiging isang ina rin balang araw. Ang paghahanap ng persona sa kaniyang ina ay tila alingawngaw lamang ng paghahanap noon ng kalayaan sa sariling Inang Bayan. Kung gayon nga, ang hibik ay mahihiwatigang hudyat ng pagsisimula upang angkinin ang isang maliwanag na hinaharap. Wala tayong kabaong na aabutan sa “Bangkay na nang Abutan” ni Florentino T. Collantes. Marahil ang persona ng tula ang nananaghoy sa atin upang bumangon tayo at gumising sa nakalipas na panitikan.

 

 

Mga Tala